Libri i Mësuesit

Akademik Beqir Meta
Xhevair Lleshi
HISTORIA BOTËRORE DHE E QYTETËRIMIT
Klasa 7
LIBRI I MËSUESIT
Redaktor shkencor: Dr. Bedri Kola
Redaktor letrar: Xhuljana Cjapi
OBJEKTIVAT E PËRGJITHSHËM
• Të përshkruajë momentet më kulmore të zhvillimit të shoqërisë, nëpërmjet një trajtimi
kronologjik tematik.
• Të përshkruajë përvojën historike të shoqërisë, për të kuptuar më mirë nxënësit jetën
aktuale dhe për të qenë të aftë të projektojnë të ardhmen, duke nxitur tek ata të menduarin në
mënyrë kritike.
• Të interpretojë shoqërinë njerëzore në të kaluarën, për të kuptuar nxënësit të sotmen dhe
ndikimin e tyre në zhvillimet historike të së ardhmes.
• Të zhvillojë te nxënësit aftësitë për të kuptuar perspektivat e ndryshimeve historike, në
një botë në ndryshim.
• Të interpretojë efektin e kohës, të vazhdimësisë dhe të ndryshimit në marrëdhëniet
historike dhe rolin e tyre në perspektivat e së ardhmes.
• Të edukojë nxënësit me ndenjën e mirëkuptimit dhe të besimit të ndërsjellë midis
popujve, nëpërmjet studimit të kulturës, të shkëmbimeve të shumanshme dhe të trashëgimisë.
• Të argumentojë vlerat e trashëgimisë historike, duke e vlerësuar këtë trashëgimi si pjesë
të përcaktimit të identitetit të një populli.
• Të aftësojë nxënësit për punë kërkimore, nëpërmjet teknikave alternative, duke nxjerrë
veçoritë historike me anë të interpretimeve të ndryshme të dijeve.
• Të vlerësojë pozitën e qytetërimit shqiptar brenda qytetërimit botëror.
• Të forcojë ndjenjën e identitetit kombëtar dhe të respektit për historinë kombëtare, me
qëllim zgjerimin e përmasave europiane në studimin e historisë.
• Të krijojë mundësi për punë kërkimore, duke u bazuar në burime historike, për studimin e
ngjarjeve të ndryshme të historisë.
• Të edukojë frymën argumentuese përballë tezave të ndryshme rreth një fenomeni
historik.
• Të tregojë lidhjen e vlerave pozitive si: toleranca dhe respektimi i dallimeve ndërmjet
kulturave të ndryshme, përmes studimit të historisë.
• Të zhvillojë, përmes studimit te historisë, aftësitë qytetare, të cilat kontribuojnë në rritjen
e tyre personale si individë, në përgatitjen e tyre për në jetë, në punë dhe në shoqëri.
• Të përcaktojë detyrimet dhe përgjegjësitë në kuadrin e shtetit ligjor, të mbrojtjes së të
drejtave dhe të lirive të individit, nëpërmjet pajisjes me kulturë të plotë demokratike.
Natyra e Historisë

‣ Përkufizimi i historisë
Në qofrë se duam të mësojmë në mënyrë efektive historinë, duhet ta kuptojmë qartë se
çfarë është historia dhe çfarë kontributesh mund të japë për edukimin e nënësve.
Për shumë nga ne historia është sinonim i të kaluarës, një koleksion faktesh rreth njerëzve
dhe ngjarjeve të prezantuara në formë tregimi.
“Tregimi i të kaluarës” mban këtë këndvështrim të historisë, qëllimi i përgjithshëm i
sugjeruar nga ky përkufizim është i vështirë për tu realizuar. Ne nuk mund të kemi një përfytyrim
të vetëm, të kompletuar, të saktë për të kaluarën, dokumentat e mbijetuara të së kaluarës, edhe pse
të shumta, janë jo të plota.
Më tutje historianët na sjellin fakte,shkrime të ndryshme nga e kaluara sepse puna e tyre
përfshin selektimin jo vetëm të dokumentave, provave jo të plota të mbijetuara por gjithashtu
edhe historinë e shkruar për këto temave dhe çështje që ne studiojmë.
Ky proces është i influencuar nga interesat personale, nga analizat e një historiani dhe nga
vlerat e preokupimet e një shoqërie të gjërë në të cilën ky historia jeton.
Për shembull, jeta e grave ishte kryesisht e harruar nga historianët deri tani vonë, rritja e
interesit mbi historinë dhe rolin e grave në shoqëri është pasqyruar pas Luftës së Dytë Botërore.
Pra, ne duhet ta shohim historinë si një përpjekje për të rindërtuar dhe interpretuar të
kaluarën më mirë se e kaluara vetë. Ne duhet ta kuptojmë historinë si një rrethim i dy aspekteve
të pandashme, interpretimi i atyre që janë konsideruar si aktivitete humane të rëndësishme në të
kaluarën dhe proçesi nga i cili këto aktivitete janë selektuar, hetuar dhe analizuar.
Historia në kurrikulin e arsimit 9-vjeçar.
Shikimi i historisë i nënvizuar si më sipër kërkon një edukim historic që nuk ka lidhje
vetëm me trasmetimin e një njoftimi rreth të kaluarës por që fëmijët të eksperimentojnë dhe të
diskutojnë diçka rreth mënyrës sesi historianët e bëjnë punën e tyre. Përmes zbulimit të së
kaluarës në këtë mënyrë fëmijët fitojnë njohuri dhe koncepte ndërkohë zhvillojnë menjëherë
aftësi të rëndësishme dhe sjellje të përshtatshme me fazat e tyre të zhvillimit.
Historia në shkollat tona mund të japë një kontribut unik dhe vital, për zhvillimin
harmonik të fëmijës me një edukim të vërtetë me fëmijën në qëndër .
Kurrikuli i historisë siguron për nxënësin që të:
• Fitojë një kuptim të gjërë dhe të balancuar mbi historinë lokale, shqiptare, botërore,
përmes një studimi ngjarjesh, periudhash dhe figurash historike.
• Të zhvillojnë dhe të praktikojnë aftësitë kërkimore të lidhura me kohën, kronologjinë,
shkakun dhe pasojën, ndryshimin dhe vazhdimësinë, përdorimin e evidencave (provave),
përgjithësimeve dhe komunikimit.
Një kurrikul historie që shfaq këto aspekte të subjektit mund të japë një kotribut unik e të
fuqishëm, për edukimin e fëmijëve. Qëllimet e prezantimit dhe objektivat e gjëra të kurrikulit të
historisë sigurojnë më shumë detaje specifike për natyrën e historisë dhe se si roli i saj mund të
realizohet më mirë në shkollat 9-vjeçare. Historia është parë që të ketë një rol të veçantë e të
kompletuar bashkë me gjeografinë dhe shkencat e tjera Brenda Kurrikulit të Arsimit Kombëtar.
Struktura bazë dhe terminologjia
‣ Përmbajtja e kurrikulit të historisë

Përmbajtja e kurrikulit të historisë është skicuar në gjashtë nivele, nga klasa e katërt deri në
klasën e nëntë. Në secilin nivel, përmbajtja është prezantuar në dy seksione të veçanta:
• Një seksion aftësish “duke punuar si një historian”.
• Një seksion me një numër linjash të cilat nënvizojnë periudhat dhe tematikën të cilat
mund të përfshihen në programin e historisë. Çdo linjë përfshin tema të ndryshme të
quajtura nën linja.
Prezantimi i përmbajtjes në këto dy seksione, ka si qëllim ti ndihmojë mësuesit për
planifikimin e zhvillimit të aftësive të rëndësishme, sjelljeve, njohurive dhe temave të historisë që
janë kërkuar.
Zhvillimi i aftësive:
Duke punuar si një historian
Ky seksion përshkruan aktivitetet dhe aftësitë që do të zhvillojnë fëmijët kur të ndeshen me
temat e historisë. Aftësitë dhe konceptet e përfshira janë të lidhura me hetimin e natyrës së
historisë dhe janë të dizenjuara për të ndihmuar mësuesit që të planifikojnë zhvillimin e një vargu
të gjërë aftësish përmes eksplorimit të kaluarës nga fëmijët. Këto aftësi nuk duhen mësuar në
klasë të shkëputura nga veprimtaritë praktike, ato mund të realizohen në kontekstin e studimeve
dhe detyrave të nënvizuara në përmbajtjen e linjave.
Koha dhe kronologjia
Me shikim të parë, mbase një element i ri i kurrikulit të ri të historisë është përfshirja e një
materiali të plotë për shkollën fillore
. Fëmijët e vegjël kryesisht një ngjarje e cila mund të jetë në qëndër të vëmëndjes së tyre,
në një moment të veçantë mund të harrohet aq shpejt sa ndeshen me një ngjarje të dytë. Fëmijët e
shkollës fillore shpesh duken jo të aftë për të konceptuar ngjarje të cilat nuk mund të shikohen
dhe nuk mund të përshkruajnë të gjitha ngjarjet e kaluara siç ka ndodhur “kohë më përpara”.
Panvarësisht takimit dhe përdorimit të gjuhës së kohës – “në një moment”, “shpejt”,
“vonë”, “ora”, “java”, “viti” –fëmijët kanë një kuptim të limituar për kohëzgjatjen e periudhave
në diskutim.
Vështirësia mund të përbëhet nga rregjistrimi matematik i kohës duke përdorur orët dhe
numerorët, shumë fëmijë fillojnë të mësojnë, të tregojnë ose të lexojnë kohën dhe datat e
rregjistruara gjatë përfundimit të klasës së tretë, akoma ka fëmijë 11-12 vjeç të cilët e kanë të
vështirë ta lidhin kohën e rregjistruar me kalimin e kohës.
Megjithatë, përvojat praktike me fëmijët e këtij cikli kanë treguar se sensi i fëmijëve për
kohën mund të zhvillohet shumë nga paraqitja me kujdes e kësaj teme në histori. Koncepti
ndjenja për kohën mund të mos zhvillohet menjëherë por mund të mësohet.
Ky kurrikul nuk sugjeron që historia duhet të prezantohet njëlloj si në klasat e fëmijëve të
vegjël dhe tek më të rriturit. Kurrikuli propozon që përmes zhvillimit dhe përdorimit të
elementëve praktikë të mirë në klasat e shkollës fillore,jep një kontribut me vlerë për zhvillimin e
sensit të kohës tek fëmijët.
Për shembull: Duke eksploruar elementë dhe ngjarje në jetën e tyre si ditëlindje, aspekte të
foshnjërisë së tyre, lodrat e përdorura kur ishin të vegjël, dita e parë e shkollës si dhe përmes
dëgjimit dhe dikutimit të tregimeve, fëmijët mund të ndërmarrin disa hapa drejt zhvillimit të
kuptimit të kohës:
• Ata mund të fillojnë të njohin vazhdimësinë e ngjarjeve si për shembull ata mësuan të
zvarriten pastaj të ecin, pastaj të vrapojnë dhe më vonë ti japin biçikletës. Ky nocion mbi
vazhdimësinë siguron bazën për zhvillimin e vetëdijshmërisë kronologjike dhe është pikë
kyçe për kuptimin e historisë.

• Ato mund të fillojnë të zhvillojnë një sens për kohën ndryshe nga ai i veti, dhe të
kuptojnë që gjërat nuk kanë qënë njëlloj si tani.
Kuptimi kohor i fëmijëve dhe kronologjia mund të zhvillohet nëpërmjet këtyre fillimeve
vendimtare. Në klasat e shkollës fillore vazhdimësitë që janë më pak të gjata e të përpunuara me
hollësi mund të njihen dhe të diskutohen në elementë personal, familjarë dhe histori lokale, në
shumë nga tregimet historike të cilat pëlqehen nga fëmijët e kësaj moshe.
Objektet, fotografitë, pikturat, mund të përdoren për të treguar këto vazhdimësi të cilat pastaj
mund të diskutohen duke përdorur terma si “përpara”, “mbas”, “pastaj”, “tjetër”. E kaluara vetë
mund të jetë e padiferencuar, por fëmijët duhen inkurajuar të eksplorojnë se si jeta e të njohurve
të tyre dhe sendet e vëndet e përditshme që ata ndeshen mund të kenë ndryshuar. Në këtë mënyrë
ata mund të dallojnë qartë të kaluarën nga e tashmja dhe nga e ardhmja.
Gjatë kohës fëmijët në shkollën fillore do të ndeshen me një varg të gjërë të studimeve lokale
dhe do të fillojnë të eksplorojnë periudha të ndryshme të së kaluarës. Të gjitha këto tema
sigurojnë mundësi për të shpjeguar vazhdimësinë.
Më tutje, referencat e ngjarjeve historike bashkë me shkallët kohore të përshtatshme mund të
ndihmojnë fëmijën ti vendosin individët, familjet, njerëzit dhe ngjarjet brënda një hapësire të
gjërë në të kaluarën. Vetëdijshmëria dhe diferenca kronologjike e të kaluarës mund të përpunohet
më tej në klasat e shkollës 9-vjeçare.
Mund të kompletohet dhe kur aftësia matematikore e fëmijëve të rritet, kështu nxënësit do të
mundin ti vendosin njerëzit, objektet, ngjarjet në një vazhdimësi të gjërë historike. Gradualisht,
fëmijët do të njohin disa tipare çelës të jetës në periudha të veçanta dhe do të fillojnë të përdorin
shprehje si “Epoka e Gurit”, “Epoka e Hekurit”, etj.
Disa data çelës do të na duhen në mënyrë të natyrshme në kontekstin e studimeve për
shembull 1443, 1878, 1912,1944 etj dhe këto duhen mësuar.
Megjithatë, aftësia kronologjike nuk të detyron të mësosh datat përmendësh.
Mësimi i temave historike në mëyrë të ngurtë kronologjike nuk rekomandohet në kurrikul sepse:
• Formimi i konceptit për kohën, për të kaluarën tek fëmijët e vegjël realizohet kur përfshin
eksperiencën e tij/saj dhe eksperiencën e atyre që janë të njohur nga nxënësit.
• Një studim kronologjik i rreptë duke filluar nga “Epoka e Gurit” nuk na garanton që fëmijët
do të fitojnë një aftësi për të kuptuar të gjitha periudhat e lidhura me historinë.
• Trajtimi kronologjik mund të krijojë probleme të pa planifikuara, jo vetëm në shumë klasa
edhe në shkolla të ndryshme por më e rëndësishme është kur shkollat duan të organizojnë
kurrikula duke përdorur tema nga historia lokale. Për shembull, një shkollë e vendosur afër
një kështjelle si ajo e Petrelës, mund të përdoret si baza e një studimi të detajuar në klasat e
pesta. Kjo do të jetë diçka e detajuar nga ana kronologjike.
Kurrukula rekomandon:
Puna historike e fëmijëve fillon me vetë të kaluarën e tyre dhe me atë të familjes së tyre dhe
komunitetit.
• Fëmijët nga klasa e katërt dhe sipër, studiojnë elementë nga periudhat e hershme, të mesme e
moderne në çdo vit.
• Përdorimi kostant është bërë i përshtatshëm duke përdorur shkallë kohore për ti ndihmuar
fëmijët të vendosin episodet e studiuara në një kontekst relativ dhe të bëjnë lidhjet e
rëndësihme midis një periudhe të një studimi dhe ato që pararendën atë dhe e ndoqën atë.
• Një trajtim kronologjik i një numri temash, për shembull ato të trajtuara brënda një periudhe
disa javëve mund të jenë gjithashtu të këshillueshme.
‣ Ndryshimi dhe vazhdimësia

Ndryshimi është një karakteristikë fondamentale për situatat njerëzore dhe ekzistenca e tij
është një element esencial për interesat tona për të kaluarën. Koncepti i fëmijëve për të kaluarën
mund të zhvillohet vetëm kur ata të kuptojnë që ndryshimi ndodh dhe gjërat nuk kanë qënë siç
janë tani.
Nxënësit në klasat e shkollës fillore mund të bëhen të vetëdijshëm për ndryshimet në botë
që ndodhin rreth tyre, duke eksploruar rritjen dhe zhvillimin e tyre, ndryshimet që mund të
vrojtohen në mjedis dhe eksperiencat e kaluara të prindërve dhe të afërmve të tyre më të rritur.
Është e rëndësishme që eksplorimi i të kaluarës në këtë mënyrë mund ta drejtojë
vëmëndjen e fëmijëve në aspekte që kanë qëndruar njëlloj, njerëzit në një fotografi të klasës së
prindërve të 1970-ës do të kenë ndryshuar por ndërtesa e shkollës mund të njihet nga nxënësit e
shkollës së sotme. Nxënësit më të rritur gjatë eksplorimit të një vargu temash dhe periudhash të së
kaluarës duhet të krahasojnë jetën në të kaluarën me atë të sotme. Nxënësit e viteve të katërta
dhe të pesta do të jenë të aftë të krahasojnë periudha të ndryshme të së kaluarës.
Shkallë-shkallë ata do të bëhen të ndjeshëm për pasojat e ndryshimit dhe duhet të
bashkohen me rëndësinë e elementëve të së kaluarës të cilat kanë mbijetuar edhe në ditët e sotme
për shembull mulliri i shekullit 18, kufijtë fushor, muri i verës, pemët e mbjellura një shekull më
parë, dhe mjete të tjera për transportin rrugor. Njohja e këtyre elementëve dhe kuptimi i pasojave
të ndryshimit janë esenciale për zhvillimin e vlerësimit të mjedisit nga fëmijët dhe ndjenjës së
përgjegjësisë.
‣ Shkaku dhe pasoja
Për të vendosur arsyet mbas ndryshimit dhe faktorët që mund të kenë shkaktuar ose
penguar ndryshimin janë fondamentale për historinë. Kjo punë kërkon disa aftësi për të lëvizur
mbrapa nga ngjarjet në fjalë, të nxjerrësh një numër burimesh dhe duke bërë gjykime rreth
motivit njerëzor. Brënda një konteksti të thjeshtë historik fëmijët e klasave të katërta dhe të pesta
do të jenë të aftë të njohin ndryshimin dhe të diskutojnë disa nga arsyet e zhvillimit si dhe të
komentojnë pasojat e ngjarjeve të njerëzve të asaj kohe.
Për shembull, ndryshimet në rrugë, trafiku në rrugë, sigurojnë studime të përpikta. Fëmijët
mund të priren të shikojnë ngjarje të së kaluarës në terma të thjeshtë të shkakut dhe pasojës,
shumë shpesh disa nga ngjarjet e prezantuara fëmijëve kanë përforcuar kuptimin e thjeshtë të
natyrës dhe pasojave të ngjarjeve në të kaluarën. Ngjarjet dhe zhvillimet janë zakonisht
përshpejtuar nga një numër faktorësh që kanë marrë pjesë në periudha të zgjatura ( më mirë se një
ngjarje të vetme) dhe ato mund të kenë një sërë të ardhurash ku shumica e tyre mund të jetë
komplet e paparashikuar.
Ky nivel i kuptimit të historisë është kompleks por diskutimet dhe debatet në klasë mund të
kenë një pasojë të rëndësishme për kuptimin e hollësishëm të historisë nga nxënësit. Eksperienca
e një tregimi të mirë historik mund ta lehtësojë këtë proçes duke i lejuar fëmijët të eksplorojnë
arsyet e ndryshme që gjënden mbas veprimeve të njerëzve.
‣ Përdorimi i burimeve historike,provave
Ne gjejmë diçka nga e kaluara përmes pyetjeve dhe nxjerrjes së përfundimeve rreth
provave të cilat i kemi gjetur nga punët që kanë bërë njerëzit.
Provat rrethojnë të gjithë elementët e mbijetuar nga e kaluara duke përfshirë objektet e
ndryshme të bëra nga njeriu, pikturat (që përfshijnë vizatime, piktura, gdhëndjet, fotografi, filma
dhe video), hartat, ndërtesat, mbishkrimet, dokumentat, të dhënat elektronike, librat, të dhënat e
mbledhura me gojë, peisazhi i cili është ndryshuar dhe i është dhënë një formë nga veprimet e
njerëzve. Për veç këtij vargu të gjërë provash, pak burime janë të kompletuara, të mirë mbajtura
dhe në disa raste origjina dhe statusi i tyre mund të mos njihet.

Kështu që historianët duhet të bëjnë interpretime dhe të nxjerrin përfundime nga prova të
vlefshme. Provat janë kategorizuar si burime primare (ato të krijuara në atë kohë të cilat kanë
lidhje për shembull me letrat bashkëkohore, ndërtesat, fotografitë, gazetat) ose sekondare (ato të
paraqitura mbas asaj kohe, periudhës me të cilën kanë lidhje, për shembull një çështje e vitit 1960
është e shkruajtur në vitin1980).
Burimet sekondare janë interpretime historike të së kaluarës. Në pjesën më të madhe,
nxënësit e shkollave fillore duhet të mbështeten tek burimet primare sepse ata nuk e kanë të
zhvilluar aftësinë e të menduarit abstrakt dhe kritik siç kërkohet tek krahasimi i burimeve
historike sekondare.
Kurrikuli i historisë përpiqet ti sigurojë fëmijët që ata të përfitojnë përvojë gjatë
përdorimit të burimeve historike në mënyra të thjeshta.
Në të gjitha nivelet kurrikula e historisë kërkon që fëmijët të ndeshen me një varg të
gjërë provash, burimesh. Shumë nga provat e dokumentuara dhe burimet e printuara janë më të
mirat në këto vitet e fundit, për shkak të problemeve të lexueshmërisë, por e rëndësishme është të
identifikohen për përdorimin e thjeshtë të provave, burimeve historike në të gjitha klasat.
Për fëmijët e klasave të shkollës fillore, theksi duhet të bjerë për vënien në dijeni për
vargun e gjerë dhe të shumëllojshëm të provave, burimeve historike. Nxënësit e klasave të 9-
vjeçares duhet të inkurajohen të bëjnë pyetje shumë të detajuara rreth burimeve, origjinës së tyre,
çfarë na tregojnë ne ato për të kaluarën, si ato mund të na japin prespektiva paragjykuese për të
kaluarën dhe se si ato lidhen me pjesën tjetër të provave mbi periudhën në fjalë. Qëllimi nuk
duhet të jetë vetëm që t’u japim fëmijëve përvojën mbi procesin e nxjerrjes së përfundimeve nga
burimet historike, por t’i bëjë ata të kuptojnë që çështjet e së kaluarës janë të bazuara në
interpretime, ku shumica prej tyre mund të ketë ndryshuar nëse janë gjetur prova të mëtejshme,
burime të reja historike.
‣ Sinteza dhe komunikimi
Një element kryesor në punën historike është rindërtimi imagjinar i së kaluarës dhe
komunikimi i këtij interpretimi të tjerëve. Kjo na përfshin ne në përgjithësimin e një shpjegimi i
cili është nxjerrë nga një numër burimesh, të përdorshme për rindërtimin imagjinar të ngjarjeve të
kaluara dhe për t’u komunikuar të tjerëve gjetjet tona. Nxënësve duhet t’u krijohen mundësitë që
të përdorin sa më shumë teknika dhe metoda, sa të jetë e mundur në mënyrë që të shkruajnë dhe
të tregojnë rreth gjetjeve të tyre historike. Duke vepruar kështu, ata mund të nxiten të përdorin
pjesët e ndryshme të informacionit dhe të interpretimeve të cilat i kanë akumuluar për të
rindërtuar një element të së kaluarës në mënyrë imagjinare.
Shpesh, duke bërë një model kështjelle ose vënia në skenë me anë të role-play, e një
ngjarje historike, procesi i ndërtimit ose i rikrijimit do të sjellë pyetje të tjera. Në këtë mënyrë
komunikimi i njohurive historike dhe interpretimi i tyre në disa mënyra veçanërisht përmes
diskutimit, bashkëbisedimit, do të sigurojë një mundësi për mësuesin që të vlerësojnë nivelin e
njohurive dhe aftësive të nxënësve.
Tërheqja dhe qëndrueshmëria e dukshme e interpretimeve për të kaluarën në libra,
piktura, filma dhe videot e DVD mund t’i sigurojnë këto interpretime me nje autoritet ekstra.
Shumë riinterpretime janë bazuar në kërkimet informuese historike dhe mund të na japin një
kontribut të madh për kuptimin tonë për të kaluarën. Akoma, nxënësit e fillores por dhe të rriturit
mund të pranojnë këto interpretime të së kaluarës si përfundimtare. Tanimë, si historitregues të
vjetër, që kanë një lloj përshtatjeje me publikun e tyre, ashtu si bëjnë dhe autorët, artistët, etj., në
përgjithësi na sigurojnë një lidhje më të sigurtë të së kaluarës me ditët e sotme. Fëmijët do ta
kuptojnë këtë nëse ata vetë eksperimentojnë këtë ndryshueshmëri paraqitjesh dhe të përdorin një
varg të gjerë të këtyre teknikave për ta përcjellë kuptimin e tyre në shkollë, familje dhe shoqëri.
‣ Gjuha dhe komunikimi në histori

Përfshirja e komunikimit, si një aftësi historike me hallka të mbyllura, ekziston midis
historisë dhe gjuhës. Dëgjimi, ritregimi dhe diskutimi mbi kontributet e ndryshme varet shumë
nga aftësitë gjuhësore të fëmijës. Duhet gjithashtu, mbajtur mend që historia ka marrëveshje
gjuhësore të vetat. Fëmijët do të paraqiten me terma të shoqëruara me kronologji (fjalë si “shumë
kohë më parë”, “shekull”, “epokë”, “periudhë”) dhe me kuptimin e zakonshëm të fjalëve të
përdorura (si “mbret”, “kështjellë”, “shtëpi”) mund të jenë shumë të ndryshme nga qëllimi i
kontekstit historik.
‣ Empathia
Empatia përfshin aftësinë për të vlerësuar se si ngjarjet në të kaluarën u shfaqeshin atyre
që jetonin në atë kohë. Ky është një koncept abstrakt dhe i vështirë por është i rëndësishëm nëse
duam të bëjmë vlerësime të drejta për veprimet e njerëzve në të kaluarën. Është shumë e lehtë për
ne të gjykojmë figurat e së kaluarës me vlerat e të tashmes, përmbajtja e disa mësimeve mund të
shfaqen të mbrojtur për lexuesin modern, por në kontekstin strukturor dhe në shoqërinë hierarkike
të 1830-ës mësimet shprehnin pak më shumë se normat e pranuara. Tregimet rreth njerëzve në të
kaluarën edhe ato të kufizuara në një numër të vogël personazhesh kryesorë mund ti ndihmojnë
shumë fëmijët për të eksploruar mendimet e ndenjat e të tjerëve.
Në mbarim të shkollës 9-vjeçare diskutimet e fëmijëve mbi ngjarjet historike duhet të
përfshijnë pyetje dhe komente mbi personazhet si dhe sa e si ata janë ndjerë në një situatë të
caktuar. Duke ditur se përvoja vetjake e fëmijëve dhe njohuria e tyre mbi veprimet e njerëzve në
të kaluarën po zgjerohet, ata duhet të jenë të aftë të spekulojnë mbi opinionet, besimet dhe
motivimet e njerëzve në të kaluarën. Tregimi i mirë historik do të vazhdojë të jetë i çmueshëm në
këtë proces deri sa rindërtimet tërheqëse historike të detajuara si më sipër do të zhvillojnë një
kuptim të mëtejshëm empathik për fëmijët.
Paraqitja e përmbajtjes
‣ Linjat e kurrikulës së historisë
Temat historike dhe periudhat e njohura nga nxënësit do të jenë në linjat e kurrikulës së
historisë. Përmes studimit bazë të njohurive të këtyre temave do të zhvillohen aftësitë historike
dhe qëndrimet e përshkruara në:
“Duke punuar si një historian”
Si janë linjat?
Linjat janë zgjedhur për të ndihmuar dhe siguruar përvojat e nxënësve në programin e
gjerë dhe të balancuar të historisë. Linjat përfshijnë periudha madhore historike (për shembull
njerëz të hershëm dhe shoqëri të vjetra, jeta, shoqëria, puna dhe kultura në të kaluarën) pjesë të
rëndësishme të informacionit historik (për shembull studimet lokale dhe tregimet) ose një hyrje
metodologjike e veçantë (për shembull vazhdimësia dhe ndryshimet ndër kohëra, e cila inkurajon
linjën e zhvillimit të studimeve).
Organizimi i materialit bashkë me linjat ka për qëllim që të siguroj maksimumin e
fleksibilitetit për mësuesit dhe shkollat, në planifikimin e mësimit të historisë në bazë shkolle.
Kurrikuli lejon 15-20% të orëve në dispozicion të mësuesit dhe nuk përfshin zënien e të gjitha
orëve për mësimin e temave historike. Linjat sigurojnë një program për mësuesin nga e cili
shkollat mund të zgjedhin tema në mënyrë që të përshtaten me nevojat e nxënësve dhe të
reflektojnë në komunitetin dhe mjedisin lokal.

Numri i linjave është rritur me rritjen e informacionit historik nga një klasë në tjetërën.
Megjithatë është një princip i rëndësishëm i kurrikulës së historisë që tek çdo nivel nxënësit duhet
të mësojnë materialin historik të periudhave të ndryshme historike ku ndërthuret historia
lokale,kombëtare dhe ajo botërore.
Duhet mbajtur mënd që linjat nuk janë komplet të ndara në seksione, puna mbi studimet
lokale mund të përfshijë gjurmimin mbi historinë tonë kombëtare dhe kështu formojnë një linjë
studimi perfekte vazhdimësie. Ndryshimi dhe vazhdimësia ndërkohëra, të njëjtën gjë si studimi
mbi Ilirët, mund të përfshijë materiale nga ato me përmbajtje lokale, kombëtare dhe
ndërkombëtare.
‣ Historia personale dhe lokale.
Linja shfaqet në të gjitha nivelet e programit të historisë. Eksplorimi i elementëve
personalë, familjarë dhe historiko-lokalë i siguron fëmijës mundësinë e tij/saj të parë, e kryesore
për të zhvilluar vetëdijen, njohuritë mbi të kaluarën dhe pasojat e saj.
Vargu i studimeve lokale për nxënësit e shkollës fillore do të jetë i kufizuar nga elementët
e së kaluarës së vetë fëmijës dhe ato të prindërve të tij/saj
Duke vizituar dhe eksploruar numrin e madh të vëndeve dhe aspektet e mjedisit lokal ata do
të ndeshen me një numër të madh objektesh të cilat janë rezultat i veprimeve të njerëzve në të
kaluarën. Këto mund të mos jenë tipare shumë të vjetra, çdo gjë e cila ka qënë vendosur përpara
se fëmija të kujtojë fillimin e jetës së tij/saj, për sytë e tyre çdo gjë është e vjetër.
Disa objekte dhe tipare do të tregojnë gjithashtu ndryshim dhe vazhdimësi. Ata
gjithashtu mund të flasin me njerëz më të vjetër rreth aspekteve që kanë ndryshuar në mjedisin e
afërt, lokal ose ato që kanë mbetur njësoj. Nga e gjithë kjo, fëmijët do të zhvillojnë një sens për
kohën ndryshe nga ai i veti dhe një sens kohe i cili kalon në kontekstin e limituar të jetës së tyre.
Nxënësit e klasës së pestë dhe ata të shkollës 9-vjeçare duhet të angazhohen në studimet lokale
për vendlindjen.
Planifikimi i këtyre studimeve është të kërkosh dhe me kohë mund të bëhet akoma më e
vështirë për të përcaktuar çështje e tema të përshtatshme. Mësimet mbi bazën e burimeve për
çështjet kombëtare dhe botërore janë më të realizueshme, por përfshirja e materialit të studimeve
lokale është e rëndësishme për të arritur qëllimin e programit të Kurrikulës Kombëtare të
Historisë. Përmes historisë lokale fëmijët pëfitojnë shpejt dhe praktikojnë aftësitë kërkimore
historike. Ata mund të familjarizohen dhe të mësojnë vlerat e mjedisit lokal si dhe mund të
mësojnë të vlerësojnë elementët e të kaluarës të cilat u kanë dhënë atyre dhe komunitetit një sens
identiteti.
Kurrikuli thekson se për studimet lokale nuk është e nevojshme që të përfshijë vënde,
ndërtesa ose personazhe famoze. Sugjerime për shkollën 9-vjeçarejanë përfshirja në studimet e
tyre e një grupi ndërtesash ose vënde me shumë zhvillime komplekse. Shumë shkolla
mund të shfaqin si të nevojshme të trajtojnë një element të historisë lokale në një mënyrë të
thjeshtë tek klasat fillore dhe ti rikthehen temës për një studim më të detajuar tek klasat e 9-
vjeçares.
‣ Përmbledhja e sugjerimeve brënda linjave, është bërë për të lehtësuar
këtë afrim spiral të kurrikulit.
Tregimi.
Kjo linjë paraqitet tek të gjitha nivelet e programit,jo vetëm të shkollës fillore. Dëgjimi,
tregimi dhe ritregimi i historive është sigurisht një pjesë e natyrshme e zhvillimit të fëmijës dhe
një pjesë e rëndësishme e historisë. Ndihmon gjithashtu edhe në zhvillimin e aftësisë të renditjes
tek nxënësit, një kërkesë e rëndësishme për përvetësimin e prespektivës historike. Vargu i
tregimeve historik do të zgjerohet me rritjen e fëmijëve dhe do të trajtohen më thellë. Është e
rëndësishme të sigurohet që temat e zgjedhura të përfaqësojnë një gamë të gjërë eksperiencash

njerëzore, dhe të përpiqen sa të jetë e mundur që të mos tregojnë vetëm histori për liderat politikë
dhe fetarë por edhe për jetën e njerëzve të thjeshtë në gjitha aspektet e jetës.
Ndryshimi dhe vazhdimësia.
Kjo linjë shfaqet së pari tek nivelet e klasave të katërta dhe të pesta dhe rekomandohet tek
të gjitha nivelet e larta. Këto studime përfshijnë ekzaminimin e një aspekti të eksperiencës
njerëzore të përcaktuar, mbi një periudhë historike, për shembull “udhëtimi dhe transporti përmes
kohërave”, ‘veshjet ndër shekuj” etj. Këto studime të quajtura, linja e zhvillimit të studimeve,
mund të jenë një rrugë e mirë për të eksploruar si ndodh ndryshimi dhe i bën fëmijët të kuptojnë
që përveç ndryshimeve të mëdha, nevojat bazë të njerëzve mbeten njëlloj.
Njerëz të hershëm dhe popuj të vjetër.
Jeta, shoqëria, puna dhe kultura në të kaluarën. Këto linja janë për klasat e katërta, pesta
dhe të gjashta. Ato përfshijnë disa nga periudhat më të mëdha të zhvillimit dhe civilizimit
njerëzor, si dhe studime mbi jetën e njerëzve në Shqipëri në një kohë të ndryshme nga e kaluara
jonë. Theksi në këto studime qëndron tek eksperienca e përditshme të njerëzve, shtëpitë e tyre,
ushqimi, teknologjia, puna, kultura, arti dhe zakonet sociale.
Është një parim i rëndësishëm i kurrikulës së historisë që nxënësit të zhvillojnë një mësim
të balancuar mbi historinë lokale, kombëtare dhe botërore dhe kontributin e grupeve etnike të
ndryshme për zhvillimin e shoqërisë njerëzore.
Disa linja sugjerojnë studimin e shoqërisë njerëzore në Europë dhe kontinentet e tjera.
Titujt e këtyre njësive në linja dhe nënlinja janë pothuajse identike për shkollën fillore dhe 9-
vjeçare.
Kjo nuk nënkupton që nxënësit do të përsërisin mësimet por është që të sigurojë
fleksibilitet në planin mësimor për shkollën. Disa njohuri do të mësohen vetëm gjatë shkollës 9-
vjeçare dhe disa do të studiohen në shkollën fillore. Në raste të tjera njësitë mësimore rimerren
dhe studiohen në thellësi.
Ky fleksibilitet vendos një përgjegjësi tek mësuesit gjatë planifikimit të programit të
historisë i cili pasqyron nevojat dhe siguron që nxënësit do të studiojnë elementë nga periudha të
hershme, të mesme dhe moderne të historisë lokale, kombëtare dhe asaj botërore.
Po e ilustroj me një shembull nga klasa e katërt dhe e pestë të shkollës fillore
‣ Linja: jeta, shoqëria, puna dhe kultura në të kaluarën.(klasa e katërt)
Objektivat mësimore për këtë nivel, klasë:
Nxënësit duhet të jenë të aftë të:
Të familjarizohen me aspektet e jetës së këtyre njerëzve.
1-shtëpitë e njerëzve
2-veshjet
3- puna në bujqësi, ushqimi dhe gatimi
4- teknologjitë të cilat njerëzit zhvilluan dhe përdorën
5-njerëzit në punë
6- veglat dhe armët
7- gjuhët, kultura, arti dhe muzika
8- koha e lirë dhe dëfrimet (lojrat)
9- historitë e individëve nga kjo epokë.
Të ekzaminojë dhe të familjarizohet me provat, burimet historike nga periudhat e studiuara,
sidomos me provat të cilat mund të jenë gjetur në mjedisin lokal.
Të vendosë ngjarjet dhe vendet ku kanë ndodhur në shkallën kohore.
................................................................................................................................................
Linja: jeta, shoqëria, puna dhe kultura në të kaluarën.(klasa e pestë)

Nxënësit duhet të jenë të aftë të:
Të familiarizohen me aspektet e jetës së këtyre njerëzve.
1-shtëpitë e njerëzve
2-veshjet
3-ushqimi dhe marrja me bujqësi
4-teknologjitë të cilat njerëzit i kanë zhvilluar dhe influenca e tyre në jetën e
njerëzve
5-njerëzit në punë
6-kultura, arti dhe muzika
7-gjuha dhe literatura
8-koha e lirë dhe dëfrimet (lojrat)
9-fati, besimet dhe praktikat fetare
10-migrimi dhe emigrimi
11-marrëdhëniet e grupeve të ndryshme të njerëzve me njëri-tjetrin (për shembull
lordi i tokave dhe qiradhënësi në shekullin 19)
12-trajtimi i thjeshtë i disa çështjeve sociale, ekonomike, politike ose fetare të kohës
13-kontribuimi i gjatë i njerëzve dhe ngjarjet e asaj kohe për zhvillimin modern të
Shqipërisë.
Të ekzaminojë dhe të familjarizohet me provat nga periudhat e studiuara, sidomos me provat
të cilat mund të jenë gjetur në mjedisin lokal.
Të vendosë ngjarjet dhe vëndet në shkallën kohore.
Epoka e ndryshimit dhe konfliktet politike, konfliktet dhe shoqëria.
Këto dy linja paraqiten vetëm në programin e klasave të gjashta, të shtata dhe të teta
sepse ato përfshijnë koncepte abstrakte të cilat janë të vështira për tu përvetësuar nga fëmijët e
shkollës fillore.
Në linjën “Epokat e ndryshimit dhe konfliktet politike”, për shembull, nxënësit mund të
ndeshen me konceptin shkencor të ndryshimit kulturor gjatë Rilindjes,etj.
Disa kuptime të këtyre koncepteve ose për koncepte të tjera është i nevojshëm por theksi
i studimit,duhet të jetë mbi efektet që këto ide të reja patën në jetën e njerëzve në atë kohë dhe
pasojat e zgjatura që shkaktuan ndryshimet.
Edhe idetë më të vështira janë përfshirë në politikë, konflikt dhe shoqëri. Gjuha e
politikës dhe e shumë koncepteve të përfshira nuk janë të qarta nga fëmijët.
Megjithatë, historia duhet tiu përgjigjet nevojave të fëmijëve që të kuptojnë botën në të
cilën ai/ajo jeton, dhe do të ishte pothuajse e pamundur për një fëmijë të kuptojë jetën
kontemporane në Shqipëri pa nocionet bazë për një numër periudhash çelës në historinë e popullit
shqipëtar.
Çdo ngjarje e re solli kontributin e vet për pasurimin e kulturës së popullit shqipëtar, por
reperkursionet e kolonizimeve të hershme dhe të vona janë akoma tek rrënjët e disa çështjeve
kontemporane në Shqipëri.
Gjthashtu, një kuptim i origjinës, progresit dhe rrjedhojave të ngjarjeve të 1912-ës,
krijimi i shtetit shqipëtar dhe i copëtimit të trojeve shqipëtare është një element kryesor për
edukimin e gjithë fëmijëve shqipëtarë.
Këto periudha kanë nevojë të trajtohen me një ndjenjë dhe përgjegjësi të madhe. Çështje
komplekse janë përfshirë dhe gjatë lehtësimit të tyre për nxënësit, duhet patur kujdes për të mos e
lënë ato/ata me një kuptim të tjeshtë për të kaluarën.
Qëllimi kryesor i mësimit të historisë duhet të bëjë të mundur që nxënësi të eksplorojë,
diskutojë, krahasojë dhe të zhvillojë një kuptim mbi sjelljet, besimet, motivimet e grupeve të
ndyshme të njerëzve në të kaluarën dhe të ekzamonojë se si njerëzit interpretojnë në mëyra të
ndryshme, ngjarjet mbi të kaluarën.

Në qoftë se fëmijët fillojnë të vlerësojnë fuqinë e iterpretimeve të njerëzve për të kaluarën
që mund të ketë në prespektivën e tyre dhe në veprimet e sotme, atëherë historia do të ketë arritur
një nga qëllimet e saj kryesore dhe do të ketë kontribuar drejt vendimeve të shumë çështjeve që
përballen me të tashmen dhe të ardhmen e gjeneratave të popullit shqipëtar.
Kreu II
Rrugë dhe metodologji për zbatimin e kurrikulës së historisë
Një nga çelsat e suksesit të mësimdhënies së historisë është futja e metodave active dhe
interactive si dhe zgjerimi i bazës materiale-didaktike. Ky udhëzues përshkruan disa metoda dhe
teknika të cilat mund të përshtaten në mësimin dhe aktivitetet historike në shkollat fillore dhe 9-
vjeçare. Sigurisht që çdo shkollë, çdo klasë dhe mësues ka një përvojë në këtë drejtim të pa
zëvëndësueshme dhe të veçantë prandaj disa metoda mund të përshtaten më mirë në disa shkolla
se sa në disa të tjera.
Ndjekja e sugjerimeve mund të sjell këshilla të përgjithshme, të cilat duhen të adoptohen
dhe modifikohen për tiu përshtatur nevojave dhe kushteve të çdo shkolle. Gjithashtu disa nga
rrugët dhe metodologjitë të cilat mund të përdoren në mësimin e historisë, si p.sh.puna e nxënësve
me projekte në mësimin e historisë apo puna me hartat është diskutuar në “ Udhëzues për
mësuesit në mësimin e gjeografisë ”, si dhe në udhëzuesit për shkencat e tjera që zhvillohen në
shkollë.
Megjithatë, kjo është vetem një mënyrë ilustrimi, shumë nga teknikat dhe metodat e
përshkruara mund të përdoren në të gjitha nivelet.
Pamvarësisht nga metoda e zgjedhur, të gjitha metodat në mësimin e historisë synojnë:
• Rritjen e interesit dhe kuriozitetit për të studiuar të kaluarën.
• Inkurajimin e nxënësve për të diskutuar dhe plotësimin e pyetsorëve,si dhe qëndrime
kritike për shpjegimet e të kaluarës dhe me rritjen e fëmijëve, provat që do të mbështesin
këto shpjegime.
• Zhvillimin e aftësive historike dhe një bashkëpunim të gjërë, një bashkëpunim të gjërë të
aftësive komunikuese dhe zgjidhjes së problemeve.
• Angazhimin e fëmijëve për të qënë aktiv në klasë dhe për të bërë një eksplorim të gjërë të
ambjentit lokal.
‣ Tregimet
Çfarë synojnë të bëjnë tregimet e mira?
Përdorimi i tregimeve është një nga teknikat bazë dhe fondamentale në mësimin e historisë,
duke përfshirë rishpjegimet e ngjarjeve të kaluara dhe sjelljet e njerëzve. Shpjegimi i mirë i
tregimeve me përmbajtje historike apo ngjarjeve për jetën e njerëzve rrit dhe zhvillon formimin
historik të nxënësve duke:
• Drejtuar vëmëndjen, promovuar dëgjimin si dhe duke tërhequr aftësitë e
nxënësve.
• Stimuluar diskutimin dhe plotësuar pyetësorët.
• Zgjeruar njohuritë e fëmijëve dhe fjalorin e tyre.
• Aftësuar nxënësit me një ndjenjë të fortë vazhdimësie “një fillim të qartë,
zhvillim, zgjidhje ose mbyllje” i cili do të inkurajojë aftësinë e fëmijëve për
vijën kronologjike në histori.
• Drejtuar ndjenjat e kuriozitetit të fëmijëve, emocionet e tyre dhe imagjinatën;
• Lejuar ato të kthehen në të kaluarën dhe të kenë empathi me anë të ndjenjave për
karakteret dhe rrethanat e portretizuara.

Tregimet mund të luajnë një sërë rolesh në kurrikulin e historisë:
• Tregimet historike mund të përdoren si burime historike gjatë orës së mesimit. Biografia e
shpjegimit të bekgraundeve të njerëzve do të jetë një komponent me shumë rëndësi në
programet e historisë të të gjitha niveleve. Kurrikuli vendos një stres të konsiderueshëm,
lidhur me nevojën për të përfunduar biografitë për figurat kombëtare dhe ndërkombëtare, si
dhe biografitë e njerëzve të cilat janë ilustrative në një shkallë të gjërë të eksperiencave
njerëzore. Shumë shpesh në të kaluarën liderat politik dhe ushtarak, shumica meshkuj , kanë
dominuar në koleksionin e njerëzve me famë. Historitë duhet të tregohen edhe mbi jetët e
grave dhe burrave që kanë bërë dhe janë duke bërë ose janë duke kontribuar në aspektet e
tjera të përpjekjeve njerëzore si në zhvillimin social, teknik, shkencor, kulturor dhe artistik.
• Një tregim historik mund të përdoret si një stimulues për prezantimin e një pjese të mësimit;
për shembull tek historia e besimeve fetare në Shqipëri, tregimi për ndërtimin e xhamisë së
Ethem Beut në Tiranë dhe më pas dikutimi që vijoi ishte një prezantim ideal për besimtarët
myslymanë.
• Tregimet historike mund të përdoren si materiale didaktike pjesë e një pune të gjërë mbi
temën historike. Veçanerisht në klasat tetë dhe nëntë të 9-vjeçares, studimi i një periudhe
mund të pasurohet shumë duke treguar dhe lexuar tregime të ndyshme për periudha të
caktuara historike. Shpjegimet e dëshmitarëve dhe historitë e trilluara e të thurura rreth
ngjarjeve historike dhe karaktereve (real ose imagjinar) mund të mdihmojë fëmijët të bëjnë
një kapërcim nga e tashmja në konteksin e periudhës në fjalë.
• Tregimet historike mund të rrisin zhvillimin e vlerave të rëndësishme dhe sjelljve dhe
qëndrimeve të nxënësve.Duke përmbledhur tregime historike në perspektivë, duke përfshirë
ato me fe të ndryshme dhe popujt etnikë, komunitetet dhe njerëzit me bekgraunde sociale të
ndryshme, etj, do të inkurajojnë vlerësimin e fëmijëve për këto ndryshime në jëtën e njerëzve
dhe do të rrisë sjelljen tolerante dhe respektin e gjithanshëm.
• Tregimet historike janë një mjet i rëndësishëm për transmetimin e trashëgimisë kulturore.
Mitet dhe legjendat mund të shfaqen jo të përshtatshme me shpjegimet e episodeve historike,
ato kanë ardhë tek ne nga historitë e thëna me gojë nga shoqëritë e lashta. Ndërkohë,
sigurisht, trillimi dhe alegoria shprehin të vërteta rreth vlerave dhe besimeve të këtyre
njerëzve. Për më shumë këto histori formojnë një pjesë të kulturës sonë të trashëguar dhe
ideve të ndryshme. Legjendat dhe mitet do të kenë rolin e tyre në programin e historisë dhe jo
vetëm për shkollën fillore por dhe atë 9-vjeçare.
Tregimet historike për nxënësit e shkollës fillore
Një tregim historik i shkurtër nga e kaluara i treguar mirë, është shumë efektiv dhe një nga
teknikat më të thjeshta të të mësuarit. Megjithatë, duke qënë një art kompleks,
duhen patur parasysh disa hapa.
• Hapi i parë. Parapregatitja e mësuesit
Parapregatitja është tërësisht e domosdoshme për të patur sukses gjatë përdorimit të
tregimeve historike. Duke zgjedhur ngjarjet dhe karakteret, të cilat do të jenë subjekti i
shpjegimit, tregimet historike duhet të paraqesin sa më shumë versione të historisë që të jetë e
mundur. Informacioni rreth periudhës, duke përfshirë detajet e thjeshta dhe praktike të jetës së
njerëzve, mund të mos duken mirë në versionin final të historisë por ato e ndihmojnë mësuesin e
historisë të imagjinojë dhe rikrijojë periudhën historike për nxënësit.
• Hapi dytë. Hartimi i një plani mësimor.

Që tregimet historike të kenë sukses duhen planifikuar dhe strukturuar mirë. Për fëmijët e
shkollës fillore linjat e historisë janë të thjeshta. Numri i karaktereve duhet të jetë i limituar dhe
historia duhet të tregojë episodet më të bukura ose më të rëndësishme. Për shembull, tregimet për
vendlindjen mund të ndahen në disa stade.
Në qoftë se struktura është e qartë atëherë dhe detajet e tregimit mund të planifikohen. E
rëndësishme është për përfshirjen e detajeve të vendlindjes, të jetës së njerëzve të thjeshtë dhe
mënyrës së tyre të jetesës.Fjalori dhe konceptet e paarritshme për fëmijët duhet të përcaktohen:
për shembull, disa nga këto mund të thuhen në kontekste të ndryshme pëpara tregimit të historisë,
gjatë kësaj, elemente të tjerë duhet ti bashkangjiten historisë duke u shpjeguar përgjatë proçesit të
tregimit. Një nga teknikat më efektive për të thjeshtuar gjuhën, është të përdorësh gjuhën letrare.
Planifikimi i tregimit historik duhet gjithashtu të përfshijë identifikimin e ilustrimeve ose
copëzave të provave. Ilustrimet e ndryshme piktura mesjetare dhe libra të vjetër që tregojnë
historinë e vendlindjes dhe një kopje e këtyre vizatimeve mund të përdoret nga fëmijët.
• Hapi tretë. Paraqitja e tregimit.
Duke mbajtur kontakt me sy me fëmijët, mësuesi mund të tërheqë vëmëndjen e
tyre,vlerëson me saktësi sa është kuptuar secili episod, dhe e rregullon atë në qoftë se është i
nevojshëm. Ndryshimi dhe kontrasti nuk duhet vetëm në skena, ngritja dhe shpejtësia e zërit e
bën tregimin interesant dhe të gjallë dhe gjithashtu mësuesi duhet të dijë si të përdorë pauzat
dramatike. Së fundi, gjestet dhe lëvizjet mund të përcjellin një kuptim më të mirë nga
nxënësit
• Hapi katërt. Diskutimi.
Një tregim historik i mirë duhet të përfshijë diskutime dhe pyetje. Kjo duhet të bazohet në
disa nivele:
• Hartimi i pyetjeve për të sqaruar episodet gjatë tregimit historik.
• Diskutime dhe aktivitete të tjera që përforcojnë mësimin e historisë.
• Diskutime për shkaqet dhe pasojat.
• Diskutime mbi emocionet dhe situatat e ndryshme. Është e rëndësishme që këto pyetje dhe
ato mbi shkaqet dhe pasojat të jenë të hapura. Fëmijët duhet të inkurajohen që të
diskutojnë lirshëm, pamvarësisht nga përgjigja e saktë apo jo.
• Identifikimi i elementëve të tregimit të cilët mund të jenë të vërtetë dhe ato të imagjinuar.
Shumica e fëmijëve në klasën e tretë dhe të katërt zakonisht i identifikojnë përrallat në
pjesët e tregimit, por disa e humbin të gjithë tregimin për shkak se një pjesë nuk janë
reale. Fëmijët duhet të inkurajohen që ta shpjegojnë pse një pjesë e tregimit nuk është e
vërtetë është fallco apo i tërë tregimi, diskutimi duhet të fillojë me shpjegimin e
ekzagjerimit që në këtë mënyrë fëmija ta kuptojë pse mund të jetë përdorur.
• Diskutimet mbi të vërtetat dhe jo të vërtetat e tregimeve të drejtojnë drejt riekzaminimit të
provave që mund të ekzistojnë.
Aktivitete që nxisin vazhdimësinë e vlerësimit, të shkakut dhe pasojës:
1-Përshtatja e një serie vizatimesh që ata të tregojnë historinë.
2-Identifikimi i fillimit, mesit dhe fundin e tregimit historisë.
3-Zgjedhja e dy ose tre vizatimeve më të rëndësishme për të treguar historinë.
4-Diskutimi i nxënësve të ndryshëm për zgjedhjen e episodeve më të rëndësishëm të tregimit.
5-Dhënia jo e plotë e ilustrimeve, identifikoni ose vizatoni episodet që mungojnë.
6-Diskutimi si dhe pse gjërat ndryshojnë për karakteret e një tregimi.
7-Indentifikimi i shkakut të ngjarjeve dhe rezultatet e veprimit të karaktereve.
• Hapi pestë. Zbatimi

Disa aktivitete të tjera që duhet të përfshijnë ky aktivitet:
a-Bërja e një modeli, duke e vizatuar dhe kryerja e aktiviteteve.
b-Shikimi dhe investigimi i punës së hershme të artit në vendin tonë gjatë periudhës së mesjetës.
c-Ritregimi i historisë me mënyrë orale duke lujtur role.
‣ Leximi i tregimeve dhe veprave letrare me karakter historik.
Një lexim i mirë i një tregimi mund të mos ketë efektet dramatike të një tregimi historik por
mund të jetë një mjet efektiv në mësimdhënien e historisë. Shumë nga teknikat se si të përdorim
tregimet në mësimin e historisë i përmendëm më lart.
Nevoja për të qënë komplet familjar me tregimin dhe me bekgraundin historik, nevoja për të
identifikuar dhe shpjeguar gjuhën dhe koncepet historike, përdorimi i vlerave të artit dhe provave
gjatë leximit të tregimit, përdorimi i zërit si dhe rëndësia e vazhdimit të diskutimit me nxënësit në
klasë e bën të domosdoshëm tregimin dhe letërsinë artistike më karakter historik.
‣ Për nxënësit e shkollës fillore
Tregimet edhe ato që nuk janë me përmbajtjeje historike mund ti ndihmojnë fëmijët e
vegjël të kupojnë vazhdimësinë, shkaqet, pasojat dhe për të zhvilluar empathinë për të tjerët. Kur
zgjidhen tregimet, mësuesit duhet të përfshijnë ato tregime që janë me përmbajtje dhe në
përputhje me kurrikulin e historisë.Po i ilustrojmë me disa shembuj.
Shembull Nr.1
“EMBLEMAT E PRINCIPATAVE ARBRE”
Emblema është një shenjë dalluese me figura simbolike, që përfaqëson një shtet, një
principatë, një parti, një shoqatë, një firmë tregëtare etj.
Ajo riprodhohet në flamur, në monedha, në vula, në shkresa, në fasada ndërtesash zyrtare,
në pllakata etj.
Emblemat janë futur në përdorim që në kohët e lashta.Në Arbëri ato filluan të përdoren
dendur në periudhën e formimit të principatave arbre, siç ishin ato të Topiajve “Princit të
Arbërisë”, Muzakajve në Berat, Balshajve në Shkodër, Dukagjinëve në Lezhë, Zenevizëve në
Gjirokastër, Kastriotëve etj.
Figurat dhe ngjyrat në emblema kanë kuptimin e tyre.Kështu p.sh shqiponja simbolizon
forcën, lirinë; luani guximin, fuqinë; pëllumbi paqen; gjeli trimërinë; palloi mburrjen; ujku
zemërimin, lakminë etj.
Ngjyra e kaltër përfaqëson madhështinë, bukurinë, qartësinë;
e kuqja burrërinë, gjakun e dedhur për liri; e zeza hidhërimin, robërinë dhe modestinë; e gjelbërta
shpresën, lirinë; e arta pasurinë, forcën, besnikërinë; e argjendta pastërtinë dhe thjeshtësinë.
Kështu, Kastriotët kishin për stemë ose emblemë të tyre shqiponjën e zezë dykrenare mbi
fushë të kuqe, që më vonë u bë flamuri kombëtar i shqipëtarëve.
Emblema e Topiajve përfaqësohej nga një luan i kurorëzuar.
Balshajt kishin në stemën e tyre ujkun.
Dukagjinët kishin shqiponjën e zezë me një kokë në fushën e bardhë.
Emblema e Republikës së Shqipërisë është ajo e trashëguar që nga koha e Skënderbeut.
“I DUA SHUMË SHQIPTARËT”
Bajron
“…Me të vërtetë që unë e kam parë Shqipërinë më shumë e çdo anglez tjetër ( përveç zotit Lik),
sepse është vizituar rrallë, ndonëse i bollshëm në stoli natyre më tepër se krahinat klasike të
Greqisë…”

“… Shqiptarët janë tej masës të hijshëm e të matur në sjelljet e veprimet e tyre.Kurrë nuk
pranojnë një fjalë a gjeste të papëlqyer në bashkëbisedimet e tyre, e kurrë nuk e lëhshojnë veten
në të atilla biseda…”
“…Shqiptarët në përgjithësi ( nuk dua të them bujqit që punojnë tokën dhe që quhen kështu, po
malësorët) kanë tipare të hijshme…Ndofta janë raca më e bukur në botë nga tiparet…Vajzat
shqiptare janë shumë më të bukura se greket dhe kostumi i tyre është piktoresk.Edhe hijeshinë
trupit e ruajnë më gjatë, pasi rrojnë në ajër të lirë…”
“…Ato punojnë në fushë dhe shpesh ndajnë rreziqet me burrat e fëmijët e tyre.Këto gra flejnë
mbi të njëjtin rrogoz si burrat, veshin të njëjtën rrobë të ashpër…Shumë herë ato shkojnë me ta
luftë…”
Të rreptë bijt e Shqipes! Po vetitë
Nuk u mungojnë; veç t’ishin më t’arrira;
Armiku ua pa kurrizin ndonjëherë?
Kush e duron si ta mundimn’ e luftës?
Shkëmbinjt’ e tyre s’janë më të patundur
Nga ata në çast rreziku dhe nevoje:
Ç’armiq për vdekje, por sa miq besnikë!
Kur besa e nderi i thrret të derdhin gjakun,
Si trima turren ku t’i çojë i pari i tyre.
Xhorxh Gordon Bajron
“DY MARINËT”
Pesë shekuj më parë jetonin në Shkodër me famljet e tyre dy fëmijë të zgjuar.Të dy
quheshin Marin, por ai i familjes Beçikemi ishte tetë vjet më i madh.Kur u pushtua Shkodra,
qyteti i lindjes së tyre, të dy Marinët u detyruan ta braktisnin vendlindjen e të marrin rrugën e
mërgimit.Kështu kishin bërë dhe shumë bashkëatdhetarë të tyre pas vdekjes së Skënderbeut.
Disa me varka kishin kapërcyer Adriatikun, disa të tjerë me ditë e netë kishin përshkuar
rrugë të ndryshme.
Të dy Marinët e donin shkollën.Dhe kur njeriu vë një qëllim para vetes s’e ndal
asgjë.Kështu ata u shkolluan dhe u dalluan në mes shokëve të tjerë.Mësuan mirë gjuhën e vendit
që u dha strehë, mësuan shumë mirë gjuhën e kulturës së kohës: latinishten.Shpejt u bënë të
dëgjuar për njohuritë që fituan.
Bashkëatdhetarët, që kishin luftuar në ushtrinë e Skëndërbeut u afroheshin dhe u tregonin
shumë episode nga trimëritë e komandantit të tyre, Gjergjit.Por ata nuk kishin pse të mburreshin,
sepse edhe dy Marinët kishin luftuar me armë në dorë, ndonëse ishin të rinj.Por, megjithëatë, ata
mësuan shumë gjëra të reja.Me mendje e me zemër ata donin të bënin diçka që të mos harrohej
lufta e të parëve të tyre.Kështu të dy shkruan nga një libër për rrethimin e Shkodrës.Nuk thuhet sa
bukur i kanë shkruar këta libra. Sa trimëri, sa guxim, sa besnikëri, sa patriotizëm ka në to.Ju
lumtë këtyre dy Marinëve, thotë njeriu porsa i lexon librat e tyre.
Marin Barleti ( 1460-1512) shkroi edhe një libër tjetër në gjuhën latine.Ky libër mban titullin “
Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”.U përkthye në 12 gjuhë.Europa, që në atë kohë
dridhej nga sulltanët, u mahnit nga trimëritë e shqiptarëve.
Skënderbeu që përshkruante Marin Barleti tërhoqi kompozitorë, piktorë, historianë, poetë të
huaj.Kishin të drejtë.Është me të vërtetë një tablo heroizmash madhështore.
Marin Beçikemi ( 1468-1526) u shqua edhe ai.U bë profesor i Universitetit të Padovës.

Barleti dhe Beçikemi janë dy humanistë të mëdhenj arbër.Të dy këta historianë dhe shkencëtarë
të shekullit XV kanë dhënë kontribut në kulturën europiane dhe i kanë shtuar lavdinë kombit
shqiptar.
Kur realizohet përshtatëshmëria e një tregimi aplikohen dhe përforcohen shumë
koncepte nga kurrikuli i historisë. Linjat e një tregimi të mirë janë të thjeshta, numri i
personazheve është i limituar, dhe tregimi ndahet në një numër të qartë dhe të veçantë
episodesh. Saktësia historike e detajeve dhe veçanërisht ilustrimet duhet të shikohen me
kujdes nga mësuesi.
‣ Për nxënësit e shkollës 9-vjeçare
Veprat letrare artistike me përmbajtje historike, të lexuara nga fëmijët vetë apo nga
mësuesit e tyre, luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin e koncepteve historike dhe kuptimit të
historisë. Shkrimet e mira të këtij zhanri, i lejojnë fëmijët të bëhen, të familjarizohen me detajet e
jetës së personazheve dhe të kuptojnë sjelljet, perspektivat dhe shqetësimet e njerëzve në atë
kohë, në një mënyrë që do të ishte e pamundur të përfitohej nga ekzaminimi i provave
arkeologjike dhe burimeve të tjera historike.
Një numër i madh veprash letrare me përmbajtje historike ekziston pothuajse për të
gjitha periudhat historike. Disa autorë preferojne ti ritregojnë historitë e ngjarjeve në të kaluarën
duke përdorur personazhe dhe ngjarje të vërteta historike.p.sh.S.Godo me
romanet”Skëndërbeu”dhe “Ali Pashë Tepelena”, etj
Disa autorë të tjerë shpikin personazhe të trilluara por i vendosin me kujdes në
kontekstet historike.Shembuj të tillë ka plot si p.sh.I.Kadare me romanin “Kështjella”,”Princesha
Argjiro”,F.Reshpja “Legjenda e Arbërit”,O.Grillo “Historia e Skëndërbeut”,etj Shumë nga këto
libra ofrojnë një material ideal për leximin, ndërsa për historinë duhet të merren dhe të zbulohet
se çfarë autorët shkruajnë për periudhat historike që nxënësit studiojnë.
. P.sh. Nxënësit e angazhuar në studimin e Kohës së Gurit dhe të Bronxit do të gjejnë
libra që përshkruajë plot detaje të Kohës së Gurit si jeta, puna, kultura me provat historike ku libri
është bazuar.
Ndoshta, rolet më të domosdoshme që novelat apo romanet mund të luajnë është ti
lejojmë fëmijët të eksplorojnë ngjarjet komplekse dhe të bëjnë pyetje, përmes eksperiencave
akoma të besueshme të personazheve të trilluara. Për shumicën e fëmijëve shumë tema shihen
bardh e zi. Historia i ndihmon ata që të vlerësojnë se rrallë jeta është kaq e lehtë.
Novelat shpjegojnë rrugët e ndryshme se si mund të interpretohen episodet
historike nga njerezit sot dhe se si mund të influencojnë në veprimet dhe opinionet e të
tjerëve.
‣ Historia Personale dhe Familjare.
Roli i historisë personale dhe familjare.
Historia personale e familjare ofron një fillim ideal për eksplorimin e të kaluarës. Këto
detyra praktike duhet të:
• Japin mundësi nxënësve vendosin një pozicion personal në kohë, të bëhen të vetëdijshëm
për historinë e të kaluarës duke ndihmuar zhvillimin gradual të koncepteve të së kaluarës.
• Bëjnë nxënësit të vetëdijshëm për disa nga marrëdhëniet më kryesore në familjet e tyre,
veçanërisht lidhjet e tyre me prindërit, motrat-vëllezërit, gjyshërit, tezet dhe xhaxhallarët.
• Ndihmojnë fëmijët të zbulojnë ndryshimet dhe vazhdimësinë në vetë jetën e tyre dhe atë të
të tjerëve.
• Pajisja e fëmijëve me gjuhën e kohës, për shembull i vjetër/më i vjetër; i ri/më i ri;
përpara/pas, atëhere; i njëjtë/i ndryshëm etj.

• Sigurojnë oportunitete për ekzaminimin e një burimi historik, e një prove të thjeshtë për të
kaluarën e tyre dhe të familjes së tyre.
• Ndihmojnë fëmijët graduallisht për të parë ngjarje, kujtime dhe prova për vlera të së
kalurës së tyre dhe të bëjnë zbulimin e të kaluarës reale dhe që ka lidhje me ta.
• Inkurajojnë bashkëpunimin me shkollën, prindërit dhe me komunitetin e gjërë për një
edukim kuptimplotë dhe të dobishëm për nxënësit.
Shembull Nr.2
.Një detyrë me temë “Vetja ime dhe familja ime”, për klasat e shkollës fillore.
Puna mbi këto tema, do të zgjasë për disa javë. Hapat e poshtëm lidhen veçanërisht me
aspektet historike të punës. Sugjerimet mund të jenë të lexueshme dhe të adoptuara mirë për
fëmijët.
Hapi parë. Informimi i prindërve.
Siç është theksuar dhe më parë çështja mbi familjen dhe historinë personale duhet të trajtohet me
ndjeshmëri dhe me bashkëpunimin e plotë të familjarëve në mënyrë që të jetë sa më i
suksesshëm. Një letër iu duhet çuar prindërve më përpara se të fillojë puna,ajo duhet të përfshijë:
• Shpjegimin dhe arsyen pse një studim i të kaluarës së fëmijëve është i rëndësishëm.
• Nënvizimin e disa termave kryesore për diskutim kur puna është gati për të filluar në klasë.
• Përshkrimi i disa aktiviteteve ku do të përfshihet fëmija, për shembull bërja e disa albumeve
me copa të ngjitura personale ose itervista, marrja në pyetje e prindërve mbi fëmijërinë e tyre,
si dhe çfarë dinë ata për jetën e prindërve të tyre, lidhur kjo me ngjarjet dhe personalitetet e
vendit, mjedisit ku ata mësojnë dhe jetojnë.
• Shpjegimi se si prindërit mund të ndihmojnë, për shembull duke bërë pyetje, duke kërkuar
fotografi (të fëmijëve të tyre dhe të vetes së tyre kur kanë qënë fëmijë) si dhe mbase duke
ndihmuar me disa fotografi apo objekte të vjetra, klasën për një ekspozitë.
• Sigurimin e prindërve që të gjitha gjërat e lëna për shkollën do të ruhen me kujdes dhe do tiu
kthehen pronarëve në fund të projektit.
• Ftesa për prindërit të cilët duan tiu flasin fëmijëve mbi aspektet e të kaluarës, më parë duhet
të kontaktojnë me mësuesit ose shkollën.
• Ftesa për prindërit të cilët duan të flasin me mësuesit apo drejtorin e shkollës mbi shqetësimet
që ata mund të kenë për punën e propozuar.
Hapi dytë. Rritja e interesit të nxënësve
Një mënyrë efektive që mësuesi të rrisë interesin e fëmijëve për të kaluarën është të tregojë
diçka nga e kaluara e tij ose e saj, kur ka qënë fëmijë. Mësuesi mund të përdorë disa fotografi të
periudhave të ndryshme të fëmijërisë të tij , në qoftë se është e mundur edhe disa artikuj mbi
veshjet, lodrat, librat e tregimeve ose një kopje të librave të shkollës, gjithashtu ato/ata mund të
flasin për një numër ngjarjesh, zhvillimesh të jetës së tyre. Për disa fëmijë kjo është hera e parë që
ata kuptojnë që një i rritur një herë ka qënë fëmijë, dhe rezultatet do të jenë një provë e mirë për
shumë fëmijë të kësaj moshe.
Nga kjo veprimtari mund të përfitohet, duke i pyetur fëmijët të mundohen të kuptojnë gjëra
kur ata kanë qënë më të vegjël.
• A ju kujtohet ndonjë gjë që ka ndodhur, kur ju ishit më të vegjël?
• A e mbani mënd ditën e parë të shkollës?
• A e mbani mënd kur mund të keni humbur?
• Me çfarë keni luajtur kur keni qënë shumë të vegjël?
Hapi tretë. Kur isha shumë i vogël.
Fëmijët mund të inkurajohen që të gjejnë një fotografi të vetes së tyre kur kanë qënë
shumë të vegjël dhe një fotografi të kohëve të fundit. Kjo mund të vendosen në një kënd të klasës

apo kabinetit të historisë. Edhe gjërat e tjera si lodrat apo kujtime të tjera mund të ilustohen duke
ju bashkangjitur një etiketë. Diskutimi rreth këtyre demostrimeve duhet të drejtojë vëmëndjen e
nxënësve në këto drejtime:
• Si fëmija është zhvilluar dhe ka ndryshuar fizikisht: gjatësia, pesha, dhëmbët, veshjet e
atëhershme dhe të tanishme.
• Si janë zhvilluar aftësitë e fëmijës:
a-A është më pak i varur nga të tjerët?
b-I/E aftë të vishet vetë?
c-I/E aftë të ulet në tavolinë dhe të hajë një vakt,të ecë,të vrapojë,të ecë me
biçkletë?
• Aspekte të ambientit të tij/saj të cilat kanë mbetur njëlloj:
a-Ngjyra e syve ose flokëve.
b-Dhoma me sfondin e fotografive.
c-Lodrat që ka luajtur tani dhe përpara.
• Si arrijmë të mësojmë gjërat mbi fëmijërinë duke parë fotografitë ose objekte të tjera të
koleksionuara? Deri tani ne mund të shtojmë kujtimet e fëmijërisë dhe me prova të qarta
të fotografive. Çështjet që i përkasin besimit mbi provat mund të ngrihen midis pyetjeve
si për shembull:
a-Si e dimë ne që është Iliri në këtë fotografi?
b-A jeni i sigurt që kjo është lodra e Verës?
• Tipe të tjera provash të cilat mund të përdoren për vërtetimin dhe plotësuar burimet:
a-Provat dokumentare, për shembull “Dikush shkruajti emrin e Ilirit nga mbrapa”.
b-Provat orale, për shembull “Ne mund të pyesim mamin e Verës rreth lodrës”.
Hapi katërt. Duke gjetur më shumë.
Diskutimi do ti drejtojë fëmijët në një kërkim të mëtejshëm. Pyetjet që do të ndihmojnë të
fokusohen në punë duhet të përfshijnë.
• Kur linda unë? Mami? Po babi?
• Ku u rritën prindërit e mi?
• A kishin prindërit e mi motra apo vëllezër?
• Kush ishin prindërit e mamit apo babit tim etj?
• Ku jetonin prindërit e mi?
• Çfarë pune bënin gjyshërit e mi?
• A kemi jetuar gjithmonë në këtë shtëpi? Në qoftë se jo ku jetonim me parë?
• Kur e morëm qenin?
• Kur shkova në shkollë?
Hapi pestë. Rregjistrimi.
Koncepti i fëmijëve për vazhdimësinë dhe ndryshueshmërinë e jetës së tyre mund të
forcohet duke ndërtuar intervista të thjeshta dhe personale, përmes të cilave dhe gjuha kohore do
të zhvillohet. Fëmijët gjithashtu do të jenë në gjëndje të rregjistrojnë disa nga figurat dhe
marrëdhëniet kryesore të familjes së tyre, për shembull ,prindërit, kushërinjtë, gjyshërit duke
përdorur një album me copa të ngjitura ose një pemë familjare.p.sh.
UNË E KAM EMRIN DARDAN
Gjyshin e quajnë
Ndërsa babin
Luan
Dritan

Gjyshja e ka emrin
Mami quhet
Besa
Vnjesa
Vëllai i madh quhet
I vogli
Fisnik
Besnik
Motra e madhe e ka emrin
e mesmja
Diana
Ariana
Kjo është familja ime
Së bashku me dymuajshen Blerime
Të afërm të mi janë edhe:
Babi i mamit
xhaxhai
Arbnori
Tomori
Nëna e mamit
halla ime
Afërdita
Ardita
Tezja
Merita
Dhe daja, sa unë në moshë me emrin Lavdosh
‣ Përdorimi i burimeve historike
Roli i burimeve historike në mësimet e historisë.
Realizimi i qëllimeve, objektivave si dhe tematikës së kurrikulës së historisë, kërkon një përdorim
të gjërë të burimeve historike,(provave), tek nxënësit e të gjitha niveleve. Aftësitë për të zbuluar,
ekzaminuar, pyetur, krahasuar, të nxjerrësh përfundime nga burimet, provat historike formohen
tek nxënësit në një numër rrugësh të rëndësishme:
• Gjetja dhe ekzaminimi i objekteve, pikturave, ndërtesave dhe burimeve të tjera e bëjnë
mësimin e historisë një nga aktivitetet të bazuar në eksperiencën, ku në të cilin “historia e
kaluar” nuk është përcaktuar qartë por duhet zbuluar nga të gjithë ne së bashku mësues dhe
nxënës.
• Ekzaminimi i një objekti i cili vjen nga një periudhë e ndryshme ( për shembull lapsi prej
druri i përdorur nga një gjysh; një çantë shkolle e vitit 1970) mund ta ndihmojnë fëmijën që të
zhvillojë një sens kohor ndryshe nga ai i tashmi. Mund ta vendosë fëmijën në një kuptim të
drejpërdrejtë me të kaluarën dhe të ngjallë një ndjenjë kurioziteti dhe mrekullie.
• Përdorimi i provave kontribuon në zhvillimin e aftësive analitike: aftësia për të vrojtuar,
zbuluar, krahasuar pikëpamjet, nxjerrja e përfundimeve rreth veprimeve humane dhe
vendimeve. Këto janë aftësi kryesore që ndihmojnë nxënësin që të bëhet një qytetar i
ndërgjegjshëm në një shoqëri demokratike ku media prezanton çdo ditë një mal me prova,
burime historike.
Çfarë duhet të arrijmë duke përdorur burimet historike,(provat)?
Burimet historike që i prezantohen fëmijës duhet:
• Të bëjnë të mundur që nxënësit ti ekzaminojnë provat dhe të nxjerrin përfundime nga ato në
mënyra të ndryshme.

• Ti bëjnë nxënësit,që ti familjarizojnë me numërin e madh dhe të larmishëm të burimeve, duke
reflektuar mbi aspekte të ndryshme të jetës së njerëzve, në të kaluarën, dhe jo vetëm ato të
krijuara apo dokumentet e rregjistruara.
• Ti inkurajojë fëmijët që të shikojnë çdo ditë gjëra nga jeta e tyre dhe të shikojnë ambjente të
cilat janë burime potenciale prove, për gjeneratat e ardhshme.
• Ti bëjë fëmijët më të kujdeshëm për ruajtjen dhe rëndësinë, si grumbullimin e provave të së
kaluarës.
Në kapitujt që do të vazhdojnë, do të diskutojmë se si tipe të ndryshme burimesh mund të
përdoren në mësimet e historisë dhe me nxënës të klasave të ndryshme.
‣ Intervistat
Roli i intervistave.
Intervistat janë të shpejta dhe të gjalla si burim historik, të cilat janë më të kërkuara
veçanërisht në shkollën fillore, në klasën e katërt dhe të pestë.
Intervistat mund të përdoren për :
• Bërjen e incidenteve dhe aspekteve të së kaluarës reale për fëmijët. Dëgjimi i një ngjarje nga
një person i cili mund të thotë: “Unë isha aty” e bën të kaluarën më të besueshme.
• Dhënien e mundësisë fëmijëve për përdorimin e informacionit që është pothuajse e
pamundur.Memorja e njerëzve mund të mbaj më shumë informacion për një ngjarje: për
shembull, shumë shpesh një tregim i një loje futbolli nga lojtar (ose spektator) do të ketë më
shumë detaje se sa një raport gazete. Shumë shpesh ky informacion mund të jetë shumë
personal dhe ka një dimension local.
• Sigurimi që e kaluara është ekzaminuar nga një prespektive e gjërë. Eksperiencat e jetës së
një shumice njerëzish, veçanërisht nga grupe sociale etnike dhe kulturore janë përfaqësuar në
dokumentat e ndryshme arkivore. Intervistat na japin ne, mundësinë për tu njohur me
eksperiencat e një numëri të madh njerëzish.
• Lejimi i ndarjes së ndjenjave me pjesëmarrësit në ngjarjet e kaluara.
• Ndihmon nxënësit e shkollës 9-vjeçare, në veçanti, në ekzaminimin se si prespektivat e një
personi mund të ndikojnë në kujtimet e tyre për të kaluarën.
• Ndihmon për zhvillimin e sensit të kohës tek fëmijët. Disa mësues mendojnë dhe diskutojnë
që kontakti i rregullt me gjyshërit dhe me pjestarët e tjerë të një familje të gjërë ndikon
pozitivisht për krijimin e sensit për të kaluarën dhe lidhjeve që ata kanë me atë.
‣ Intervistimi i një personi të rritur.( Për të gjitha klasat).
Një intervist me një person të rritur mund të jetë një eksperience dhe stimulim për fëmijët
dhe mësuesit por kërkon një përgatitje shumë të kujdesshme.
Hapi parë. Sqarimi i fokusit të intervistës.
Një intervistë do të ketë një sukses të madh atëherë kur edhe mësuesi e ka të qartë në
mëndjen e tij qëllimin e intervistës.Mësuesit mund të zgjedhin të përdorin historinë orale, në
mënyrë që të shtojnë një dimension ekstra për:
• Një studim të detajuar, të një periudhe të veçantë për shembull jeta në vitet 60 (1960),
fëmijëria gjatë periudhës së socializmit në Shqipëri.
• Një linjë zhvillimi apo studimi i transportit: për shembull, një studim mbi transportin në një
rreth apo qark përmes njerëzve të moshuar, mund të përfshijë intervista me një shofer treni
apo autobuzi që është në pension.

• Një studim mbi ndërtesat dhe vëndet lokale, për shembull, intervista me një puntorë nga një
fabrikë e mbyllur, intervista me fshatarët që e kujtojnë mullirin si mulli dhe jo si një objekt që
nuk funksionon.
• Fëmijët, duhet ti bëjnë ato të kujdesshëm për ndryshimet e thjeshta, për disa aspekte të jetës
së tyre të përditshme.
Detajet e pyetjeve të një interviste të ndjekura nga nxënësit, duhet që nxënësit ti bëjnë nën
mbikqyrjen e mësuesit (shiko hapin e tretë) por mësuesit duhet të kenë të qartë se për çfarë
kontribuon kjo intervistë. Për shembull një grua në moshë të thyer, e cila pranon ta bëjë
intervistën rreth fëmijërisë së saj në Tiranë 1950. Atë mund ta pyesin për shtëpinë e saj,
ushqimin, rrobat, lojrat me të cilat luante, kujtimet shkollore etj.
Hapi dytë. Zgjedhja dhe përgatitja e të intervistuarëve.
Të intervistuarit duhet të selektohen mirë, në qoftë se ata do të provojnë që një burim
është efektiv për historinë orale, në situatat e shkollës fillore dhe 9-vjeçare. Për këtë duhet të kemi
parasysh disa çështje:
• Cilësia e kujtimeve të një personi: disa të intervistuar potencialë mund të kenë jetuar përmes
një periudhe të veçantë por për shumë të rinj në atë kohë për të mbajtur mënd ishin kujtimet
personale të ngjarjeve.
• Aftësia e një personi që flet për të kaluarën, duke marrë parasysh interesat, dhe vëmëndjen e
limituar të fëmijëve.
• Dëshira e një personi për të folur, për rrethanat e tij/saj personale, familjen, dhe eksperiencat.
Disa nga pyetjet e bëra nga fëmijët mund të ngjallin, jo qëllimisht, kujtime natyrore personale
intensive.
• Raporti shkallë-shkallë ndërmjet mësuesit dhe të intervistuarit. Në qoftë se mësuesi e njeh
mirë të intervistuarin nuk duhet të ketë ndrojtje për hapat e fundit të sesionit në qoftë se ke
humbur vëmëndjen në klasë, ose të pyesin vizitorët që vijnë për herë të dytë në qoftë se
nevojitet.
Të intervistuarit potencial mund të kontaktohen në mënyra të ndryshme. Me ndihmën e
prindërve dhe gjyshërve të nxënësit, me ndihmën e komunitetit dhe përmes qëndrës së
trashëgimisë kulturore lokale ose muzeumit. Të flasësh me të intervistuarit gjatë, është shumë e
rëndësishme.
Kjo do tiu japë mundësi mësuesve që të:
• Vlerësojnë zonat ku vizitori mund të flasë pa vështirësi.
• Familjarizimi i të intervistuarit me studimet që fëmijët kanë marrë përsipër.
• Shpjegimi i moshës së grupit që përfshihet, llojet e aftësive historike që ata kanë, vëmëndjen
e tyre.
• Diskutimi mbi temat që fëmijët dëshirojnë të bëjnë pyetje.
• Të shpjegohet në se një grup ose një klasë do të përfshihet.
• Të pyetet nëse rregjistrimi i një interviste është i mundur.
• Të bëhen takime ose të rregullohet transporti për vizitorin në qoftë se është e nevojshme.
Hapi tretë. Pregatitja për vizitën.
Shumë fëmijë nuk do ta kenë të lehtë që të bëjnë pyetje në mënyrë spontane dhe në qoftë
se intervista provon që ja vlen, nxënësit duhet të pregatiten mirë. Për këtë kërkohet:
• Njohjen me bekgraundin e periudhës për të cilën do të flasë një person, në mënyrë që
fëmijët mund të kuptojnë kontekstin e komenteve të vizitorit dhe të përgjigjen me pyetje
shtesë e të përshtatshme. Për këtë arsye, intervistat duhen menduar mirë për një periudhë
të caktuar dhe mbi një temë të caktuar. Sigurisht që kjo varet nga klasa në të cilën
zhvillohet, por pak punë paraprake në çdo klasë për bekgraundin është esenciale.

• Fëmijët duhet të fokusohen në pyetjet që ata do ti bëjnë vizitorit. Një set i ngurtë i pa
përfunduar pyetjesh mund të mbysin intervistën në mënyrë spontane dhe kjo gjë duhet
evituar, për fëmijët duhet të vendoset një rrugë, një udhëheqje, për temat që ata kanë
pyetje. Për shembull një intervistë, me një fshatar në pension, për se dhe si veglat e
punës kanë ndryshuar gjatë kohës që ai është rritur në fshat, duke përfshirë edhe
paraqitjen e fshatit, ndërtesat, veglat e përdorura në arat e mbjelljes dhe të korrat.
• Mësimi i teknikave të intervistave. Fillimisht puna qëndron tek përgatitja e pyetjeve.
Grupet në klasë duhet të paracaktojnë një aspekt të veçantë të intervistës dhe të
formulojnë pyetje të përshtatshme. Disa nga këto pyetje mund të përdoren në një situatë
role-play në klasë. Qëllimi i kësaj pune nuk është vetëm që ti inkurajojë fëmijët të
mendojnë për radhën e pyetjeve në vazhdim por të ekzaminojnë cilësinë e pyetjeve.p.sh.
Një pyetje e hapur si “Si i lëronit fushat përpara?” të drejton për një përgjigje të plotë se
sa një pyetje e mbyllur “A kishit kuaj për të punuar” e cila të jep një përgjigje më një
njërrokëshe “Po”. Rëndësia e të dëgjuarit me kujdes për atë që po thuhet duhet gjithashtu
theksuar. Fëmijët duhet të shkruajnë disa pyetje çels por duhet të inkurojohen që të mos
bashkohen në mënyrë të ngurtë me listën e pyetjeve. Nga dëgjimi i kujdesshëm ata duhet
të jenë të aftë ti përgjigjen folësit dhe të arrijnë të nxjerrin detaje interesante. Duke parë
fëmijët që intervistojnë ose janë duke intervistuar në një role-play do ti japë nxënësve një
oportunitet që të observojnë rëndësinë e gjesteve.
• Vendosja se si duhet rregjistruar një intervistë. Mund të përdoret video ose kaseta, por
duhet leja e të intervistuarit e cila duhet kërkuar më përpara. I gjithë materiali që do të
përdoret për rregjistrim duhet kontrolluar dhe vendosur përpara se te vijë vizitori.
Hapi katërt. Intervista.
Shumica e intervistave do të bëhen në klasë ku e gjithë klasa takohet me vizitorin. Kjo në
veçanti zbatohet tek fëmijët e vegjël. Folësit e grupeve të ndryshme, të cilët kanë menduar mbi
temën e intervistës duhet të fillojnë pyetjet. Të intervistuarit mund të përgjigjen më thjeshtë në
qoftë se ata pyeten për një objekt ose fotografi, ose për një ditë të veçantë të jetës së tyre, për
shembull, dita e parë e shkollës, dita kur ata kanë futur veten e tyre në telashe, kur filluan punë,
udhëtimi i parë larg shtëpisë. Pasja e disa objekteve në dorë dhe disa pyetje çelës të përgatitura do
ti ndihmojë fëmijët, veçanërisht në stadet e para të intervistës. Para pregatitjet alternative mund të
përdoren me fëmijët më të mëdhenj. Rezultate të mira arrihen kur vizitori takohet me një grup të
vogël. Intervista mund të rregjistrohet dhe të shikohet në klasë më vonë. Kjo mund të paraqesë
probleme me organizimin, por vizitorët mund të ndihen rehat në një kënd formal librarie ose në
një dhomë të vogël.
Disa intervista mund të drejtohen nga nxënësit me kushërinjt në shtëpi. Në të gjitha rastet
fëmijët duhet të trajtojnë vizitorët me respekt dhe kortezi, përpara, gjatë dhe mbas sesionit. Ata
duhet të inkurajohen që të kenë një vend të rehatshëm për vizitorin, duhet të dëgjojnë me sjellje, ti
ofrojnë dhe tregojnë punët e tyre që kanë përfunduar për periudhën në pyetje dhe ta falenderojnë
vizitorin(en) në fund. Shumë të intervistuar do të kishin dëshirë për një ftesë kthimi që të shikojnë
demostrimet në fund të projektit dhe një letër falenderimi duhet gjithmonë të shkruhet nga
fëmijët.
Hapi pestë. Analiza,konkluzione.
Diskutimet dhe aktivitetet e tjera vijuese duhet ti ndihmojnë fëmijët që të:
• Kujtohen dhe qartësohen në atë çfarë ata kanë dëgjuar.
• Të lidhin shpjegimet e dhëna nga vizitori me pjesët e tjera të provave dhe njohuritë mbi
periudhën.
• Identifikimi i vëndeve të përmendura në intervistë veçanërisht ato në vëndin e ngjarjes.
• Të kuptojnë ndryshimin e shembujve dhe vazhdimësinë.

• Të mendojnë mbi ndjenjat e të intervistuarit në drejtim të ngjarjeve që ai/ajo përshkruan.
Provat orale, më shumë se sa një burim, janë subjektive. Tu kërkosh fëmijëve që të
krahasojnë dy shpjegime orale të të njëjtit subjekt mund ti drejtojë ata të mendojnë rreth
paragjykimeve dhe saktësisë së provave orale. Disa shkrimtarë argumentojnë që paragjykimet
janë më të njohura nga fëmijët në kontekstin e provave orale se sa në të tjerat.
• Qartësimi dhe prezantimi i gjetjeve të tyre në disa rrugë apo mënyra.
‣ Përdorimi i burimeve historike(objekteve të përdorura nga njeriu)
Çfarë është një burim historik?
Çdo objekt që ka mbijetuar, i cili është përdorur në të kaluarën nga njerëzit për
qëllime praktike ose estetike është një burim historik. Një kuti ushqimi për fëmijët i vitit
1980, një minifund i vitit1960, një plan rrëshqitës i vitit 1950, një llampë vaji e shekullit të 19-të,
një copëz nga epoka e Gurit janë të gjitha burime historike, ku secila tregon ose ilustron jetën e
njerëzve që i bënë dhe i përdorën ato.
Pikturat, dokumentat e shkruara, librat e printuar, rregjistrues elektronik dhe artikujt në
ambjentet shoqërore janë gjithashtu burime historike.Këto burime historike do të trajtohen në
seksionet më poshtë.
Roli i burimeve historike.
Burimet historike kontribuojnë në veçanti për kuptimin e mësimit të historisë dhe të
zhvillojnë aftësitë historike tek nxënësit:
• Trajtimi dhe investigimi i burimeve historike është për nga natyra i bazuar në aktivitete dhe
mund të ketë një influence të madhe motivuese në mësimdhënie dhe në mësimin e historisë.
• Fëmijët që kanë vështirsi në lexim dhe mësim mund të jenë efektivë si fëmijët e tjerë në
analizën dhe nxjerrjen e përfundimeve nga provat e burimeve historike.
• Përdorimi i burimeve si një provë historike jep një kontribut në arritjen e gjërë dhe të
balancuar të kuptimit të historisë. Shkrimi ka ekzistuar për një kohe të shkurtër në historinë
njerëzore edhe kur është përdorur ka qënë rezervuar vetëm për të pasurit, të fuqishmit dhe të
mirë-edukuarit. Objektet nga ana tjetër janë përdorur nga të gjitha klasat e njerëzve dhe nga
gratë njëlloj si burrat.
• Ekzaminimi i burimeve historike mund ti ndihmojë fëmijët që të vlerësojnë aftësitë krijuese
të njerëzve në të kaluarën. Për shkak të teknologjive të ndryshme sot që janë shumë të
sofistikuara, pajisjet, mjetet dhe artikujt që ne bëjmë dhe përdorim, janë më të mira se ato të
përdorura nga njerëzit në të kaluarën. Duke ekzaminuar burimet historike, fëmijët vlerësojnë
që edhe njerëzit në të kaluarën janë njëlloj kreativ për të zgjidhur problemet, të detyruar nga
mundësitë e teknologjive.
• Burimet historike sigurojnë veçanërisht oportunitete me vlerë për të ekzaminuar instancat e
shkakut, efektit, ndryshimit dhe vazhdimësinë. Ato shpesh do të tregojnë nevojat, rrethanat
ose teknologjitë e përdorimit të tyre dhe zhvillimi i objekteve relative ndër kohëra mund të
gjurmohen për shembull “Llampa e dritat përmes shekujsh”.
Gjetja dhe zgjedhja e burimeve historike.
Burimet më të përshtatshme historike për nxënësit janë:
• Të jenë të forta për tu përdurur me kujdes nga nxënësit. Shpesh fëmijët tregojnë një pjesë të
madhe rreth objektit duke prekur dhe e ndjerë atë. Fëmijëve iu duhet mësuar që të kujdesen
dhe të kenë respekt për gjërat e vjetra, dhe fëmijët me të rritur mund ta shohin si interesante të
mësojnë se si objektet dëmtohen për shkak të moshës dhe përdorimit. Për shembull ngjyra e
verdhë e gazetave, amortizimi i fabrikave, si dhe efekti i korrazionit mund të investigohet me
punë shkencore.

• Janë marrë nga një numër i madh aktivitetesh njerëzore, ku shumica nuk janë të rregjistruara
në dokumentarët e burimeve, vegla ferme, vegla për punëtorët, veshje dhe pajisje shkolle.
• Nuk janë të nevojshme që të jenë shumë të vjetra. Një nga grupet e objekteve me të
rëndësishme mund të sigurohen nga vetë fëmijët. Lodra jo më të përdorura, gjëra për veshjen,
kartolina ditëlindjesh të vjetra, përkujtimore etj, mund të përdoren për investigimin e
zhvillimit të tyre.
Këto objekte mund të sigurohen nga:
• Prindërit, gjyshërit dhe nga një rreth i gjërë familjarësh të nxënësve. Kur një histori familjeje
është marrë përsipër, prindërit dhe anëtarë të tjerë të familjes mund të kujdesen tiu tregojnë
gjëra të vjetra fëmijëve në klasë.
• Dyqane rrangullinash dhe tezga të dorës së dytë.
• Nga punëtorë në pension të cilët kanë ruajtur apo mbajtur mjete ose gjëra që kanë lidhje me
punën e tyre.
• Disa muze lokalë që kanë mundësi, të lëshojnë disa gjëra për fëmijët në mënyrë që ti
demostrojnë ato.
Një shkollë mund të vendosë që të mbledhë, të koleksionojë gjëra të ndryshme ndër vite
dhe të krijojë një koleksion historik, një muzeum të vogël i cili do të jetë i nevojshëm për të gjitha
klasat e shkollës. Në qoftë se objektet janë mbledhur është e rëndësishme të sigurohet dhe të
rregjistrohet sa më shumë informacion i mundshëm rreth origjinës së objektit të ekspozuar pasi
kjo do të jetë me vlerë në vitet e ardhshme.
Objektet e shekujve 19 e 20 mund të sigurohen lehtë, objektet e vogla në periudhat më të
hershme janë më të rralla, vlera dhe gjëndja e tyre mund ti bëjë ato të papërshtatshme për
përdorimin në klasë. Kopje moderne e disa mjeteve shtëpiake, për shembull mbajtëset e qirinjve,
peshoret dhe balanca, lodrat e drurit dhe llampa të Epokës së Gurit, janë shitur në dyqane muze
dhe duke përdorur teknika autentike mund të vlerësohen në klasë.
Shembull Nr.3
Investigimi mbi një objekt.
Prezantimi.
Kjo hyrje u siguron fëmijëve një skelet i cili mund të përdoret për të gjitha burimet historike.
Është një ide e mirë që të hedhësh hapa duke përdorur këtë teknikë, përdor më përpara objektet
kontemporane, pastaj objektet nga e kaluara. Në mënyrë ideale kjo punë bëhet në grupe të vogla,
ku secili grup heton mbi një objekt të vetëm. Ky aktivitet mund të përdoret si një pjesë studimi
për një periudhë të veçantë ose për një aspekt jete i të kaluarës. Në qoftë se është kështu, fëmijët
duhet të vijnë në ekzaminim me disa njohuri themelore të cilat do ti ndihmojnë ata të vlerësojnë
dhe hetojnë objektin. Në mënyrë alternative, aktiviteti mund të përdoret për prezantimin e temës,
duke qënë se pyetjet e ngritura nga fëmijët gjatë ekzaminimit do të stimulojnë për kërkime të
mëtejshme.
Hetimi i një objekti.
• Shiko objektin por mos e gjej se çfarë është.
• Ekzamino objektin nga afër.
• Mbaje dhe ndjeje atë
• Vizatoje atë
• Mendo për të ...
• ... tiparet fizike, ndërtimin
• ... funksionin, vizatimin
• Nxirr përfundime rreth njerëzve të cilët e bënë dhe e përdorën atë.

• Hetoni më tej.
Hapi parë. Prezantimi i objektit.
Ky shembull është i bazuar në një mbajtëse të vogël qiriri që mbahet në dorë. Kur
prezantohet ky objekt, shumë nga fëmijët do ta gjejnë çfarë është. Shumë mësues janë dakort, që
kjo do ti dekurajojë duke qënë se gjetja është bërë, fëmijët nuk do ti konsiderojnë mundësitë e
tjera dhe nuk do të hetojnë me rigorozitet.
Hapi dytë. Ekzaminimi i objektit.
Vrojtimi i afërt dhe ekzaminimi sistematik janë çelsat që i bëjnë burimet historike të na
flasin ne për të kaluarën. Mbajtja, ndjesia dhe vizatimi i mbajtëses së qiririt do ti ndihmojë fëmijët
të familjarizohen me tiparet e tij.
Kur fëmijët vizatojnë ata duhet të inkurajohen të rregjistrojnë shenja, vija dhe tipare të
tjera me kujdesin më të mundshëm. Etiketat duhet tu shtohen vizatimeve që të duken tiparet
interesante. Fëmijët duhet të inkurajohen që ti ekzaminojnë objektet sistematikish dhe të nxjerrin
përfundime të sakta.
Shumë objekte mund të analizohen duke menduar rreth:
• Tipareve fizike të objektit.
• Si u ndërtua objekti?
• Gjendja si është?
• Funksionimi.
• Dizenjo.
Në qoftë se nxënësit nuk janë familjarizuar me ekzaminimin e burimeve historike, mësuesja
mund të përdorë pyetje për të ekzaminuar një objekt me të gjithë klasën.
Kopje të pyetjeve mund tu jepen më vonë grupeve si një referencë dhe një shtytje për
diskutimin gjatë ekzaminimit të çdo objekti.
Hapi tretë. Nxjerrja e përfundimeve.
Diskutimet dhe pyetjet duhet ti inkurajojnë fëmijët që të mendojnë rreth objekteve që
mund të na tregojnë ne, rreth aftësive, teknologjive, format e artit, puna dhe koha e lirë e njerëzve
të cilët i bënë dhe i përdorën objektet. Për shembull një mbajtëse qiriri ishte e nevojshme për
njerëzit sepse ishte koha e qirinjve, të cilët ishin burimi kryesor i dritës së shtëpisë.
Kur ne i përdorim qirinjtë sot, ne nuk kemi shumë nevojë për to dhe për këtë ne nuk kemi
nevoje as për një mbajtëse qiriri. Ekzaminimi i objekteve të tjera do ti ndihmojë fëmijët që të
vlerësojnë punën e ngarkuar të punëtoreve shtëpiake në të kaluarën dhe mbështetjen tonë tek
makinat. Vizatimet dhe pikturat mbi objektet na japin ne një çelës për enigmën mbi interesat dhe
besimet e njerëzve.
Për shembull, gotat ose pjatat mund të na kujtojnë ngjarje përkujtimore ose vizitat e
njerëzve në disa vënde të caktuara, kurse kryqet mund të ndikojnë në rëndësinë që i japin njerëzit
peligrinazheve fetare. Disa nga këto aspekte mund të diskutohen nga fëmijët kur ata të kenë
mundësinë që të përfundojnë hetime të tjera rreth objektit dhe periudhës së tij.
Hapi katërt. Zbatimi.
Aktivitetet vijuese mund të përfshijnë:
• Angazhime në kërkime të mëtejshme për të konfirmuar identitetin e objektit, për shembull
përdorimi i librave, provat orale ose fotografitë.
• Hetimi se si forma të tjera të dritës ishin zhvilluar.
• Në disa raste, përpjekja për të përdorur objektet mund ti ndihmojë fëmijët të kenë empathi për
jetën e njerëzve në të kaluarën, për shembull ngritja e një hekuri të rëndë robash dhe

krahasimi me një modern mund të sjellë në shtëpi një punë dhe më përpara prezantimit të
hekurit elektrik.
‣ Një program për ekzaminimin e burimeve historike i aplikuar mbi një mbajtëse
qiriri.
Mendo Bëj pyetje si... Komento:
1-Tiparet fizike çfarë ngjyre është? Dara e qiririt është ngjyrë argjendi nga
çfarë forme ka? jashtë dhe e zezë nga brënda.Kjo na
...forma,masa sugjeron se diçka e pisët ka qënë vënë
Si ndihet?
mbi të.Mbajtsja ndihet e fortë dhe e
...pesha,temperatura, rëndë dhe nuk ka mbishkrime.
struktura etj.
A mund të shikoni
mbishkrime?
................................................................................................................................................
2-Ndërtimi. A ishte bërë prej copash? Fëmijët duhet të mësojnë dhe të
...ose me një pjesë? identifikojnë materialet e zakonshme,
A ka shenja që është duke zgjidhur aktivitete si ato të
bërë në një formë? Me sugjeruara në programin mësimor.
çfarë ishte bërë? ...dru, Ata gjithashtu duhet të mësohen që të
metal,plastikë,poçeri/ njohin teknikat e manifakturës:për
argjilë,e fabrikuar... shembull objektet e formuara do të
tregojnë vijë forme,poçeria e bërë mbi
një rrotë do të jetë e rregullt dhe
ndonjëherë do ti ketë vijat e dukshme,
veshjet e bëra me endje dallohen
shumë nga ato me thurje.Dara e qiririt
tregon shenja që të jetë bërë nga dy
copa ndërsa mbajtsja mund ti jetë
shtuar më vonë.
................................................................................................................................................
3-Gjendja. A ka ndryshuar objekti Shenjat e veshjeve mbi objektet mund
apo është rregulluar? të na japin ca shenja se si objekti është
ndonjëherë? A shikoni mbajtur apo përdorur:për shembull
shenja që mund të druri i cili është nxirë na tregon vendin
tregojnë që është se ku është mbajtur në dora.Pjesa e
dëmtuar apo veshur? brendëshme e nxirë e darës na tregon
A është i kompletuar se është përdorur në një farë
objekti?
mënyre.
................................................................................................................................................
4-Funksioni. Si mund të jetë përdorur Mbajtja e objektit na sugjeron se si
dhe për çfarë qëllimesh? mund të jetë përdorur:për shembull
Kush mund ta ketë darën nuk mund ta vendosim në një
përdorur? Ku mund sipërfaqe të niveluar dhe nuk mund
të jetë përdorur? të mbajë gjëra të lëngshme.Fëmijëve
duhet tu jepet një qiri,një qiri mbajtës
dhe një darë në të njëjtën kohë në
mënyrë që ata të jenë në gjëndje të
zbulojnë funksionin e tij.Ngjyra në

disa objekte na tregon përdorimin
shtëpiak kurse një dekorim i mirë na
sugjeron se objekti është vetëm për
orendi për ta shikuar por edhe për ta
përdorur.Masa e një objekti na tregon
nëse është përdorur nga një burrë,grua
apo fëmijë.
................................................................................................................................................
5-Dizenjo. A bën punën,a ishte Këto janë pyetjet më të vështira, por
dizenjuar mirë? A kjo praktikë i bën nxënësit ti
ishin materiale të vlerësojnë objektet në këtë mënyrë.
përshtatshme për Metali ka avantazhe më shumë se
objektin? A është i materialet e tjera,në rastin e darës dhe
bukur? A duket mirë fëmijët mund tu pyetet në qoftë se
në dorë? A kishte qënë mbajtja dhe pesha e darës bëjnë të
lehtë për tu mbajtur? kënaqshëm për tu përdorur.
................................................................................................................................................
Shembull Nr.5
Aktivitetet dhe burime historike.
Nga modernja tek e vjetra. Për klasat e shkollës 9-vjeçare.
Fëmijëve mund ti pyesim ose tu kërkojmë që të ekzaminojnë një objekt modern, për shembull një
ibrik elektrik, duke përdorur modelin e mësipërm. Kjo punë duhet të drejtojë vëmëndjen e tyre në
dizenjot, mënyrat moderne të përdorimit ose ato jo të përshtatshme të përdorimit. Një seri
ibrikësh mund ti jepet grupeve të nxënësve.
Për shembull një ibrik i vjetër elektrik, një ibrik të rëndë të përdorur mbi soba ekonomike (me
lëndë djegse) dhe një ibrik i zi me një dorezë për ta varur në një kërrabë sipër një zjarri të hapur.
Kjo mund të ekzaminohet në të njëjtën mënyrë dhe fëmijët mund të krahasojnë mënyrat se një
ibrik i teknologjive të ndryshme mund të zgjidhë të njëjtin problem.
Fëmijëve mund tu kërkohet ti vendosin ato në mënyra kronologjike, duke i dhënë arsye
për vazhdimësinë e zgjedhur. Për fëmijët më të vegjël numri i objekteve duhet të jetë i limituar dy
apo tre maksimumi dhe të ketë dallim të qartë sipas moshës.
Kur fëmijët bëhen më me përvojë nga përdorimi i objekteve, rradha e objekteve mund të rritet
dhe diferencat kohore bëhen më pak të dukshme. Shumë nga pajisjet shtëpiake kanë ekuivalentin
e tyre të vjetër dhe mund të përdoren në këtë mënyrë, për shembull makinë larse/pajisje dhe
pastrues tapetesh.
Në secilin rast vlerësimi i modelit kontemporant do te rrisë kuptimin e fëmijëve për pajisjet
e mëparshme.
Objektet dhe provat orale. Për të gjitha klasat.
Duke pyetur dikë i cili është familjarizuar me objektet dhe mund të demostrojë si ato
kanë qënë përdorur, mund të jetë një rrugë e mirë për përdorimin e provave orale dhe duke rritur
kështu aftësitë e fëmijëve mbi përdorimin e burimeve historike. Në shumë zona qytetare njerëzit
e moshuar mund ta mbajnë mënd akoma se si milesh qumshti dhe pastaj tundesh në dybek për të
bërë gjalp, si dhe gjëra të tjera për tu përdorur si për shembull: enë prej balte për të vendosur
qumështin etj që mund të shihen në muzetë etnografikë. Zanatçinjtë e qytetit mund të jenë të aftë
të flasin me fëmijët rreth mjeteve dhe punëve të tyre në të kaluarën.
Shembull Nr.6

Bagazhe të humbura. Për të gjitha klasat.
Ky ushtrim i shtyn fëmijët që të mbledhin sa më shumë informacion që të munden nga prova të
përshtatshme dhe mund ti përshtaten të gjithë grupmoshave. Një rast, një xhaketë, një portofol
ose një çantëdore i prezantohet fëmijëve si një pronë e humbur. Fëmijët duhet të vendosin faktet
rreth pronarit nga një ekzaminim i objekteve.
Për shembull, çfarë mund të zbulohet nga një xhaketë burri?
• çelsa manike
• një biletë autobuzi
• një shishe ilaçi e etiketuar
• një hartë e Tiranës
• një kartëvizitë e mbishkruar “B.Tirana, Ekonomist,Adria SH.P.K.
• një letër e filluar me “Babi i dashur” dhe me fund “Me dashuri nga Ela”
• një portofol (që mban një fotografi të një djali dhe dy vajza, karta me numra telefoni
Arkeologji.
Duke mësuar mbi shoqëritë e vjetra fëmijët duhet të kenë kujdes me mënyrat se si një arkeolog
mëson rreth jetës së këtyre njerëzve. Është e rëndësishme që fëmijët të shikojnë një “gërmim”, në
qoftë se rrënojat janë nëntokë në zonë dhe disa ekzibicione në qëndër tregon se si provat e
mbledhura nga arkeologjistët nxjerrin përfundime mbi njerëzit në të kaluarën.
‣ Pikturat dhe fotografitë.
Pikturat për të kaluarën.
Pikturat dhe fotografitë janë burime historike, të përshtatshme për nxënësit e të gjitha
niveleve, por veçanërisht ata të shkollës fillore,sepse:
• Ato mund të përdoren për të gjitha moshat e fëmijëve dhe me aftësi të ndryshme,edhe kur
kanë vështirësi në lexim mund të eleminohen.
• Ato mund të përdoren në tipe të ndryshme mësimi, rreth tyre mund të diskutohet me të gjithë
klasën, me grupe të vogla ose individë.
• Ato i japin mësuesit mundësinë për të inkurajuar dhe zhvilluar tek nxënësit aftësinë e
qëndrimit kritik në përfundimet e arrituara, aftësi të cilat janë të vështira për tu praktikuar
gjatë përdorimit të burimeve të tjera historike.
Vizatime dhe piktura.
Një varg i gjërë pikturash dhe vizatimesh janë në dispozicion për shumë periudha historike.
Pikturat dhe vizatimet kanë disa mangësi si dhe burimet e tjera historike.Ato janë shumë të
përzgjedhura dhe shpesh portetizojnë të pasurit se sa të varfërit dhe përmbajtja e tyre shpesh është
e shtrëmbëruar ose e manipuluar nga artisti për arsye që ti pëlqejë subjektit ose ta mbrojë, kjo për
arsye politike e fetare.
Megjithatë pikturat na sjellin një informacion të madh dhe i japin fëmijës impresionin se si
ishte jeta në të kaluarën. Nxënësit e rritur mund ti mësojmë si ta “lexojnë” një pikturë dhe si të
njohin disa nga konventat dhe imazhet të cilat artistët i pikturuan për subjektet e tyre. Shumë
piktura të mira, nga e kaluara janë të disponueshme relativisht në formë albumesh, kartolinash
dhe me çmim të lirë.
• Shumë galeri dhe muze publikojnë kopje të pronave të tyre në kartolina, postera, albume.
• Kalendarët janë më të disponueshëm nga galeritë, kompanitë dhe institucione të tjera.
• Librat e artit dhe katalogjet janë shpesh të shtrenjta, por më mirë mund ti gjejmë në
biblioteka.

• Disa librari kanë kopje në korniza të printuara nga galeritë nacionale ose nga ato që jepen
me qira.
• Rritja e numrit të galerive ka siguruar hyrje tek koleksionet e tyre me anë të internetit dhe
me CD-ROM.
• Ndonjëherë fëmijët mund të shikojnë pikturat në galeri ose në shtëpi dhe kjo është shumë
efektive.
Ato që përfitohen nga posterat, kalendarët ose albumet dhe tekstet me piktura do të jetë më
e përshtatshme për tu përdorur nga e gjithë klasa, kurse riprodhime të vogla mund të përdoren për
punën me grupe. Në qoftë se një pikturë ose vizatim ka lidhje me vendlindjen do të jetë mjaf e
dobishme në shkollë. Një galeri mund të jetë dakort që ti fotografojë dhe ti printojë një kopje për
shkollën, ky është një shërbim i shtrenjtë.
Fotografitë.
Fotografitë zënë fill nga mesi i shekullit të 19-të.
Fillimisht ky ishte një proçes i avashtë dhe i ngathët, por gjithashtu ishte shumë fleksibël dhe më i
lirë se piktura. Koleksione të mëdha fotografish u bënë midis gjysmës së dytë (veçanërisht në
çerekun e fundit) të shekullit 19 dhe gjatë shekullit 20. Koleksioni i familjes Marubit në Shkodër
dhe disa koleksionistëve të tjerë përmbajnë 100-qindra printime nga shekulli 19 dhe 20.
Duke qënë se çmimi i fotografive ra, dhe teknologjia përparoi, fotografia u bë e
përshtatshme për njerëzit dhe shumë e lehtë për tu bërë. Fotografitë janë më të përshtatshme për
tu përdorur si burim historik sepse tregojnë jetën e njerëzve të thjeshtë. Ato gjithashtu sigurohen
më shpejt dhe kushtojnë më lirë. Ato gjithashtu mund ti gjejmë shpesh në libra me fotografi,
historitë lokale, kalendare dhe postera.
Burime të tjera vizuale.
Duhet kujtuar se burime të tjera vizuale përmbajnë shumë tipe të tjera imazhesh, sidos
media duke përfshirë shembuj të artit të hershëm si ajo e kompletuar nga njerëzit e Epokës së
Gurit nëpër shpellat e Francës dhe Spanjës, piktura që stolisin varret brenda piramidave, dekore
me poçeri, imazhe në xham të ngjyrosur, statuja dhe gjithashtu kartolina e reklama.
Shembull Nr.7
Përdorimi i një pikture.
Ilustrimet përdoren për të na dhënë një informacion bazë rreth periudhës që studiojmë.
Hapi parë.
Nga çfarë vendi vjen fotografia?
Mësuesi mund të prezantojë fotografinë dhe të shpjegojë tiparet kryesore, p.sh rrugën,
urën, (kjo mund ti bëjë konfuzë fëmijët) rrugët e tjera në distancë. Në klasë mësuesi duhet të
shpjegojë origjinën e fotografisë, datën etj, por në qoftë se fëmijët janë duke e ekzaminuar
fotografinë në mënyrë të pavarur ata duhet ti inkurajojnë që të kërkojnë emrin e artistit, datën e
saj/tij të ditëlindjes apo vdekjen dhe datën e titullin e fotografisë.
Hapi dytë.
Shikimi nga afër.
Pyetje dhe diskutime duhet ti ndihmojnë fëmijët të shikojnë më nga afër fotografinë dhe të japin
informacion rreth jetës së asaj kohe. Këto pyetje mund të jenë, p.sh.:
• Të indentifikojnë punën që njerëzit bënin.
-grua që mban në kokë një kosh
-ushtarët mbi kalë
-njerëz duke ecur
-ndezëzi i fenerëve duke rregulluar ose ndezur fenerët.

• Të drejtojnë vëmëndjen tek tipi i rrugës që është treguar. Rruga e Pazarit Të Ri në Tiranë
ishte një rrugë tregtare, me dyqane dhe zyra.
-çfarë ndërtese është tek qoshja e rrugës? (një zyrë avokati)
-çfarë janë ndërtesat e tjera në rrugë? (dyqane, një nga të cilat ka sipër fjalën
“Teneqexhi” mbi dritare.
• Të identifikohen shumë forma të transportit, sa të jetë e mundur.
• Krahasoni dhe kundërshtoni veshjet e njerëzve.
• Nxirrni përfundime.
-Pse janë njerëzit në rrugë?
-Krahasoni një grua me një fëmijë dhe një burrë të vjetër me një fëmijë.
-Çfarë mund të na tregoni rreth tyre? Si janë të varfër apo të pasur?
-Si janë trajtuar ata nga njerëzit e pasur (në fund të fundit një lypës është
duke u injoruar)?
-Pse kjo rrugë ishte vend i mirë për lypësit?
Hapi tretë.
Analizë konkluzione.
Kjo punë mund të përforcohet duke:
• Vizatuar një ose dy elemente të fotografisë, për shembull një nga njerëzit e treguar.
• Ekzaminuar ndërtesat. Fëmijët ekzaminojnë stilet e ndërtesave të shekullit të 19, ata mund
të riekzaminojnë këtë printim në mënyrë që të shikojnë tipet tipike të asaj periudhe, për
shembull kubenë dhe kollonat e Këmbimit Mbretëror në bekgraund (tani quhet godinë e
bashkisë), dritaret gjeorgjane, tullat dhe materialet e tjera të ndërtimit.
• Shkrimi kreativ. Për shembull:
-Bisedime midis zonjave duke ecur mbi dysheme.
-Historia e lypësit.
-Bisedimi midis fëmijës, gruas me kosh dhe burrit me zile.
-Llogaria e djalit të vogël të ditës në Tiranë.
Shembull Nr.8
Krahasimi i dy pikturave.
Hapi parë.
Nga çfarë vëndi vijnë pikturat? (Marrim dy portrete familjare)
Tregoni çfarë i dallojnë këto dy portrete familjare. Kornizat në brëndësinë e shtëpive të
shekullit të 19 dhe subjektet, grupet familjare si dhe vëndi ku kanë dalë fotografi janë njëlloj.
Duke ekzaminuar titujt dhe elementë të tjerë vëmëndja e fëmijëve të rritur duhet të tërhiqet nga
datat kur janë bërë.
Hapi dytë.
Shikimi nga afër.
Pyetjet dhe diskutimet duhet:
• Të qartësojnë tiparet kryesore të pikturës ku janë njerëzit, çfarë po bëjnë, nga e dimë ne që
këto janë bërë në atë kohë? (për shembull karriget dhe veshjet janë njëlloj).
• Vendosni kush është përshkruar në portret dhe marrëdhëniet midis tyre: P.sh.Një zonjë me
katër fëmijët e saj; një burrë, grua dhe dy fëmijët e tyre
Portretet e patitulluara nënkuptojnë që fëmijët nuk kanë prova të shkruara të
marrëdhënieve në familje. Pse mendojnë ata se fëmijët e treguar janë vajza të një burri e
gruaje? Mbase sepse një fëmijë është në prehërin e nënës, shumë fëmijë sugjerojnë që
familjet zakonisht bëjnë piktura të tyre. Në një portret tjetër nxënësit mund të sugjerojnë se
djemtë janë vëllezër, sepse ata ngjajnë dhe vajza gjithashtu ngjan më të jëmën, etj.

• Ekzaminimi i veshjeve të burrit dhe djemve.
-Çfarë janë rrobat kryesore të veshjes?
-Si ndryshon veshja e djemve më atë të burrit?
-Të gjithë kanë veshur xhaketa të ngjashme. Çfarë na tregon kjo për shtëpitë
e tyre?
• Ekzamino dhe krahaso veshjet e gruas dhe të vajzave dhe inkurajoini fëmijët të nxjerrin
konkluzione rreth statusit të familjes.
• Pyetini fëmijët që të vendosin, çfarë na tregojnë këto fotografi ne për të kaluarën dhe
interesat e këtyre njerëzve. Interesat në muzike pllaka të mbajtur nga djemtë, fletë muzike
në dorën e nënës, instrumenta, pa dyshim një klaviçembal, kafshë (qen në të dy
fotografitë), lule (në kosh dhe në kokë).
Hapi tretë.
Zbatimi
Kjo mund të përfshijë disa aktivitete të sugjeruara më parë si:
• Vizatimi ose bërja e veshjeve.
• Dëgjimi (ose luajtja) e një pjese muzikore të shekullit 19.
• Shikimi i pikturave të tjera nga shekulli 19. Udhëtim në Shqipëri me pikturat e galerisë së
arteve.
• Ndryshimet dhe vazhdimësia përmes pikturave.
Krahasimi i një pikture ose fotografie të një vëndi në të kaluarën me pamje të vendit në
kohën e sotme është një rrugë e mirë për fëmijët që të fokusohen në ndryshimet që kanë ndodhur
dhe vazhdimësinë. Koleksioni i familjes Marubi në Shkodër,apo dhe i koleksionistëve të tjerë që
kanë piktura apo fotografi të periudhave të ndryshme për një vend janë ideale mjaft të
përshtatshme për këtë lloj aktiviteti.
Një fotografi e vjetër mund të krahasohet gjithashtu me një fotografi kontemporane të një
vendi, të bërë nga mësuesi/esja. Këto mund të ekzaminohen në klasë ose të përmbledhura në një
fletpalosje në mënyrë që fëmijët të krahasojnë fotografinë e vjetër me vendin sot. Fëmijët do të
jenë të kujdesshëm në vërejtjet në qoftë se vëmëndja e tyre është e drejtuar së pari nga gjërat
specifike të vendit, për shembull, dyqane dhe shtëpi të veçanta, objektet e rrugës ose forma të
tjera transporti.
Pyetjet dhe diskutimet e nxënësve duhet të drejtohen në aspektet që kanë ndryshuar, por
gjithashtu dhe tek ato që kanë qëndruar njëlloj. Shpesh katet e larta të ndërtesave në qytet do të
jenë të pandryshuara kurse katet nëntokë do të jenë ndryshuar. Çatitë me kashtë mund të jenë
zëvendësuar me rrasa, por lartësitë e ndërtesave kanë mbajtur linjën origjinale.
Ky tip ushtrimi nuk kërkon fotografi shumë të vjetra. Një punë e mirë mund të bëhet
duke krahasur gjërat në fotografi relativisht të kohëve të fundit me pamjen e tyre të tanishme: për
shembull bekgraundi i një familjeje fotografësh shpesh do të përfshij orendi, pjesa e jashtme e
shtëpisë, kopshti ose makina ku të gjitha mund të kenë ndyshuar. Në zonat me zhvillim urban të
lartë pamja e ambjentit mund të ketë ndryshuar shumë shpejt. Në qoftë se është e mundur,
shkollat dhe mësuesit mund të ruajnë, të rregjistrojnë disa nga këto ndryshime.
Aktivitetet vijuese, sidomos për nxënësit e shkollës 9-vjeçare për fotografitë e bazuara mbi
urbanistikën mund të përfshijnë:
• Fotografi të lidhura me hartat e altileri ekspertize të zonës.
• Identifikimi i ndërtesave dhe tipareve që kanë mbijetuar dhe do të ishte me vlerë të ruhen.
• Identifikimi i ndërtesave dhe zhvillimeve të tjera të cilat nuk janë mbajtur dhe nuk kanë
qënë të bukura për banorët e tyre.
Paragjykimet dhe saktësia në piktura.

Nxënësve të klasave të shtatë, të tetë dhe të nëntë duhet tu thuhet të kenë kujdes nga
paragjykimet të cilat ekzistonin shpesh në punën e artistit në të kaluarën, ky mund të përbëjë një
rrezik për një historian. Duke vrojtuar pamjen e gardhit të një shkolle në një fshat të malësisë së
Tiranës, nuk duhet që ti japim fotografisë ekzagjerimin që ka ndodhur para pak kohe. “Këto
pamje na përcjellin natyrën e pazhvilluar të shkollës dhe gjëndjen jo të mirë të arsimit në këto
zona.
Fëmijët duhet të inkurajohen të mendojnë për saktësinë e shkollës dhe për fotografitë si
prova për pamjen e fëmijëve dhe veshjet, të drejtojnmë ata tek një pyetje nëse fëmijët në
fotografitë vjetra ishin të veshur gjithmonë me veshjet që na tregohet.
Përdorimi i mjedisit.
Eksplorimi i mjedisit të afërt.
Një nga burimet më të rëndësishme për provat mbi të kaluarën është ambjenti ku fëmijët
jetojnë. Në këtë kohë ne mund të themi “nuk ka asgjë të rëndësishme këtu” por ndërtesat e
“zakonshme”, rrugët, muret, fushat dhe elemente të tjera natyrale apo të ndërtuara nga njeriu,
pasqyrojnë nevojat dhe shijet e njerëzve në të kaluarën.
Në përgjithësi të gjitha qytetet, fshatrat dhe zonat rurale kanë pësuar një ndryshim të madh
në shekujt e 19 dhe 20. Këto ndryshime janë pasqyruar në tiparet e tyre fizike të cilat janë burime
historike me vlerë dhe kurrikula e historisë e vë theksin mbi rëndësinë e eksplorimit tërësisht të
zonës së tyre nga fëmijët.
Eksplorimi i mjedisit të afërt mund:
• Ta bëjë studimin, mbi ngjarjet lokale, njerëzit dhe jetën e tyre, të shpejtë dhe real për
fëmijët.
• Të stimulojë interesin mbi tiparet e qytetit apo fshatit.
• Të rrisë vetëdijshmërinë estetike të fëmijëve.
• Të promovojë një sens ndërgjegjësimi për kujdesin dhe përmirësimin e mjedisit.
• Të kontribuojë në ndjenjat e fëmijës për identitetin e mjedisit të tij.
• Të ofrojë rrugë dhe mjete për studime të integruara.
• Të inkurajojë përdorimin e madh të aftësive historike e të tjera.
Shembull Nr.9
Një mënyrë e sukseshme për të organizuar eksplorimet në mjedis, është përdorimi i
udhëzuesve që ka nxjerrë Ministria e Mjedisit.. Këto u ofrojnë fëmijëve një strukturë për
vrojtimin dhe ekzaminimin e mjedisit
Disa nga këto karakteristika (gjurmë) të mjedisit shoqëror përfshijnë:
• Një zonë e vogël në afërsinë e shkollës, për shembull një seksion rruge, një kishë ose një
varrezë, një mulli, një pellg ose një lumë.
• Një zonë më e gjërë e qytetit ose fshatit, për shembull një numër rrugësh ose një shesh apo
park.
• Një temë për një dizenjo shtëpie, ose një rrugë me dyqane, ura, etj.
• Një periudhë historike, për shembull një rradhë shtëpish dhe dyqanesh të shekullit 19, të
cilat gjënden në shumë fshatra.
• Një ecje në zonën e fshatit, e cila krijon oportunitete për observimin e stileve të ndryshme
të kufijve (si muret, gardhet, rrethojat) ndryshimet në fusha dhe në përdorimin e tokës,
flora dhe fauna.
• Një vend historik ose një shtëpi.
• Një ekspozitë në muzeume ose galeri.
Hapi parë.
Kërkim në mjedisin shoqëror.

Një kërkim i mirë në mjedisin shoqëror ku nxënësit mësojnë dhe jetojnë, si dhe
parapregatitjet janë esenciale për një përdorim efikas të tij në mësimin e histoirsë. Kurrikula e
historisë përfshin studimin e vendlindjes në klasën e pestë dhe pregatitja nga mësuesi i një liste
me burimeve për historinë lokale do të sigurojë realizimin me efikasitet se ku duhet filluar
kërkimi rreth mjedisit të afërt. Duhet thënë që kur një fshat, qytet ose një peisazh nuk përmbajnë
ndërtesa, ose sende të një rëndësie ndërkombëtare,pra nuk janë site të trashëgimisë botërore,
tiparet e tij mund të shfaqin disa aspekte të gjëra në zhvillimin e historisë.
Për shembull një mulli i shkatërruar ose një stacion treni i nxjerrë jashtë përdorimi mund të
na drejtojë rreth një diskutimi në lidhje me ndryshimet në punë dhe në transport, mund të
kompletojnë një studim mbi një periudhë të historisë së mesjetës. Vizitat dhe vrojtimet në mjedis,
janë një mënyrë ideale kur ato shoqërohen me një mësues tjetër ose një rezidedent që jeton aty
prej shumë kohësh, kjo i ndihmon nxënësit që të identifokojnë gjërat me interes.
Hapi dytë.
Puna në klasë.
Për fëmijët do të jetë më mirë që para se të vizitojnë një vend, ata kanë nevojë për disa
njohuri mbi periudhën ose tipet e sendeve që ata do të shohin.
Për shembull në qoftë se ata po shkojnë tek një ndërtesë e shekullit të 18-19 si për shembull
një shtëpi tregtari apo zejtari, një punë paraprake mbi tiparet e ndërtesës tipike të asaj periudhës
është e domosdoshme.
Hapi tretë.
Kryerja e detyrës.
Kur tema dhe subjekti i një detyre janë përcaktuar nga mësuesi, atëherë veprojmë në bazë
të një plani të pregatitur me kujdes. Rruga nuk duhet të jetë e gjatë, një distancë e cila mund të
përshkruhet në 10-15 minuta është e mjaftueshme. Vëndi dhe rruga që do të ndiqet duhet të jetë
relativisht e lirë nga trafiku dhe e sigurtë. Në zonat urbane nuk është e rekomandueshme të
shkohet në vëndet e mbipopulluara, ditët e zëna dhe vënd kalimet duhet te anashkalohen. Një
rrugë qarkore është më mirë se një lineare. Detyrat e përfshira në planin mësimor
duhet ta bëjnë vizitën dhe eksplorimin një aktivitet të kënaqshëm dhe të qëllimshëm. Detyrat e
ndryshme janë esenciale për formimin dhe zhvillimin e aftësive eksploruese të nxënësve.
‣ Detyrat duhet ti inkurajojnë fëmijët të:
• Njohin sendet e tiparet me të cilat mund të jenë ndeshur në një kontekst tjetër. Për
shembull, në qoftë se fëmijët kanë mësuar rreth tipareve të ndërtesave të shekullit 18,
atyre u duhet ti kërkohet që të identifikojnë disa nga këto tipare në një ndërtesë të vërtetë.
• Njohë sendet e tiparet,karakteristikat e objekteve.
• Shikojnë nga afër.
• Mbledhin dhe rregjistrojnë faktet dhe detajet.
• Klasifikojnë informacionin.
• Vënë re kohën e ndryshimit dhe vazhdimësisë.
• Nxjerrin përfundime nga provat.
• Përdorin vlerësimin, matjen dhe aftësitë rregjistruese.
• Bashkëpunojnë.
• Zhvillojnë një vetëdijshmëri estetike në mjedisin që studiojnë.
• Vlerësojnë dhe kujdesen për mjedisin.
• Të vrojtojnë nga afër. Shumë nga ne ecin rreth mjedisit dhe akoma nuk kanë parë disa
tipare interesante të mjedisit tonë. Zakonisht katet e larta të ndërtesave nuk ndryshojnë
shumë, të vënë re detajet e të përdorin vizatimet, (është më e mirë se shënimet), të
kërkojnë për objekte të përfshira në detyrë por jo domosdoshmërisht të dukshme për

vrojtuesin e rastësishëm, (për shembull një detaj vizatimi mbi derë, një mbishkrim në një
ndërtesë).
Mënyra më e përshtatshme për të bërë këtë është pajisja me pyetësor,skicë jo të
kompletuar mbi një objekt ose tipar dhe tu kërkosh nxënësve të plotësojnë pyetësorin apo
vizatimin.
• Mbedhin dhe të rregjistrojnë fakte e detaje me të cilat ndeshen. Këto përftohen nga
vrojtimet, vlerësimet, shenjat dhe shkrimet mbi ndërtesa, shenjat e rrugëve, pllakat me
emra në rrugë, reklamat. Në rastin e ekspozimit të informacionit mund të mblidhet nga
udhëzuesit e muzeve. Për fëmijët e vegjël duhet të minimizohet nevoja për fjali dhe
rregjistrime të gjata me shkrim.Disa nga këto detyra duhet të inkurajojnë mbledhjen e
informacionit i cili mund të përdoret për punë të mëtejshme dhe analizat kur të kthehen
në klasë.
• Të klasifikojnë informacionin. Në qoftë se fëmijët janë drejtuar që të shikojnë për modele
ose tipare të veçanta, ata duhet të jenë të aftë të fillojnë me klasifikimin e objekteve në
mjedis.
Për shembull, një detyrë mund tu kërkohet fëmijëve që të ekzaminojnë detajet ballore të
një dyqani të fund shekullit 19, të tregojnë dritaret e mëdha me kornizat e gdhendura të drurit,
një mbishkrim të vendosur, grilat e tërhequra dhe hyrja e ndarë për shtëpinë ngjitur me të.
Eksplorimi i mëtejshëm në ambjent e bën fëmijën që të vejë re këto tipare dhe në ndërtesa të
tjera dhe ti grupojë këto dyqane si të një periudhe. Tipare të tjera si oxhakët mbi shtëpi,
format dhe madhësitë e dritareve, ngjyra dhe tipet e materialeve të ndërtimit, të përdorura në
mure e çati, përmasat e fushave, tipet e kufijëve me mure, na sigurojnë kritere të mundshme
për klasifikim.
• Vënia re e shembujve të ndryshimit dhe vazhdimësisë së një gjurme i drejton fëmijët të
kenë një pikë avantazhi në rregjistrimet e një pikture ose fotografie të vjetër dhe
krahasimet që mund të bëhen. Ndryshimet dhe disa nga arsyet e dukshme për këto
zhvillime duhen rregjistruar.
• Nxjerrja e përfundimeve nga prova të vlefshme.
Për shembull, në qoftë se fëmijëve të fshatit u kërkohet që të numërojnë sa oxhaqe ka mbi
çatitë, atyre mund tu kërkohet të mendojnë se çfarë na tregon kjo, rreth numrit të oxhakëve
brënda në shtëpi ose mund të na tregojnë numrin e dhomave në ndërtesë. Duke ekzaminuar
emrat e rrugëve, rrugicave, fushave dhe tipare të tjera, fëmijët e qyteteve mund të nxjerrin
përfundime mbi aktivitetet që kryheshin në të kaluarën. Për shembull, “Rruga e Dibrës”,
“Rruga e Elbasanit”,”Rruga e Kavajës”, mund të mos kenë lidhje me aktivitetet e sotme por
ka prova të rëndësishme rreth jetës së njerëzve në të kaluarën.
• Përdorimi i aftësive të tjera si, leximi i hartës, vlerësimet, matja dhe aftësitë rregjistruese.
• Zhvillimi i bashkëpunimit dhe grupeve të punës.
• Mjete të nevojshme për fëmijët gjatë eksplorimit të mjedisit:
a-Lapsa (jo stilolapsa të cilët nuk shkruajnë në lagështirë).
b-Blloqe dhe pyetësorë.
c-Një kamera në dispozicion.
d-Lapsa me ngjyrë për të bërë nënvizime për detaje interesante.
e-Një rregjistrues për të rregjistruar tinguj si ato të rrotës së mullirit, në trafik, tingujt e këmbanës
së orës etj.
f-Një çantë shpine/ çantë për të mbajtur objektet dhe për ti lënë duart e lira.
Është mirë që detyrat për pyetësorin të jenë të strukturuara në disa faza. Tërheqja e një
pyetësori është shumë e rëndësishme, si dhe përdorimi i pikturave, grafikëve do ta rrisin
lexueshmërinë e saj. Është ide e mirë që të testohen,të vlerësohen pyetësorët e skicuar dhe të
plotësuar nga nxënësit “në fushë”.

Hapi katërt.
Organizimi i vizitës.
Gjatë vizitës në vënde të ndryshme në mjedis fëmijët do të mësojnë më shumë kur janë të
ndarë në grupe të vogla dhe duke patur një përgjegjës grupi. Kjo rrit organizimin, sigurinë dhe
siguron burime të konsiderueshme historike, mësuesit duhet të kenë kujdes për zbatimin e
rregullave të shkollës.
Shumë shkolla përfitojnë nga ndihma e prindërve që japin gjatë vizitave që bëhen nga
nxënësit jashtë shkollave. Në të gjitha rastet kur janë të përfshirë prindërit ose të rriturit e të tjerë
në supervizimin e nxënësve duhet të merret miratimi i drejtorit dhe i bordit menaxhues.
Ndihmësve u duhet ti jepen instruksione të qarta mbi detyrën e marrë nga nxënësit, emrat e
nxënësve në grup, disa burime që mund të jenë të rrezikshme dhe duhen të hartohen proçedura në
rast emergjence.
Hapi pestë.
Zbatimi.
Zbatimi duhet të sigurojnë për fëmijët që të:
• Krahasojnë dhe diskutojnë gjetjet e tyre dhe observimet.
• Të diskutojnë përfundimet të cilat i nxorrën nga provat e vrojtuarara.
• Të gjejnë më shumë prova mbi elementët që gjetën në mjedis.
• Të prezantojnë gjetjet e tyre, mbase në një seri modelesh.
Një ushtrim interesant me nxënësit e rritur të cilët kanë përfunduar studimin në mjedise
lokale është që tu kërkohet të plotësojnë një detyrë për fëmijët më të vegjël ose një udhëzim,
fletëpalosje për turistët që vizitojnë zonën.
Hapi gjashtë.
Ndarja e burimeve.
Një fletëpalosje e kërkuar, e suksesshme, përfaqëson një investim të mirë të kohës
së mësuesit. Duke bashkëpunuar dhe duke shkëmbyer fletëpalosje më mesuesit e
shkollave të tjera, një bankë pyetjesh dhe udhëzimesh të përshtatshme për përdorim në
një mjedis lokal mund të sigurohet. Këto është e nevojshme të botohen në mënyrë që të
përshtaten me nevojat e klasave të ndryshme të shkollës 9-vjeçare.
‣ Provat e dokumentuara.
Provat e thjeshta të dokumentuara luajnë një rol të veçantë në studimet e nxënësve për
mjedisin lokal dhe mund të përdoren për të studiuar mbi aspektet historike kombëtare.
Një pjesë e provave orale dhe dokumetat e shkruar na japin mundësi më të mira për të
përfituar disa nga impresionet e mendimeve dhe ndjenjave të njerëzve të përfshirë në ngjarjet e të
kaluarës. Shumë burime të shkruara mund të shfaqin një numër vështirësish për nxënësit e
shkollave fillore, prandaj mësuesit e këtyre shkollave duhet ti zgjedhin burimet historike.
• Një seri burimesh të dokumentuara janë të rëndësishme për të nxitur fëmijët që të përdorin
burimet e shkruara. Shumë dokumenta duhen botuar përpara se tu prezantohen nxënësve.
• Niveli i fjalorit në shumë letra, libra dhe dokumenta të tjerë është i përshtatshëm vetëm për
të rriturit, kështu që fëmijëve do tu nevojitet që shumë terma tu shpjegohen më përpara.
• Dokumentat e shkruara me dorë dhe burimet e printuara të vjetra janë të vështira për
fëmijët për tu deshifruar.Duke prezantuar dokumenta të fotokopjuar ose të fotografuar në
origjinal, të shkruara me dorë ose printimet na japin disa fragmente autenciteti, por prapë
për fëmijët do të jetë e vështirë për tu lexuar. Një version i shtypur (me makinë shkrimi) i
ekstraktit do ti lejojë fëmijët që të kenë akses tek informacioni i rëndësishëm, gjatë
leximit të dokumentit. Në qoftë se është e mundur në ndihmë të nxënësve duhet të
vendosen në dispozicion të dyja versionet, ai i shtypuri dhe origjinali.

• Me kalimin e kohës kufiri midis burimeve të dokumentuara dhe atyre të ilustruara mund të
bëhet jo i qartë. Reklamat dhe artikujt e gazetave, për shembull mund të përmbajnë tekste
dhe fotografi, më shumë të ilustruara janë hartat e diagramat. Në përgjithësi, gjetja e këtij
materiali do të jetë më e lehtë për fëmijët.
• Duhet ti jepet rëndësi dhe leximeve që bën mësuesi nga burime të rëndësishme për fëmijët.
Burime të përshtatshme për historinë e dokumentuar përfshijnë:
• Gjëra nga historia e vetë fëmijës, duke përfshirë, kartolina ditëlindjeje, librat e parë, një
album etj.
• Reklamat, paketimet, etiketat, biletat shumë shembuj të këtij tipi mund ti gjejmë në
muzeumet lokale por edhe në shtëpitë e prindërve të fëmijëve që mbajnë gjëra të
ndyshme jo më në përdorim ose jo më të domosdoshme në përgjithësi.
• Revista të botuara më parë, shpesh janë shitur në tezga librash të dorës së dytë. Pikturat dhe
reklamat, prej tyre mund të rikrijosh pamjet e shtëpive, rrobave, makinave të dekadave të
kaluara.
• Rregjistrimet e shkollave, të cilat përshfshijnë librat mësimor, rregjistrat e pranimit dhe
ndonjëherë edhe proçesverbalet që mbahen në shkollë. Shumë shkolla kanë rregjistra të
vjetra shkollore të përdorura në mënyrë të rregullt, ato mund të jenë me shumë vlerë.
Disa nga këto dokumenta përmbajnë informacion të ndjeshëm dhe duhen kontolluar mirë
nga mësuesi përpara përdorimit të tyre. Është e rëndësishme që fëmijët ta zotërojnë
materialin origjinal, dhe përdorimi i gjërë i rregjistrave duhet shmangur, fotokopjet duhet
të përdoren në vend të tyre.
• Gazetat, sidomos ato kopje gazetash lokale që janë të disponueshme në libraritë lokale.
• Kartolinat dhe letrat.
• Pulla, monedha dhe kartmonedha.
• Orare të vjetra që gjënden në librari të dorës së dytë. Oraret e trenave janë në veçanti
interesante dhe fëmijët mund të hetojnë mbi ndryshimet që janë bërë në rrjetin
hekurudhor ose të zbulojnë gjurmët e udhëtimeve që kanë bërë gjyshërit dhe stërgjyshërit
e tyre të cilat tani mund të bëhen me makinë.
• Mbishkrimet në gurët e varreve, gurët e themelit etj. Mbishkrimet e varreve janë shpesh të
shkurtëra por ato mund të na tregojnë shpresat e njerëzve në të kaluarën si dhe ato shfaqin
dallimet sociale.
• Pakot e dokumentave të prodhuara dhe dërguara nga institucionet shtetërore. Këto mund të
përmbledhin dokumenta të nevojshme dhe një informacion të mirë mbi bekgraundin e
asaj periudhe. Këto janë më të përshtatshme për informimin e fëmijëve të fillore por kanë
nevojë për një seleksionim të kujdesshëm.
• Librat mësimorë dhe ilustrimet e tyre. Shumë libra mësimor përfshijnë burime të
dokumentuara dhe kur ti zgjedhin ato, rangu dhe përshtatja e ekstrakteve të përdorura
duhen ekzaminuar.
Diskutimi rreth dokumentave(burimeve historike).
Diskutimi mbi dokumentat, sidomos në grupe, mund të organizohet përmes pyetësorëve
dhe dhënies së detyrave që kërkon aftësi të ndryshme nga nxënësit.
Këto duhet të përfshijnë:
• Nxjerrja e fakteve dhe selektimi i informacionit. Kjo është mënyra më e lehtë në të cilën
provat e dokumentuara mund të përdoren. Pyetjet duhet ti inkurajojnë fëmijët që të gjejnë
fakte rreth periudhës ose ngjarjes historike nga burimet. Kjo metodë mund të përdoret

edhe për nxënësit e fillores dhe mund të bëhet më e lehtë për fëmijën duke mbushur një
letër me deklarata, ku fëmija do vërë shenjë “e vërtetë”, apo “e gabuar”. Në fund disa nga
deklaratat duhet të jenë të dyshimta në mënyrë që të provokojnë debate dhe diskutime të
tjera.
Për shembull deklarata të shoqëruara me ekstrakte nga një katalog si rregjistri themeltar i
shkollës(amza) duhet të përfshijë:
a-Numëri i djemve që shkonin në shkollë ishte
më i madh se numëri vajzave
e vërtetë/e gabuar
b-Shumë djem ishin djem fshatarësh
e vërtetë/e gabuar
c-Fëmijët e fillonin shkollën kur ishin katër vjeç
e vërtetë/e gabuar
d-Të gjithë fëmijët e mbaronin shkollën fillore
kur ishin dymbëdhjetë vjeç
e vërtetë/e gabuar
• Paraqitja e informacionit. Kjo përfshin ndryshimin e informacionit nga një formë në
tjetërën. Për shembull funksionet e librit për një periudhë fikse mund të paraqiten në
formë grafikësh.
• Nxjerrja e përfudimeve. Për shembull duke analizuar provat rreth pjesëmarrjes
rregjistrimeve në periudhën e socializmit. Ekzaminimet tregojnë që të gjithë fëmijët
rregjistroheshin dhe vazhdonin shkollën. Fëmijëve mund tiu kërkohet të na tregojnë
arsyet për këtë çështje. Është e rëndësishme që fëmijët të ndihen të lirë, të japin
mendime, të shpjegojnë duke sjellë prova(dokumenta).
• Vlerësimi i ndjenjave dhe i prespektivave të personit i cili ka shkruajtur dokumentat. Disa
tipe dokumentash si ditarët dhe letrat personale janë perfekte për vlerësimin e
emocioneve dhe motivimin e karaktereve.
• Krahasimi i dy ose më shumë pjesëve të provave, dokumentave të shkruara. Kjo është një
aftësi shumë komplekse, se aktivitetet e mësipërme, dhe sugjerojmë të zhvillohet në
klasat e larta të 9-vjeçares. Për shembull dy shpjegime për të njëjtën ngjarje mund të
shkruhen në mënyra të ndryshme. Merrni shembuj nga gazetat për një ngjarje japin
versione të ndryshme.
• Përgjithësoni dhe shkruani një konkluzion duke u mbështet nga dy ose më shumë pjesë të
provave,burimeve historike. Kjo aftësi kërkon disa njohuri rreth periudhës dhe konteksit
nga i cili dokumentat kanë ardhë. Nxënësit duke studiuar provat, dokumentat që ka arkivi
i shkollës inkurajohen të nxjerrin dhe shkruajnë mbi këto prova dhe njohuritë e tyre të
shkollës një ese me temë, “Një ditë shkolle e vitit 1970.
‣ Dramat dhe “role-play”.
Roli i dramës.
Drama kërkon mishërim, personifikim dhe përfshirje të nxënësve në “role-play”. Është një
metodë ideale për mësimin e historisë si:
• Përfshirja e fëmijëve në role-play nënkupton që ata do të empatizojnë me karakteret e të
kaluarës dhe duhet të mbrojnë aksionet e tyre kundër argumenteve të të tjerëve.
• Drama ka si qëllim të rikrijoj eksperiencat e njerëzve. Aktori nxënës është personalisht i
prekur nga eksperienca dhe kjo i motivon ata/ato të dinë dhe të kuptojmë më shumë.
• Drama lehtëson kundër afrimit të lehtë të një subjekti. Të gjitha pikat janë të artikuluara
kështu që situatat nuk janë më të para në termat “bardh e zi”.

Organizimi i mësimit
Mësimi i historisë i bazuar në dramë ka si qëllim, të bëjë të mundur, që fëmija të flasë ose të
veprojë në përputhje me karakterin e personazheve. Pothuajse çdo temë, tregim ose ngjarje mund
të bëhet baza e eksperiencës së dramës për fëmijë.
Dy tipe mësimi janë përshtatur për mësimin e historisë:
• “Fjalimi përmes metodës”, i cili është i përshtatshëm për klasat e shkollës fillore. Përgjegjësia
bie mbi mësuesin që të sigurojë dhe të prezantojë gjithë informacionin.
• “Metoda role-play”, në të cilin fëmijët janë pajisur me informacion mbi karakteret e
personazheve të tyre dhe ata pastaj prezantojnë rolin para klasës.
Shembull Nr.10
Një bisedë përmes mësimit: “Emigrimi i shqipëtarëve pas vitit 1990”.
Ky mësim mund të përdoret për të përforcuar kapitullin mbi “Periudhën e ndryshimeve
demokratike në Europën Lindore.
Informacion të nevojshëm dhe të përdorshëm për këtë temë mesuesit mund të sigurojnë nga
burime të ndryshme si shtypi, emisionet televizive dhe mjaft libra artistikë me kujtime të atyre
viteve.
Veprimet në mësim janë të drejtuara nga mësuesit përmes pyetjeve, tregimeve dhe
pjesmarrjes në drama. Mësimi kërkon hapësirë si për shembull një sallë, ku nxënësit të lëvizin
lirshëm.
Hapi parë. Vendosja e skenës.
Duke u ulur në mes të skenës, mësuesi u shpjegon fëmijëve që është viti 1990 dhe janë
duke jetuar në Tiranë. Nxënësit duke bërë pyetje dhe bisedë me mesuesin, duhet të mendojnë
rreth situatës në ato vite:
• Një pjesë e mirë janë të persekutuar nga regjimi komunist dhe ndërkohë që ata nuk janë
shumë të shëndetshëm
• Shumë nga ata janë të pakënaqur, ajo çfarë i shqetëson më shumë ata është sepse po trajtohen
jo drejtësisht në Shqipëri për shkak të regjimit.Ata nuk durojnë dot dhe shohin pak
prespektiva për ta përmirësuar gjëndjen e tyre në tokën e vet.
Hapi dytë. Formimi i grupeve dhe i familjeve.
Mësuesi i cakton fëmijët në grupe familjesh dhe u kërkon atyre të diskutojnë dhe të
vendosin se kush janë në familje, emri i familjes dhe ku jetojnë ne Tiranë. (disa nga këto detaje
mund të bazohen në një kërkim të hershëm mbi periudhën, në dokumenta të përdorura gjatë
mësimit, etj). Përmes pyetësorëve, fëmijët duhen inkurajuar të imagjinojnë llojin e familjes ku
jetonin, si e fituan bukën e gojës etj.
Hapi tretë. Takimi me pronarin e anijes.
Mësuesi pastaj merr rolin e pronarit të anijes me emin Partizani. Ai është duke qëndruar
afër portit të Durrësit duke biseduar me përfaqësues të familjeve që do të emigrojnë në Itali. Ai
bën apelim sensit të tyre të drejtësisë dhe lirisë. Italia është vënd i shpresave. Ai sugjeron se duhet
të emigrojnë mundësisht në anijen e tij të sigurtë. Mund të sugjerohet që familja të shkojë e tëra
ose vetëm një ose dy anëtar të familjes.
Pregatitjet janë bërë. Fëmijët duhet të ndihmojnë familjen për tu përgatitur për udhëtim.
Ata mund të shikojnë hartën për të parë se ku po shkojnë, dhe sa kohë duhet për të arritur. Këto
çështje më pas duhet të diskutohen dhe komentohen. Erdhi dita për të gjithë emigrantët që të ikin.
Të gjithë familjet kanë dalë në port për të parë të dashurit e tyre që ikin. Ata thonë mirupafshim
dhe premtojnë që do të shkruajnë. Fëmijët i thonë njëri-tjetrit mirupafshim dhe emigrantët nisen.

Efekti i ndarjes mund të jetë i ngritur, në qoftë se është e mundur për emigrantët të shkojnë tek
një pjesë në fund të sallës ose në skenë ose jashtë dhomës. Pjestarët e mbetur të familjes të
kthehen në shtëpitë e tyre në sallë.
Hapi katërt. Udhëtimi.
Do ishte e përshtatshme përdorimi i efekteve të tingujve të erës, velave dhe dallgëve që
përplasen në anije, më pas mësuesja do të shpjegojë që tani janë të gjithë në anijen Partizani të
drejtuar drejt Italisë. Ai/ajo flasin për kushtet në anije. Ai/ajo mund ti lejojë fëmijët që të takohen
me pasagjerët nga familje e ndryshme dhe mund të prezantohen të flasin se si do të jetë Italia, si
ndjehen për largimin nga shtëpia, shpresat dhe frika e tyre.
Hapi pestë. Lënia prapa.
Pyetjet dhe diskutimet duhet ti inkurajojnë ata që mbetën në Shqipëri, për të artikuluar
shqetësimet e tyre, frika për të afërmit e tyre dhe shpresat që kanë për tu bashkuar me shokët në
Itali.
Hapi gjashtë. Shtëpitë e reja.
Emigrantët arritën mirë në Itali, tani ata po shohin për punë, për të gjetur miqtë, komshinjtë
ose grupe fetare, me të cilët ata janë të lidhur. Më pas ata i shkruajnë letra për në shtëpi duke
dhënë detaje mbi udhëtimin, impresionet për Italinë dhe duke u munduar të bindnin ata që kanë
ngelur në Shqipëri që të bashkohen me ta.
Hapi shtatë. Konkluzione.
Një ndërrim i korespondencave të imagjinuara mund të jetë baza për një punë të shkruar në
gjuhën e mësimit. Fëmijët duhet të përpiqen, të inkurajohen që ti bëjne letrat sa më autentike,
mbase duke i bashkangjitur elementë prove të cilat mund të ndeshen në mësimet e mëparshme.
Studimet mbi gjeografinë e Italisë do të ishin shumë efektive për këtë punë.
Shembull Nr.11.
Metoda “role-play”: Kriza e Madhe(Bota midis dy luftërave).
Në këtë tip mësimi theksi bie mbi fëmijët të cilët do të adoptojnë opinione, besime dhe
sjelljet e individëve dhe grupeve në të kaluarën dhe pastaj duke bashkëvepruar me individë të
grupeve me konflikt interesi, përmes diskutimeve. Mësimi nuk kërkon lëvizje dhe është ideal për
situatën e klasës. Do të ishte mirë nëse fëmijët do të studionon shkaqet, progresin dhe pasojat e
krizës dhe të jenë familjarizuar me masat lehtësuese të përdorura në atë kohë. Qëllimi kryesor i
mësimit është që ti bëjë fëmijët të kuptojnë motivimet, frikën dhe shqetësimet e atyre që u
përfshinë dhe të vlerësojnë kompleksitetet e portretizuara.
Hapi parë. Karakteret e grupeve.
Fëmijët janë ndarë në grupe për temën në fjalë, ato janë:
• Pronarët e tokës.
• Ndërmjetës dhe qiramarrës.
• Pjestarë qeverie.
• Pjestarë të klasës së mesme (si tregëtarë, avokatë dhe biznesmenë që jetojnë në qytet).
• Fshatarët (ky grup duhet të jetë dy herë më i madh se grupet e tjera).
Çdo grup është i pajisur me “letra udhëzimesh” ose dorëshkrime. Kjo fletë siguron
informacion bazë rreth tipeve të njerëzve në grup, shqetësimet e tyre dhe opinionet se si do ta
shohin secilën nga ngjarjet e mëdha të urisë. Kjo vepron si burim bazë në diskutime dhe në qoftë
se është e mundur duhet të ketë disa prova nga kjo periudhë.

Hapi dytë. Hyrja në rol.
Kjo është më e rëndësishmja dhe pjesa më e vështirë e proçesit. Në fillim fëmijët do të
kërkojnë shumë ndihmë nga mësuesi i cili mund të stimulojë mendimin e tyre përmes pyetjeve të
fokusuara dhe përmes plotësimit të provave të selektuara nga periudha. Fëmijët me eksperiencë
në këtë teknikë do të kenë më pak nevojë për ndihmë dhe disa nga këto punë mund të
kompletohen në mënyrë të pavarur në shtëpi.
Nxënësit do të selektojnë një karakter (personazh) nga lista e karakterëve në skenar. Atyre
mund ti kërkohet të shkruajnë pesë pika rreth karakterit të tyre, i.e, emri i tyre, seksi, ku jetojnë
etj dhe të sjellin një fotografi të shtëpisë së tyre. Ata pastaj duhet të imagjinojnë rolin e këtij
karakteri.
Objektivi i ushtrimit, që të flasësh si personazhet që ata kanë imagjinuar, pjestarët e grupit
duhet të njoftojnë, përmbajtjen e skenarit të tyre, pjestarëve të të njëjtit grup. Për shembull, një
pjestar i grupit të pronarëve të tokës mund të thotë:
Unë jam zoti S.Mulleti. Unë zotëroj disa ha tokë në Mullet. Unë nuk kam qënë jasht shtetit
dhe nuk kam ndërmend të shkoj. Unë nuk e di si duket toka ime. Një qehaja menaxhon tokën time
dhe merr qiranë nga ajo dhe ma dërgon mua. Unë nuk kam interes për mirëqënien e banorëve.
Personazhe të tjera mund të improvizojnë pronar tokash jo të përgjegjshëm. Ata të gjithë
duhet të zhvillojnë një karakter.
Unë jam zoti I.Toptani, edhe unë jam gjithashtu një pronar tokash i larguar dhe jam dakort
me zotin S.Mulleti….
Ata duhet të përgatiten që ti përgjigjen pyetjeve rreth vetes së tyre si personazhet e
tyre dhe duhen inkurajuar që të interpretojnë skenarin dhe ta shpërndajnë atë me fjalët e
tyre. Fëmijët gjithashtu mund të marrin përsipër të bëjnë kërkime të mëtejshme për
personazhet e tyre.
Hapi tretë. Diskutimi me grupe të tjera.
Kur grupet mendojnë se janë gati, personazhet e secilit grup thonë se kush janë dhe çfarë
këndvështrimi kanë për të tjerët. Mësuesi duhet ti pyesë personazhet dhe ti inkurajojë ato të
shprehin ndjenjat e tyre, pikpamjet dhe opinionet mbi deklaratat e të tjerëve.
Hapi katërt. Si zhvillohet kriza.
Roli i mësuesit bëhet, kronist duke bërë fazat e krizes. Këto mund të jenë:
• Dëmtimet e para u zbuluan dhe prodhimet e para u dëmtuan në 1934.
• Prodhimi bujqësor u shkatërrua dhe njerëzit janë në varfëri të plotë.
• Fillimi i punës për të ndihmuar njerëzit e varfër.
• Falimentimi i punës për ndihmë, gjëndja e vështirë e qeverisë.
• Emigrimi dhe konsolidimi i pronës së madhe çifligare.
Në çdo fazë mësuesi i inkurajon personazhet e secilit grup që të shprehin opinionet e tyre,
të justifikojnë veprimet dhe ti përgjigjen veprimeve dhe opinioneve të të tjerëve. Për shembull,
reagimet e para të fshatarëve, për falimentimin e parë, mund të jetë kërkimi i uljes së qirasë. Kjo
mund të refuzohet nga pronarët e tokës të cilët mund të mendojnë që kërkesat e qiraxhinjëve janë
thjesht një shfajsim për të mos paguar qiranë.
Kriza po keqësohet, mbledhësit e qirave mund tu thonë pronarëve të tokave që për
mbledhjen e qirave nuk bëhet fjalë, por disa pronarë tokash mund ti refuzojnë disa nga kërkesat e
tyre. Pronarë tokash të tjerë mund të përgjigjen duke apeluar në qeveri që të ndihmojë ata, kjo do
të provokojë një reagim nga të varfërit.
Fillimisht fëmijët mund ta ngadalsojnë shprehjen e opinionit në personazh, por gjatë
progresit ata do të zhyten akoma më shumë në personazhin e tyre dhe debati mund të nxehet, e
kaluara bëhet reale kur fëmijët përdorin provat e mbledhura në skenar.

Hapi pestë. Vijimi i diskutimit.
Diskutimet mund të përfshijnë:
• Rishikimi i veprimeve të secilit grup në ndriçimin e mendjes që fëmijët kanë përfituar.
• Vlerësimi i efekteve të gjata të krizës së madhe.
• Krahasimi i përpjekjeve të njerëzve në atë kohë me ata të ditëve të sotme kur krizat ndodhin
tek ne dhe në vënde të tjera të botës.
Lista e mjeteve didaktike për lëndën e historisë
Lista e specifikimeve teknike
• Hartat dy faqëshe të plastifikuara me ristelë shine dhe varëse të lëvizëshme, me
dimensione 100 cm me 140 cm.
Harta Histori Kl VII
1-PERANDORIA E KARLIT TË V
2-EUROPA PAS PAQES SE VESTFALISE
3-LEVIZJET PROTESTANTE
4-PERHAPJA E PROTESTARIZMIT NE EUROPE KL
5-FUSHATAT E NAPOLEONIT NE ITALI
6-KONTINENTI AMERIKAN NE 1700
7-PARISI NE VITET E REVULUCIONIT BORGJEZ
8-ISHUJT BRITANIKË NË FILLIM SHEK.XVIII
9-EUROPA PAS KONGRESIT VJENËS
10-EUROPA LINDORE 1870
11-AMERIKA E VERIUT 1783
12-REVOLUCIONI FRANCEZ 1789-1793
13-ALEANCAT NË EUROPË (1907).PARA LUFTËS SË PARË BOTËRORE.
14-LUFTA E PARË BOTËRORE NË EUROPË 1914-1918
15-SFERAT E INFLUENCËS SË SHTETEVE EVROPIANE NË KINË 1914
16-AMERIKA LATINE NË FUND TË SHEK.XVIII
17-AMERIKA LATINE 1828
18-AFRIKA 1880-1914
19-BALLKANI 1878
20-LËVIZJET NACIONAL-ÇLIRIMTARE NË BALLKAN
21-REVOLUCIONET E VITIT 1848 NË EUROPË
22-LUFTA PËR PAVARËSI DHE FORMIMI I SH.B.A
Përse e studiojmë historinë?
Shfletojmë librin e historisë
Këto figura gjenden në libër, sipas rendit që i shihni këtu.
Shfletoni librin dhe gjejini, pastaj shkruani çfarë përfaqësojnë dhe ç’paraqesin. Gjithashtu
shkruani edhe për çfarë argumenti janë përdorur.
Historia në xhep
Në vendin ku ne jetojmë gjenden dokumente dhe dëshmi që flasin për historinë tonë dhe atë të
njerëzve që kanë jetuar para nesh. Mund të jenë:
*dokumente të shkruara (ditarë, letra, libra, traktate midis shteteve...)

*dokumente gojore (informacione të treguara me zë, intervista, legjenda, këngë...)
*dëshmi materiale (monumente, vegla pune, lodra, vizatime, fotografi, filma...)
Edhe në xhepin tënd, edhe në çantë, mund të gjendet një dokument, një dëshmi, ose diçka tjetër
që flet për ty...
Pamje:
(shpjegimet)
Monedha në euro, një dëshmi materiale dhe figurative
Euro në BE (disa vende të tij) ka zëvendësuar paranë vendase në vitin 2002. Në monedhë janë
paraqitur personazhe ose simbole të shteteve të ndryshme. Për shembull, këtu është paraqitur një
vizatim i Leonardo da Vinçit.
Bileta e kinemasë është një dokument i shkruar: tregon diçka që ka të bëjë me diçka dhe mund
t’u shërbejë interesave të tua.
MP3 përmban një dokument gojor: këngët e tua të preferuara.
Në këngë mund të gjenden gjurmë të zakoneve dhe të mënyrës së të menduarit të njerëzve, si
dhe stili i jetës së tyre.
? Si quhet monumenti që gjendet në monedhën 5 cent?
Ku gjendet?
Në ç’epokë ka qenë ndërtuar?
? Ushtrim:
Historia në xhep
Kërko përreth teje (në çantë, në dhomë,në mjediset që frekuenton) gjurmë të së kaluarës.
Përcakto dokumentet e domosdoshëm dhe plotëso këtë tabelë (ushtrimi është filluar).
Dokument i shkruar Dokument gojor Dëshmi materiale
Ditar shkollor CD me një përrallë Një kupë sportive
që dëgjohet
E kaluara të ndihmon për të kuptuar të sotmen
Realiteti i sotëm është rrjedhojë e ngjarjeve të së djeshmes. Përdorim fjalën “i sotëm” për të
nënkuptuar të tanishmen dhe fjalën “të së djeshmes” për të nënkuptuar të kaluarën, të afërmen
dhe të largëtën.
Bota e tanishme është themeluar duke i pasur rrënjët, themelet, në botën e së shkuarës. Historia
na fton të reflektojmë mbi shndërrimet e ndodhura në botë. Qoftë edhe për këtë ia vlen të
studiohet.
1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000
Tri pamje
Shek.IX. Ky murg është duke kopjuar me dorë, me mundim të madh, një vepër antike. Për
shumë kohë librat kanë qenë mjaft të rrallë dhe shumë të kushtueshëm. Në biblioteka dhe në
muzeume janë konservuar dorëshkrime të mesjetës.
Shek.XV. Në sajë të shpikjes së shtypit librat bëhen më pak të rrallë dhe dija përhapet më
thjesht.
Shek. XXI, dmth sot. Ky djalë po bën një kërkim në internet. Bota e sotme gjen shpjegimin e
vet në udhën e historisë.
Rendit në mënyrë kronologjike sipas radhës faktet. Mund ta ndihmojë edhe kjo “shkallë e kohës”.
1800 1825 1850 1875 1900 1925 1950 1975 2000

Tri pamje
Italia shpallet republikë, pas Luftës së Dytë Botërore
Një nga biçikletat e para e përdorur deri në fund të shek.XIX.
Kompjuteri dhe telefoni celular.
Si është bërë ky libër
(Paraqitet një faqe e marrë nga libri dhe bëhen shpjegimet e rastit për të gjithë përmbajtjen e
tij).
Si t’i kërkojmë informacionet
Për të kërkuar informacionet në një libër bëhet një “lexim përzgjedhës”. Është një mënyrë të
lexuari që e përdorim kur mësojmë gjëra që na duhen për momentin: një fjalë, një argument, një
titull... Për të bërë lexim përzgjedhës do të na duhet të ndajmë pikat e sakta të tekstit në të cilin
gjejmë informacionin që kërkojmë, duke mënjanuar pjesën tjetër. Për këtë qëllim na ndihmon
ndarja në paragrafe.
Gjithashtu ndihmë na japin edhe kryerreshtat, si dhe fjalët me të zeza
Nëse kërkoni informacione më të detajuara për (për shembull) kështjellat
Kërkoje atë fjalë midis fjalëve më të evidentuara në paragrafë, kryerreshta dhe fjalët me t zeza.
Mund të lexoni fillimin e një kryerreshti, deri sa ta gjeni argumentin që ju intereson.
? Kërko informacion në tekst për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje:
Përse do të fillonin atë kohë ndërtimin e një kështjelle?
Kush e bënte ndërtimin?
Kërko informacionin që të intereson (për kështjellat) në libra të tjerë, ose në Internet.
FJALOR ATLASE INTERNET
Fjalori shërben për të gjetur domethënien e një fjale. Fjalët janë dhënë sipas rendit alfabetik.
Kështjellë kompleks i ndërtuar me fortifikime, rrethuar me mure dhe kulla, për t’i shërbyer më mirë
zotërinjve feudalë dhe shpurës së tij me luftëtarë e shërbëtorë.
? Ç’ishin kalorësit? Kërkoje në fjalor.
Atlaset janë krijuar për t’i kuptuar më mirë faktet historike, si dhe për të krijuar një ide më të saktë për
hapësirën historike.
Nëse ke nevojë për të ditur se si paraqiten ngjarjet historike në atlase, duhet njohur mirë edhe hapësira
gjeografike, mbi bazën e të cilës ndërtohet edhe një atlas historik.. Hartat e librit janë thjeshtëzime të atlasit
historik.
? Ju mund të gjeni një hartë historike që flet për një shtet, apo një perandori .Interpretoni legjendën e
hartës.
Interneti është një nga mënyrat më interesante të kërkimit historik. Ju mund të futeni në Google.
? Bëni një kërkim për shembull të fjalës kështjellë, ose jeta e përditshme në kështjellë:
Kujdes! Mos i qëndroni besnik gjithë asaj që keni gjetur. Sepse është e nevojshme që të kërkoni edhe në
muze, në bibliotekë, në institucione të tjera publike etj.
Si e studiojmë historinë
Për të studiuar nevojitet të bëjmë një “lexim analitik” të librit, domethënë të lexojmë me
vëmendje tekstin e një paragrafi të dhënë, për të kuptuar mirë domethënien e fjalive dhe lidhjet
midis tyre.

Për të krijuar një ide të asaj që je duke mësuar, lexo titujt e paragrafëve dhe pastaj kalo në
leximin e brendisë së tekstit, pa lënë asgjë pas dore.
Marrim një faqe të librit dhe përgjigjuni pyetjeve:
Lexo titujt
? Cili është “personazhi” për të cilin flitet? (Ju kujtojmë që në histori ka vetëm persona realë)
? Kur është krijuar kjo perandori (ky shtet, kjo mbretëri etj.)?
Lexo tekstin
Disa fjalë janë shkruar me të zeza për të treguar konceptet, faktet ose emrat më të rëndësishëm,
për t’i rikujtuar.
? (Në se ka mbret) Për sa kohë mbretëroi?
? Përse luftoi kundër gjithë popullit?
Për të kuptuar më mirë është e nevojshme një skemë, një tabelë, ose një hartë.
Për shembull: Karli i Madh ---- Kalorësí e fortë ---- pushtoi Gjermaninë
? Plotëso tabelën:
Luftërat e Karlit kundër...
Saksonët
Ku
në Bavari
Tabela
Të mësosh
Nuk mësohet vetëm në shkollë dhe vetëm nga librat. Mësohet gjithashtu duke folur me njerëz të
ndryshëm, duke vëzhguar gjërat përreth nesh. Të mësosh... kudo: të kesh kureshtje për gjithçka, të
jesh i aftë të bësh pyetje dhe të gjesh përgjigjen e duhur. Kështu dhe vetëm kështu bëhesh një
qytetar aktiv, i aftë për të vepruar në botën komplekse dhe interesante që na rrethon e ku jetojmë.
Edhe ky është një motiv për të studiuar historinë.
Djathtas është emri i një rruge që mbart një histori për t’i treguar (FOTO)
Dante Aligieri është poet i madh italian që ka jetuar shumë shekuj më parë. (FOTO)
Shko në faqen përkatëse për të kuptuar kush ishte dhe përse e përkujtojmë duke i
përkushtuar emrin një rruge.
? Plotëso këtë biografi të shkurtër.
Dante Aligieri është një poet i madh që ka lindur në Firence në....................
Dhe vdiq në..............................
Ka shkruar ..................................................................
Që është një vepër e rëndësishme sepse .......................................................
Në Firence janë ende monumentet që Dantja ka parë me sytë e tij. Për shembull, Baptisteri.
Për çfarë shërben një baptister?

?Kërko informacionin e duhur në një fjalor, në një libër arti ose në Internet.
? A e di ku ka baptister të tjerë në qytete të ndryshme, edhe në Shqipëri, ose në trojet
shqiptare, në Ballkan dhe në vende të tjera, për shembull në Itali?
? Zgjidh një rrugë të qytetit tënd dhe gjej informacionin e duhur nga njerëz të tjerë të ndryshëm,
për çfarë arsye i është përkushtuar ky emër kësaj rruge. Pastaj mund të kërkosh edhe në libra, në
Internet, madje edhe në institucionet përkatëse, por edhe nga prindërit, mësuesit etj.
Të komunikosh
*Kur është mësuar diçka është gjë e bukur t’ia thuash dikujt: mik, prind, mësues. Dhe vërtet
është bukur të komunikosh, duke i bërë të tjerët të jenë të interesuar.
*Imagjino sikur je guidë turistike dhe u shpjegon miqve të tu se cilat janë gjërat më me vlerë,
për shembull në qytetin e Beratit dhe ata (të tjerët) dëgjojnë të habitur nga mënyra se si flet, se si
komunikon...
Pamje e Beratit
Titulli
Tipi i ndërtesës
Çfarë përdoret sot?
Përse janë të rëndësishme?
Ose Pamje e Romës
?Lexo librin e historisë në faqet që flet për Romën, duke përzgjedhur informacionin më të
rëndësishëm, pastaj fol për qytetin e Romës me klasën tënde.
?Një paraqitje krejt e jotja
Përgatit me një shok një paraqitje për disa minuta rreth një monumentit qytetit tënd. Kërkoni së
bashku informacion dhe pastaj vendosni se si të përdorni më mirë gjërat që do të thuhen.
Hyrje për mësimin e historisë
1. Mësoj për të llogaritur kohën
Rendi kronologjik * Imagjino sikur albumi yt fotografik të ketë rënë në tokë dhe fotografitë e
tua t’i kenë çukitur zogjtë, t’i ketë vrarë dielli e shiu dhe të jenë gjetur diku pas ca kohe.
*Në çfarë rendi do ta risistemosh albumin? Vëru numër nga 1 – 4, nën secilën figurë.
Nuk ekziston ndonjë mënyrë e vetme për të vënë fotografitë në album, por është e mundur që
shumë nga ju kanë zgjedhur një mënyrë interesante, atë të llogaritjes sipas shkallës së kohës (në
rend kronologjik), nga koha më e vjetër në kohën më të re.
Katër foto
Rendi kronologjik është mënyra e vetme me të cilën historianët tregojnë ngjarjet e historisë.
Vizato në fletore një shkallë kohe dhe paraqit vitet e jetës sate dhe lidhe atë me një numër të caktuar
ngjarjesh shumë të rëndësishme, duke i vendosur në rend kronologjik. Shiko me vëmendje shembullin.
19.... 19.... 19... 20.... 20... 20.... 20.... 20.... 20....
6 mars kam shkuar 22 maj ka lindur motra ime
në shkollë
kam rënë nga biçikleta
kam lindur
dhe kam çarë gjurin

kam filluar shkollën
e mesme
Një kohë që vjen dhe një kohë që nuk kthehet kurrë më
Është një kohë që kalon dhe nuk kthehet kurrë më. Nuk kthehen, për shembull, vitet kur ishit të
vegjël, as kjo e diel në të cilën ju dëfryet aq shumë, madje as ora e minuta që sapo kaloi.
Por është, ekziston një kohë që “përsëritet”, që vjen përsëri, pas një periudhe të gjatë ose të
shkurtër. Kthehen, për shembull, stinët, përvjetorët, pushimet e verës, mbrëmjet, mëngjeset ...
Koha “që nuk kthehet më” mund të paraqitet si një vijë e gjatë, e cila ka një fillim dhe një
mbarim: emri i saj është shkalla e kohës.
Fillimi ----------------------------------------------------------------Fund
Koha “që kthehet” mund të përfytyrohet si një vijë rrethore e mbyllur, që nuk ka as fillim, as
fund, që mund të quhet shkallë ciklike.
Ne njerëzit e mendojmë kohën si diçka të zgjatur, që nuk kthehet e nuk përsëritet, ndaj dhe e
paraqesim si një vijë, të cilën e quajmë “shkallë e kohës”. Libri juaj i historisë përmban mjaft
shkallë kohe, mbi të cilën janë treguar fakte dhe data të historisë.
Mjaft popuj, si për shembull romakët dhe grekët e lashtë, e kanë përfytyruar kohën si ciklike,
një kohë që kthehej pas një numri vitesh (ose shekujsh e mijëvjeçarësh). E njëjta fjalë ciklike, ka
të bëjë me fjalën greke kyklos, që do të thotë kërkoj. Edhe te popujt e vjetër të Amerikës, si
Maja-të dhe Aztek-ët, kishin një ide ciklike për kohën. Në figurë (f. 18) mund të shihni ndërtimin
e një kalendari aztek, figuruar si një qark.
Kalendari diellor i aztekëve, një popull i vjetër i Amerikës qendrore. Në qendër është dhënë figura e Zotit
Diell, me gojën e mbyllur, në pritje të sakrificës.
Kthehet apo nuk kthehet? Vër një kryq.
Kthehet
Vera
Kampionati i futbollit
Vera e kaluar
Rihapja e shkollës
Ditëlindja jote
Viti i Ri
Viti i Ri 2011
Një seri televizive
Një pjesë e serisë
Kjo fundjavë në të cilën ju shkuat për ski
Fundi i javës
Viti shkollor në vazhdim
Shëtitja e djeshme
Nuk kthehet
Koha ndahet në periudha
Provo ta ndash në tre periudha kolonën A që paraqet vitet e jetës sate (duke evidentuar ato që
kanë pasur më tepër fryt). Përdor tri bojëra të ndryshme për t’i ngjyrosur.
* vitet e para të shkollës
* vitet e kopshtit dhe të çerdhes
* vitet e shkollës së detyruar.
Kjo ndarje merr për bazë vitet e shkollës. Por ju mund t’i ndani vitet e jetës suaj duke marrë për
bazë diçka tjetër, për shembull duke menduar ngjarjet më të rëndësishme të jetës familjare (lindja

e një vëllai a një motre, kur keni këmbyer shtëpi ose qytet, kur keni gjetur punë ose e keni
humbur atë), ose ngjarjet që lidhen me jetën në tërësi etj. Provoni ta bëni në kolonën B.
A viti i 15-të B viti i 15-të
Viti i 14-të
viti i 14-të
Viti i 13-të
viti i 13-të
Viti i 12-të
viti i 12-të
Viti i 11-të
viti i 11-të
Viti i 10-të
viti i 10-të
Viti i 9-të
viti i 9-të
Viti i 8-të
viti i 8-të
Viti i 7-të
viti i 7-të
Viti i 6-të
viti i 6-të
Viti i 5-të
viti i 5-të
Viti i 4-t viti i 4-t
Viti i 3-të
viti i 3-të
Viti i 2-të
viti i 2-të
Viti i 1-rë
viti i 1-rë
Edhe historia është e ndarë në periudha dhe studiuesit kanë zgjedhur ngjarjet historike që
shënojnë fillimin dhe fundin e secilës prej tyre. Por edhe për kohën e historisë, si dhe për jetën
tuaj, nuk ekziston vetëm një ndarje. Në përgjithësi dhe kjo përdoret më tepër, historia ndahet në:
(4 pamje)
EPOKA ANTIKE MESJETA EPOKA MODERNE EPOKA BASHKËKOHËSE
Kjo është një ndarje konvencionale dhe ne e përdorim si një komoditet, për të kuptuar më mirë.
Koha matet: kohëzgjatja
Faktet që merren si shembuj, ose përzgjidhen në kohë, kanë kohëzgjatje të ndryshme. Prandaj
janë të shumta dhe të ndryshme masat e kohës. Për këtë arsye përzgjidhen ato që na duken më të
përshtatshme për të matur kohëzgjatjen e dukurive dhe fakteve e ngjarjeve të ndryshme.
Sekonda minuta orë ditë muaj vite shekuj mijëvjeçarë
Një ditë shkollore
Ndriçimi i një llambe
Pranvera
Një tatëpjetë në rrëshqitje
Një mëngjes shkollor
Jeta e një njeriu
Kalimi i një ylli në rënie
Një film
Tronditjet e një etheje
Një e ftohur
Shkolla e detyrueshme
Koha llogaritet: para Krishtit dhe pas Krishtit
Pjesa më e madhe e historianëve, për të llogaritur vjetët, ka zgjedhur si pikë referimi lindjen e
Jezu Krishtit, një ngjarje shumë e rëndësishme për botën perëndimore.
Shkalla e kohës paraqet 10 mijë vjetët e fundit (dhjetë mijëvjeçarë), tetë prej të cilëve kanë
pararendur lindjen e Krishtit dhe dy janë pas lindjes së Tij. Shkurtimisht thuhet para Krishtit
(p.K.) kurse pas Krishtit nuk është e nevojshme të përcaktohet.
Shkalla e kohës
Përballë këtij sistemi datimi dhe pas tij, kanë ekzistuar dhe përdoren edhe sisteme të tjerë.

Grekët e vjetër, për shembull, i llogarisnin vitet duke u nisur nga Olimpiada e parë (776 p.K),
romakët nga themelimi i Romës (753 p.K.), islamikët i llogarisin vitet nga koha e ikjes së
Muhamedit në Medinë (622).
Figura
* Provo të vësh në rend kronologjik datat e përzgjedhura, duke i vendosur në një shkallë kohe: 25 p.K., 2,
10 p.K., 30 p.K., 20, 23, 19 p.K., 13, 18, 15 p.K., 27 p.K., 9, 28.
* Provo të vësh në rend kronologjike datat që vijojnë: 753 p.K., 33, 216 p.K., 3000 p.K., 64, 44 p.K.,
313, 622, 509 p.K., 79, 800.
Vite, shekuj, mijëvjeçarë
Periudhat e historisë maten me mijëvjeçarë, shekuj, vite.
E dini tanimë se sa i korrespondon një mijëvjeçari, një shekulli, një viti? Në tabelën e
mëposhtme vendos lidhjen e duhur:
12 muaj
Një mijëvjeçar 100 vjet
Një shekull 365 ditë
Një vit
1000 vjet
10 shekuj
* Viti në të cilin jetojmë është 20.... (plotësoje). Plotëso tabelën duke shkruar vitet e treguar:
fillo nga ndarja qëndrore.
Një mijëvjeçar Një shekull ka Sot Midis një shekulli Midis një mijëvjeçari
20....
Shekulli I fillon në vitin 1 dhe mbaron në fund të vitit 100, shekulli II ka filluar në vitin 101 dhe
ka mbaruar në vitin 200, i treti nga v.201 deri më 300 e kështu me radhë.
Në të njëjtën mënyrë mijëvjeçari III (dmth pas Krishtit) - ky që jetojmë – ka filluar më 1 janar
2001 dhe do të mbarojë më 31 dhjetor 3000.
Provo të plotësosh tabelën e mëposhtme deri në shekullin që jetojmë. Siç edhe e dini tanimë, shekujt janë
treguar me numra romak. Ju tashmë i dini numrat romakë, megjithatë për këtë pikë mund të këshilloheni
me tekstin e duhur, mësuesin, Internetin etj.
Viti shekulli vite shekuj
1-100 shekulli I -1100
101-200 shekulli II
201-300 shekulli III
301-
-500
601-
Vazhdo në fletore
Shekulli XX -2000
Shkalla e kohës
* Çdo fakt e ngjarje historike ka ndodhur në një kohë të dhënë të së kaluarës. Një nga veprimet
e zakonshme historike është llogaritja e fakteve dhe ngjarjeve në kohë. Kjo do të thotë t’u
japësh atyre një datë, ta përqendrosh atë para, pas ose në kohën që jetojmë dhe duke respektuar
gjithçka ta matësh sa kohë zgjat. Për ta llogaritur këtë veprim mund të ushtrohemi shumë, por mbi
të gjitha me shkallën e kohës.

Në librin e historisë shkalla e kohës është ndërtuar në vijë horizontale, shigjeta e së cilës shpreh
drejtimin e leximit nga e majta në të djathtë. Shkalla mund të paraqesë periudha kohe të shkurtra
ose të gjata, vite, shekuj ose mijëvjeçarë. Megjithatë është e rëndësishme të kuptohet çfarë gjëje
të përbashkët ka koha e përzgjedhur. Për këtë qëllim duhet treguar vëmendje në legjendë dhe në
kërkesën e shprehur.
Provo t’i vendosësh në shkallën e kohës:
476 ra Perandoria Romake e Perëndimit
79 shpërthimi i Vezuvit dhe pluhuri i tij mbuloi Pompein
800 Karli i Madh u kurorëzua perandor
525-565 mbretërimi i Justinianit, perandor bizantin
Shek.I shek.II shek.III shek.IV shek.V shek.VI shek.VII shek.VIII shek.IX shek.X
Tryeza kronologjike
*Tryezat kronologjike janë përzgjedhje të ngjarjeve historike të vendosur në shkallën e kohës,
domethënë të vendosur në rend kronologjik, nga koha më e vjetër drejt ditëve tona.
Duke vërejtur tryezën kronologjike secili do ta ketë më të thjeshtë për të kuptuar menjëherë
cilat ngjarje kanë ndodhur më parë, cilat më pas dhe cilat janë bashkëkohore (domethënë që
ndodhin në një kohë me ne). Tryezat nxjerrin në pah vazhdimësinë e ngjarjeve (më parë – më
pas) dhe bashkëkohësinë me ne.
Mësojmë të orientohemi në hapësirë
Paraqitja e Tokës
*Vëzhgo të dy planisferat. Fjala planisferë do të thotë paraqitje e sipërfaqes tokësore mbi një
plan të rrafshët.
Planisfera 1
Planisfera 2
Mbi planisferën I Evropa duket më e madhe se Amerika e Jugut dhe pak më e vogël se Afrika.
Megjithatë e dimë që Amerika e Jugut ka një sipërfaqe 17,8 milionë km 2 , Afrika rreth 30
milionë km 2 dhe Evropa 10.5 milionë km 2 .
Në planisferën II disa kontinente kanë formë më të zgjatur, të tjerë duken më të ngushtë.
Megjithatë ato i përgjigjen realitetit: Amerika e Jugut është më e gjatë se Evropa dhe Afrika
edhe më e gjatë se Amerika e Jugut. Kështu asnjë kontinent nuk rezulton më i madh ose më i
vogël se ç’është nga tjetri në realitet.
Pse të mos duket sipërfaqja e kontinenteve më e madhe ose më e vogël se ç’është realisht? Pse
jo forma e tyre të mos jetë pak e rreme? Mos është një gabim i atyre që e kanë bërë hartën
(hartografët)? Rajonet e hartave gjeografike nuk janë asnjëherë të sakta, sepse kjo nuk është e
mundur për t’u paraqitur mbi një fletë të rrafshët, për më tepër duke qenë një sipërfaqe sferike
(siç është Toka) pa u deformuar pak ose shumë*. Ky lloj deformimi me fjalë të tjera kuptohet
edhe kështu: si paraqitja e një njeriu të dobët pak më të shëndoshë, ose e kundërta, oae një njeri
të shkurtër si pak më të gjatë...
* mund ta bësh ti vetë provën me anën e një lëkure portokalli të hequr me kujdes nga fruti. Për ta shtrirë
atë në një plan të rrafshët do të jesh i shtrënguar ta presësh në ndonjë pjesë, duke shtuar një hark të tepërt,
apo duke ngrënë ndonjë vijë tjetër...
Në planisferën I Evropa është e zmadhuar sepse është dashur t’i jepet më tepër rëndësi, duke
respektuar të gjitha kontinentet e tjerë. Në të dytën çdo shtet ka paraqitjen e tij të drejtë të
shtrirjes territoriale. Prandaj dhe një organizatë e madhe ndërkombëtare siç është OKB ka
përzgjedhur variantin e dytë për paraqitjen e sipërfaqes tokësore në hartat gjeografike dhe
historike.

Hartat historike dhe tematike
* Ky libër përmban një numër jo të vogël hartash historike dhe tematike (quhen harta tematike
ato që ilustrojnë një “temë” të veçantë, për shembull popullsinë, klimën, prodhimin e energjisë
etj.). Hartat historike për traditë janë të orientuara thuajse gjithmonë nga Veriu. Kjo do të thotë
se në hartat veriu është gjithnjë lart, ndërsa jugu gjendet poshtë. Lindja është në të djathtë dhe
perëndimi në të majtë të hartës.
Anët e horizontit (veri, jug, lindje, perëndim) shpesh nuk shënohen, kurse disa herë
përcaktohen në hemisfera, tropikë etj. Lindja, për shembull, quhet ndryshe edhe Orient.
Harta e Italisë
Legjenda: Italia Veriore Italia Jugore
* Ngjyros me ngjyra të ndryshme rajonet e Italisë së Veriut dhe të Jugut.
(Kjo mund të jetë edhe hartë e rajoneve të trojeve shqiptare)
* Përgjigju:
Cili det e lag Italinë në lindje? Cilët dete e lagin në Perëndim?
Leximi i një harte historike
*Hartat historike dhe tematike janë një ndihmë e madhe për të njohur më mirë faktet ose
dukuritë e ndryshme në hapësirë, domethënë për të lokalizuar ku kanë ndodhur ngjarjet. Për ta
përdorur më mirë një hartë lexohet më parë titulli: ajo të bën të kuptosh se çfarë paraqet harta.
Pastaj konsultohesh me legjendën: ajo shpjegon domethënien e simboleve të përdorura dhe të
ngjyrave. Është e detyrueshme të veprosh në këtë mënyrë sidomos me hartat që (si kjo më poshtë)
jep informacione të ndryshme.
KOLONITË GREKE NË MESDHE DHE NË DETIN E ZI
▀ Qytetet kryesore të themeluara
▀ Qytete koloni që varen nga të parat
▀ Të tjera koloni akeje ose dorike
Duke u nisur nga viti 750 p.K. dhe deri në mes të shek.V p.K. një numër i madh grekësh lanë
tokat e tyre (mëmëdheun) për të themeluar të tjerë qytete të rinj (koloni). Harta ilustron këtë
dukuri, por na jep edhe informacione të tjera.
*Duke vërejtur me vëmendje, lexo legjendën dhe plotëso tabelën më poshtë, duke shënuar në kolonën I
emrin e qytetit themelues – ndarë në grupe sipas ngjyrës – dhe në kolonën II, për çdo grup, shënohen
kolonitë greke që kanë një tjetër origjinë: shkruajini emrat në rreshtin e fundit.
Qytet themelues
Fokea, Samo, Milet
koloni
Me origjinë tjetër
Guidë e shkurtër e studimit të historisë
Të dish të lexosh mirë dhe të dish të studiosh janë aftësi që mësohen shkallë-shkallë: Guidë e
shkurtër e studimit të Historisë do të shpjegojë si të lexosh më mirë (domethënë më thjeshtë dhe
të kuptosh më mirë) dhe se si të studiosh në mënyrë sa më të frytshme (domethënë më shpejt dhe
të kujtosh më tepër).

Çfarë mendon për historinë
Duke vënë kryqin provo të sqarosh përse të pëlqen historia (ose nuk të pëlqen).
Historia shumë mjaftueshëm pak aspak
është interesante
është e padurueshme
ndihmon për të kuptuar botën
është e vështirë për t’u studiuar
është e panevojshme
është shumë e thjeshtë në se i përkushtohesh
është e thjeshtë nëse tregon kujdes
Cili është opinioni i klasës? Ndërto një grafik me kolona dhe ma aq kuadrate sa janë edhe preferencat e shprehura.
Tabela
Interesante e padurueshme të ndihmon të kuptosh e vështirë e panevojshme e thjeshtë
Veprimtari dhe përvojë nga historia
Veprimtaria dhe përvoja që po zgjedhim mund të jetë krejt e hapur në mësimin e historisë.
Duke vënë një kryq në kutinë e kolonës I tregon që ke eksperimentuar në shkollën e ulët.
Tani provo për të treguar çfarë të pëlqen – ose do të pëlqejë – duke praktikuar veprimtari të
përzgjedhura dhe për këtë qëllim shëno për secilën pikët nga 1 deri 10.
A – Ke provuar të B – sa të pëlqen
A. Të dëgjosh shpjegimin e mësuesit
B. Të bësh kërkime
C. Të kërkosh shënime historike në Internet
D. Të lexosh librin e tekstit
E. Të zhvillosh veprimtari (si të ndërtosh tabela, grafikë, shkallë të kohës, tabela murale...)
F. Të vizitosh muzeun
G. Të zgjidhësh teste dhe ushtrime
H. Të asistosh në filma historikë
I. Të lexosh libra historikë
J. Të zhvillosh intervista për të marrë informacione
K. Të nënvizosh shënimet më të rëndësishme të librit
L. Të vizitosh monumentet dhe vendet me interes historik
M. Të ekspozosh atë që ke mësuar
N. Të vëzhgosh në tekst harta dhe ilustrime
Ballafaqo përgjigjet e tua me ato të shoqeve e të shokëve dhe diskutoni midis jush arritjet.
Çfarë kujton nga historia?
* Në vitet e fundit të shkollës së ulët ke studiuar edhe histori. Kujton dot diçka nga ajo që
ke mësuar?
Shkruaj emrin e një ose më shumë argumenteve të historisë dhe kujto çfarë ke studiuar.
Cilët janë tre argumentet më të preferuar të klasës tënde?
Për secilin prej tyre kërko të shkruash numrin më të madh të fjalëve kyç që të vijnë në mendje (për
shembull, egjiptian = faraon, piramida...). Puno në grup.
Provojmë për ta gjetur: leximi për të krijuar një ide
* Strategjia e parë parasheh një lexim me pjesë e me kapërcime, të shpejtë dhe të rrjedhshëm, të
tipit B, që shërben për të krijuar një ide rreth tekstit dhe për këtë arsye edhe të përmbajtjes
(Mund ta quajmë lexim orientues).
Marrim me mend që ti duhet të studiosh një kapitull nga libri i historisë (ose një pjesë të tij).
Para se të fillohet studimi i vërtetë dhe i mirëfilltë, provo të gjesh cila është përmbajtja e
kapitullit.

Mund të veprosh kështu: hidhi një sy tekstit, lexo të gjithë titujt (atë të kapitullit, të
paragrafëve e të nënparagrafeve...), trego vëmendje për fjalët e nënvizuara (me të zeza, me
korsive, në thonjëza...), shiko ilustrimet, hartat, grafikët, tabelat, legjendat dhe diçiturat. Mos
lër pas dore faqen hyrëse me paraqitjen e kapitullit dhe kërkesat e punës pararendëse.
Nëse e kapërcen kështu dhe ecën bashkë me rrjedhën e tij, në një kapitull për shembull, para se
ta lexosh atë, ti do ta kesh më të thjeshtë ta kuptosh kur ta lexosh.
Bëj parashikime, prit pak, sill ndërmend
Ndërsa lexon me pjesë e kapërcim për të krijuar një ide rreth përmbajtjes, kërko të bësh
parashikime, prit pak dhe sill ndërmend (një figurë, nga ky titull kujtoj që flitet për..., kjo hartë
historike më thotë diçka lidhur me...).
Provo të kërkosh më tepër, nëse është diçka që ti e njeh në lidhje me argumentin në fjalë.
Ndoshta nuk ke dëgjuar asgjë për temën në fjalë, ose edhe për kapitullin, ndoshta ke parë
ndonjë film historik, ndonjë dokumentar televiziv, ke lexuar ndonjë libër apo roman me temë
historike etj. Ndoshta ke zgjedhur të kërkosh në vite të kaluarën ose të kujtosh diçka nga kapitulli
pararendës: sill ndërmend gjithçka që ke parë, ke dëgjuar e që di.
Por prit pak, bëj parashikimet e duhura, sill ndërmend e në kujtesë atë që të kërkohet, veçse
duhet ta dish se ky është një veprim i thjeshtë, parapërgatitor, që sjell pranë një kuptim shumë të
mirë të materialit historik më tej.
Gjej shpejt atë që të intereson:lexo duke kërkuar data dhe informacione
* Strategjia e të lexuarit sipas tipit C ka të bëjë me faktin se shkohet drejtpërdrejt në kërkimin e
datave dhe të informacioneve që të interesojnë, duke e kapërcyer gjithë ç’mbetet (mund ta
quajmë lexim përzgjedhës).
Është një tip leximi shumë i zakonshëm dhe është e qartë që edhe ti mund ta përdorësh.
Për shembull, mos lexo nga fillimi gjer në fund një numërator telefonik për të gjetur numrin që
kërkon, qa tërë gazetën “Çelësi” për të gjetur apartamentin me qira, aq tërë oraret e trenave e të
avionëve për të mësuar se kur nisen.
Edhe për studimin mund t’ia dalësh duke kërkuar një fjalë në fjalor ose të këshillohesh me
treguesin, ndërsa për të gjetur një datë mund të kërkosh në kronologji (përzgjedhësi i njohur i
datave).
Në të gjitha këto raste – dhe në shumë të tjera akoma – strategjia e leximit më e përshtatshme
është ajo përzgjedhëse, selektive.
Të dish për të nënvizuar
Për të përzgjedhur informacionin është e rëndësishme të dish se një rregull i mirë është
nënvizimi.
Ndoshta ti je i mësuar tanimë për ta kryer këtë veprim. Ky të jep mundësi për të dalluar pjesët
më domethënëse, duke e nxjerrë në pak dhe për ta rigjetur më lehtë në një kohë të dytë.
Nëse faqja nuk është e nënvizuar (majtas në shembullin e mëposhtëm), ose është tejet e
nënvizuar (djathtas), atëherë asnjëra nga pjesët nuk dallohet nga të tjerat. Një faqe e nënvizuar
mirë është një ndihmë e madhe, sepse të krijon mundësi ku të përqendrohesh dhe kujt t’i kushtosh
rëndësinë e duhur në studim.
Të nënvizosh keq (në një mënyrë të papërshtatshme për të studiuar) mund të jetë shenjë e një
kuptueshmërie të keqe. Prandaj është mirë të mos nënvizosh në leximin e parë – kur e gjithë
përpjekja është e përngrehur për të kuptuar – por në të dytin: edhe një lexues specialist (ekspert)
në leximin e parë ka rrezik të nënvizojë gjithçka, pasi çdo informacion e një rëndësie të dytë
mund t’i krijojë përshtypjen e informacionit të rëndësishëm.
Ja, pra, disa këshilla:

1. nënvizo në leximin e dytë
2. mos nënvizo shumë ose gjithçka: nënvizo vetëm pjesët më të rëndësishme
3. nënvizo vetëm rregullat, definicionet.
Për ta thjeshtuar punën tënde të nënvizimit, duhet të mbani gjithmonë në sy titujt e paragrafëve
ose të nënparagrafeve. Në tekst ato janë të evidentuara mirë. Ato tregojnë cilët janë konceptet
kryesore dhe shërbejnë si udhërrëfyes për të bërë nënvizimet përkatëse. Kështu informacionet dhe
shpjegimet që kanë lidhje të drejtpërdrejt me titujt e nëntitujt, paragrafët e nënparagrafët janë të
paracaktuar për t’u nënvizuar, pa lënë pas dore edhe ato çështje që juve iu duken të rëndësishme
në lidhje me temën.
Paraqesim datat, grafikët
*Sa qenie njerëzore e popullonin Tokën në parahistori? Sa janë viktimat e luftërave botërore?
Sa shqiptarë kanë emigruar jashtë truallit shqiptar në Mesjetë dhe në ditët tona?
Edhe në librin e historisë, ashtu si në librin e matematikës, mund të gjejmë numra. Historianët
ato i përdorin për t’i rindërtuar ngjarjet dhe për t’u ballafaquar me faktet.
Datat historike mund t’i paraqesim edhe me vizatime të veçanta, grafikë, që përdoren mjaft
edhe në librat e historisë.
Më të zakonshmit janë tre: grafiku në formë torte, grafiku me kolona dhe grafiku i quajtur
ndryshe diagrama karteziane.
1. Ja një shembull i grafikut në formë torte që paraqet konsumin e energjisë në botë. “Torta”
tregon bashkësinë e konsumit, “fetat” e ndryshme burimet e energjisë së përdorur.
KONSUMI I ENERGJISË NË BOTË
Pamje grafik
2. Grafiku i mbiquajtur diagrama karteziane (Popullsia evropiane në Mesjetë) paraqet
përhapjen e një dukurie në kohë (trend), për shembull rritjen ose zvogëlimin e popullsisë,
çmimet, pagat, taksat etj. Në shembullin e mëposhtëm është paraqitur përhapja e popullsisë
evropiane (në milionë) në vitet e ndryshme të Mesjetës.
3. Grafiku me kolona (Imigrantët në SHBA) është lloji i grafikëve që ndeshim më dendur në
histori. Ky lloj grafiku mund të përdoret për dukuri të tipeve të ndryshme. Në shembullin e
grafikut të mëposhtëm paraqitet dukuria e imigracionit në SHBA midis viteve 1860 dhe 1910.
Lartësia e kolonave shpreh numrin e imigrantëve (në milionë) ngjyrosur sipas dëshirës.
POPULLSIA EVROPIANE NË MESJETË IMIGRANTËT NË SHBA
Pamje e dy grafikëve
Organizojmë informacionet: tabelat
* Shpesh datat dhe informacionet bëhen krejtësisht tonat kur ne i organizojmë mirë në tabela.
Në librin e historisë, në teste dhe ushtrime, mund të hasni tabela si kjo që është paraqitur më
poshtë: ajo na krijon mundësinë ta ndajmë informacionin, për shembull të Mesjetës së Hershme,
në disa kategori (popullsia, bujqësia, qytetet, tregtia ...).
Ky tip tabelash quhet njëdrejtimëshe.
Tabela
MESJETA E HERSHME (SHEK. VI, VII, VIII)
Qytetet Tregtia Bujqësia Peizazhet Popullsia Shëndeti Siguria
Mund të gjenden edhe tabela si kjo më poshtë, që na lejon jo vetëm të ndajmë informacionin në
kategori, por edhe ta ballafaqojmë atë (në këtë rast ballafaqimi bëhet midis dy pjesëve në të cilat
ndahet perandoria romake).
Ky tip tabele është quajtur dydrejtimësh. Një tabelë e tillë është për shembull ajo e orarit javor,
e paraqitur në ditarin tuaj shkollor.

Tabela
Fshati qyteti paraja dhe tregtia feja
Perandoria e perëndimit
Perandoria e lindjes
Vizatojmë arsyetimet: hartat (skemat)
*Hartat (skemat) janë vizatime që paraqesin skematikisht arsyetimet. Konceptet e arsyetimeve
– por edhe temat, faktet, ngjarjet, popujt, personazhet... – janë shkruar në kuadrate. Shigjetat i
lidhin ato, duke treguar lidhjet midis tyre dhe ndërveprimin. Disa herë ky relacion shprehet edhe
me fjalë që shoqërojnë shigjetën. Numrat, që vendosen në disa raste, tregojnë rendin e të lexuarit.
Hartat (skemat) mund të jenë të shumë tipeve.
Më të thjeshtat quhen “skema në formë ylli”.Në qendër të yllit është koncepti themelor,
konceptet e tjera janë skaje, në formë rrezesh, të lidhur me shigjetat që burojnë nga qendra.
HARTA (SKEMA) NË FORMË YLLI
Rilindja 1 Italia 2 humanizmi 3 perspektiva 4 mecenati 5 anatomia 6 shkenca mjekësore 7 astronomia 8
pallatet e zotërinjve (sendorëve) 9 qytetet moderne
Skema f 36
Një tip i dytë harte (skeme) është ai i “skemës – pemë”.
0Ashtu si dalin shumë rrënjë nga trungu i një pemë, në këtë hartë (skemë) një koncept i
përgjithshëm (trungu) ndahet në koncepte të veçanta (rrënjët) dhe këto në të tjera akoma më të
veçanta, më të detajuara.
HARTA (SKEMA) – PEMË
Perandoria romake ndahet në perandoria e perëndimit është më e dobët dhe e varfër u
zëvendësua nga dyndjet barbare për këtë arsye lindën mbretëritë romake-barbare;
perandoria e lindjes është më e fuqishme dhe e populluar arrin kulmin me Justinianin
perandor (shek.VI) që mbahet nga ripushtimi i perandorisë nxori ligjet romake në një kod
Skema
Një tip i tretë harte (skeme) paraqitet në kapitujt me anë “skemës me blloqe”.
SKEMA ME BLLOQE
Luftërat midis karolingëve nga shkaku i dobësisë së mbretërve për shkak të pronësisë feudale nga
shkaku i rritjes së pushtetit të zotërinjve feudalë; që erdhën si rrjedhojë e pushtimeve të reja (shek.IX)
Në këtë rast harta-skemë nuk përfaqëson një figurë të caktuar (yll, pemë...), por kufizohet duke
ndjekur fijen e arsyetimit dhe mund të ketë forma tejet të ndryshme (sepse të ndryshme janë edhe
arsyetimet).
Për çfarë shërben një hartë-skemë?
Një hartë-skemë mund të shërbejë për shumë çështje:
* të organizojë informacionin
* të krijojë lidhjet e mundshme midis koncepteve
* të krijojë mundësinë për të mbajtur mend më mirë
* të përmbledhë e të përsërisë
Veprimet në hartën-skicë: të rindërtojë një arsyetim
Fillojmë nga dhënia e rregullave teknike, për të lexuar një hartë-skemë:
1. ndiq rendin e numrave (nëse ka);

2. kalo nga një koncept në tjetrin, duke ndjekur drejtimin e shigjetës (shigjeta me dy drejtime
tregon mundësinë e të proceduarit në të dy drejtimet). Siç dihet harta-skemë është vizatim i një
arsyetimi. Të lexosh mirë një hartë-skemë do të thotë të rindërtosh një arsyetim, Në këtë pikë
rregullat teknike nuk mjaftojnë më. Por sigurisht që duhet:
1. të njohësh mirë konceptet (ose faktet, personazhet, popujt, gjërat, ngjarjet...) që i gjejmë në
tekst dhe që përbëjnë boshtin e arsyetimit.
2. të gjesh lidhjet që i bashkojnë.
Ky veprim i fundit mund të jetë thjeshtuar nga fjalët e vendosura në shigjetë, porse objektivi i
fundit është që ti të shprehësh lidhjet me fjalët e tua.
Sa për fillim provo të lexosh hartën-skemë që nuk ka shpjegime në shigjeta dhe ju plotësojini
vetë kalimet. Harta-skemë, që duhen plotësuar, gjenden në ushtrimet në fund të shumë kapitujve.
Si e ndërtojmë një hartë-skemë?
Harta-skemë, si dhe vetë arsyetimet, janë një fakt sugjestiv. Ato prandaj dhe ndërtohen në
mënyrë që për secilin të rezultojë sa më e natyrshme, e krahasueshme dhe më e lehtë për t’u
mbajtur mend.
Ju mund të ushtroheni duke provuar të ndërtoni skemën e thjeshtë në formë ylli. Filloni me
një paragraf të veçantë, shkruani në qendër të yllit konceptin kryesor të paragrafit dhe në skaje,
në formën e rrezeve, faktet, ngjarjet, personazhet dhe gjëra të tjera që janë të lidhur me qendrën.
Bëjeni lidhjen duke shkruar me pak fjalë në anë të shigjetave, qëllimin, shkakun e lidhjes.
Ju mund të ndërtoni skemat në bllok të lidhura varg me njëra-tjetrën, për të treguar një ngjarje
sipas kronologjisë. Për shembull:
Antikiteti Mesjeta e Hershme Mesjeta e Vonë Koha Moderne
Skemat në bllok mund të tregojnë edhe një lidhje logjike, për shembull shkakun / pasojën.
Për shembull:
Epidemia vdekja zhdukje masive e popullsisë
Ose kur lidhja është e ndërsjellë:
Rritja e popullsisë rritja e prodhimit bujqësor
Fillimisht punën për një paragraf, ose për një pjesë të caktuar e zgjedh mësuesi.
Bëjmë përmbledhjen
* Në faqen e titulluar Mjetet për t’u orientuar kemi dhënë përmbledhjen e kapitullit (faktet
dhe ngjarjet historike) që mund të shërbejnë si udhërrëfyes në veprimet e mëtejme.
Por përmbledhja, si dhe zgjedhja e fjalëve-kyç ose ndërtimi i një harte-skemë, është më e
frytshme kur bëhet si rrjedhojë e një pune vetjake këmbëngulëse.
Aftësia për të përmbledhur zhvillohet pak nga pak. Ne do të paraqesim pesë tipe
përmbledhjesh, duke mbajtur parasysh rendin e rritjes së vështirësisë.
1. Përmbledhja “prit dhe ngjit”
Provojmë së pari një tip shumë të thjeshtë përmbledhjeje:
1. kopjo në fletoren tënde pjesën e tekstit që ke nënvizuar;
2. nëse është e nevojshme, për shkak të fakteve dhe ngjarjeve “të prera”, bashkoji dhe “ngjiti” ato
midis tyre me pak fjalë lidhëse.
2. Përmbledhja në dhjetë fjalë
Pastaj provoni edhe një fakt të dytë përmbledhjeje: për çdo nënparagraf vini një titull të ri
përmbledhës dhe mos i lini kurrë mënjanë dhjetë ose pesëmbëdhjetë fjalët e zgjedhur.
3. Përmbledhja me figura
Disa herë ilustrimet e tekstit tënd të historisë formojnë një lloj skeleti bazë, sipas të cilit mund
të ngrihet fare thjeshtë filli i diskutimit.

Disa ushtrime në fund të kapitullit propozojnë tashmë përmbledhje të këtij tipi. Kështu në
kapitullin e revolucionit francez, ne mund të përmbledhim duke mbajtur parasysh figurat.
Tri pamje
Drejtësia Rënia e Bastijës Deklarata e të Drejtave të Njeriut e të Qytetarëve
Por në ndonjë rast zgjedhja e figurave bëhet e tillë që të jetë më domethënëse, më e zakonshme,
por edhe e qëllimshme për të arritur një synim, mjaft që të jenë didaktike dhe të shprehin
shpjegimin e qartë: Kush? Ç’gjë Ku? Kur? Përse?
4. Përmbledhja me hartat-skemë
Hartat-skemë të koncepteve përgjithësisht janë të ngjashme> Ato shtrihen në të gjithë
përsëritjet dhe përmbledhjet e kapitujve. Ato merren kryesisht me konceptet (ose faktet, ngjarjet,
personazhet, popujt, si dhe dukuri historike të ndryshme, kulturën dhe qytetërimin...) duke u
lidhur me njëra-tjetrën me shigjeta që demonstrojnë lidhjen e domosdoshme midis tyre.
Ky rrjet konceptesh mund të bëhet një mjet i vlefshëm për të ritreguar përmbajtjen e kapitullit,
domethënë për të arritur përmbledhjen.
Përmbledhja mund të jetë sintetike, e formuar nga disa fjali të thjeshta, që janë lidhje të
treguara me shigjeta.
Hartat-skemë mund të shërbejnë edhe për dukuri të tjera historike, për informacione të tjera
(kohë, vende, shkaqe, pasojë, mënyrë veprimi, rrethana...) dhe shpjegime të tjera, siç do të kemi
rastin t’i shohim konkretisht.
KRISHTERIMI (Nga ku rrjedh emri?) është një FE MONOTEISTE (NJË ZOT) (Çfarë gjëra
shpjegon?) predikuar nga JEZUI I NAZARETIT (Kush është? Tregoni) solli PERSEKUCIONIN
(Përse? Kur?) etj.
Natyrisht e bëb përmbledhjen mirë kush ka ndërtuar hartat-skemë vetë, duke ndjekur fillin e një
arsyetimi të mirëfilltë: k?to harta-skemë janë më të frytshme dhe mbeten për një kohë të gjatë në
mendje.
5. Përmbledhja me fjalët e tua
Sillni ndërmend strategjinë e leximit selektiv, përzgjedhës?
Përdoreni atë edhe një herë, duke ripërshkuar tekstin nënparagraf më nënparagraf. Lexoni titujt
dhe pjesët e nënvizuara, duke e lënë mënjanë gjithë ç’mbetet, duke vëzhguar figurat dhe shenjat e
veçanta (për shembull shigjetat) e shënuara në tekst.
Pastaj përsëritim çdo nënparagraf, duke ndërtuar fjali të ndryshme nga ato të librit, pra duke
thënë përmbajtjen me fjalët e tua. Ky është edhe niveli më i lartë i kuptimit dhe një arritje shumë
e mirë për të bërë hapa të mëdhenj përpara, jo vetëm në histori, por edhe në përgatitjen e
gjithanshme intelektuale.
Të përmbledhësh në fakt do të thotë në substancë dy gjëra:
1. të pakësosh numrin e informacionit, të ndalesh në ato që janë themelore (pasi është dashur ta
përdorim këtë në disa operacione, siç është për shembull nënvizimi);
2. ri-ndërtimi i fjalive (madje është e pranueshme në fillim edhe me gabime, mjaft që t’i futemi
kësaj rruge të domosdoshme të kuptuari) duke përdorur fjalë të zakonshme.
Nëse përmbledhja jote do të jetë sintetike – por e kompletuar – do të kemi të bëjmë kështu me
një punë të shkëlqyer.
1. Mësoj për të reflektuar mbi “stilin” tim të studimit
Përqendrohu dhe organizo
* Si je mësuar për të studiuar? E ndien veten që je i mirëorganizuar? Je i përqendruar si dhe sa
duhet?

Përgjigju çështjeve mbi zakonet dhe shprehitë e tua të studimit.
Shpesh ndonjëherë rrallë
A. Studioj dhe bëj detyrat më parë se t’iu kushtohem gjërave të tjera.
B. Nuk e lë bërjen e detyrave për më vonë.
C. Para se të filloj studimin lexoj mirë ç’detyra kam për të bërë.
D. E mira e të mirës është që të filloj studimin pas dreke.
E. Nëse kam shumë gjëra për të bërë, atëherë organizoj mirë kohën.
F. Gjithmonë nuk kam dashur të ma shkatërrosh studimin me ndërprerje.
G. Kërkoj që ta respektosh kohën që më jep.
H. Gjatë studimit e mbaj TV në pritje.
I. Kërkoj t’i kushtosh vëmendje punës sime.
J. Detyrat duhet t’i plotësoj pa më shqetësuar kush.
K. Për të punuar kërkoj një kënd të rehatshëm dhe të qetë.
L. Kërkoj që këndi im të jetë i freskët.
M. Gjithmonë studioj duke dëgjuar muzikë.
N. Në se e di që do të jem i zënë më pas, atëherë i bëj detyrat më përpara.
O. Gjatë studimit nuk u kushtoj vëmendje atyre që ndodhin përreth meje.
Një tabelë vetëvlerësimi
Kjo tabelë tregon pikët e dhëna për përgjigjet e tua, shënoji ato në kolonën e fundit dhe në fund bëj
totalin.
Pyetje Shpesh Përgjigjet ndonjëherë Rrallë Pikët
a. 1 2 3
b. 3 2 1
c. 1 2 3
d. 3 2 1
e. 1 2 3
f. 3 2 1
g. 1 2 3
h. 3 2 1
i. 1 2 3
j. 3 2 1
k. 1 2 3
l. 3 2 1
m. 1 2 3
n. 3 2 1
o. 1 2 3
Totali
Sa pikë u bënë të gjitha?
Midis 36 dhe 45 – Shumë mirë! Zotëron zakone e shprehi të mira në përqendrim dhe organizim, gjë që do
të ndihmoj shumë në studim.
Midis 26 dhe 35 – Tashmë je në rrugë të mbarë, por bëhu më tepër i frytshëm në studim dhe patjetër duhet
t’i përmirësosh disa zakone e shprehi të tuat në studim.
Më pak se 25 – Shumë nga zakonet e shprehitë e tua në studim nuk e favorizojnë të mësuarin: për të
studiuar me mundim të pakët dhe me shumë sukses duhet sforcuar që të krijosh zakone e shprehi më të
mira.
Lexo në tabelën e fillimit dhe shikoji një e nga një pikat e një studimi të mirë e të përshtatshëm,
duke gjetur aty një këshilltar mjaft të mirë.
Të studiosh me një metodë
* Të dish të studiosh me rezultate të mira është një aftësi që mund ta fitojnë të gjithë. Në të
vërtetë ekzistojnë teknika e strategji të përdorimit të një studimi të thjeshtë, që japin mundësi të

mësosh më tepër, më me nxitim dhe në mënyrë më të frytshme. Bashkësia e këtyre strategjive
quhet metodë: për to do të gjeni shpjegim më tej.
A jeni gati për të përdorur ndonjë strategji për të studiuar? Përgjigju.
Para se të lexosh përpiqu më së pari të kuptosh përse flitet në tekst PO JO
Para se të lexosh kërkoji vetes të kujtosh ato që tashmë di mbi argumentin në fjalë (temën)
Lexoje tekstin disa herë me vëmendje
Kërko në fjalor kuptimin e fjalëve që nuk njeh
Nënvizo pjesët më të rëndësishme
Shiko figurat dhe lexo diçiturat e tyre
Vëzhgo hartën historike dhe lexo mirë legjendën
Studio pjesët e nënvizuara
Për vetëvlerësimin Sa PO ke të gjitha?
Nga 6 – 8 – Zotëron një metodë të mirë studimi.
Nga 2 – 6 – Njeh disa strategji të studimit, por duhet ende të përmirësohesh.
Më pak se 2 – Duhet të fitosh shprehitë e duhura se si të mësosh për të studiuar.
Të dish të lexosh mirë dhe të dish të studiosh janë aftësi që mësohen shkallë-shkallë: Guidë e
shkurtër e studimit të Historisë do të shpjegojë si të lexosh më mirë (domethënë më thjeshtë dhe
të kuptosh më mirë) dhe se si të studiosh në mënyrë sa më të frytshme (domethënë më shpejt dhe
të kujtosh më tepër).
Lëndët shkollore që preferoj
* Cilat lëndë të pëlqejnë më tepër? Cilat më pak?
Plotëso tabelën duke shënuar për secilën lëndë pikët nga 1 deri në 10.
Lënda
Pikët
Gjuhë amtare dhe letërsi
Gjuhë angleze
Gjuhë e huaj e dytë (frëngjisht, italisht, gjermanisht)
Gjeografi
Histori
Matematikë
Biologji
Fizikë
Kimi
Qytetarí
Teknologji
Informatikë
Edukim fizik
Arte
Cila është lënda jote e preferuar? Dhe cilën do më pak?
Ballafaqohu me shokët dhe shoqet. Cila është lënda që pëlqejnë më shumë në klasën tënde? Dhe cilën
pëlqejnë më pak?
Çfarë mendon për historinë
Duke vënë kryqin provo të sqarosh përse të pëlqen historia (ose nuk të pëlqen).
Historia shumë mjaftueshëm pak aspak
është interesante
është e padurueshme
ndihmon për të kuptuar botën
është e vështirë për t’u studiuar
është e panevojshme
është shumë e thjeshtë në se i përkushtohesh
është e thjeshtë nëse tregon kujdes
Cili është opinioni i klasës? Ndërto një grafik me kolona dhe ma aq kuadrate sa janë edhe preferencat e shprehura.

Tabela
Interesante e padurueshme të ndihmon të kuptosh e vështirë e panevojshme e thjeshtë
Diskutoni midis jush dhe me mësuesin/en rezultatet e grafikut.
Veprimtari dhe përvojë nga historia
A. Veprimtaria dhe përvoja që po zgjedhim mund të jetë krejt e hapur në mësimin e historisë.
Duke vënë një kryq në kutinë e kolonës I tregon që ke eksperimentuar në shkollën e ulët.
B. Tani provo për të treguar çfarë të pëlqen – ose do të pëlqejë – duke praktikuar veprimtari
të përzgjedhura dhe për këtë qëllim shëno për secilën pikët nga 1 deri 10.
A – Ke provuar të B – sa të pëlqen
A. Të dëgjosh shpjegimin e mësuesit
B. Të bësh kërkime
C. Të kërkosh shënime historike në Internet
D. Të lexosh librin e tekstit
E. Të zhvillosh veprimtari (si të ndërtosh tabela, grafikë, shkallë të kohës, tabela murale...)
F. Të vizitosh muzeun
G. Të zgjidhësh teste dhe ushtrime
H. Të asistosh në filma historikë
I. Të lexosh libra historikë
J. Të zhvillosh intervista për të marrë informacione
K. Të nënvizosh shënimet më të rëndësishme të librit
L. Të vizitosh monumentet dhe vendet me interes historik
M. Të ekspozosh atë që ke mësuar
N. Të vëzhgosh në tekst harta dhe ilustrime
Ballafaqo përgjigjet e tua me ato të shoqeve e të shokëve dhe diskutoni midis jush arritjet.
Çfarë kujton nga historia?
* Në vitet e fundit të shkollës së ulët ke studiuar edhe histori. Kujton dot diçka nga ajo që ke
mësuar?
Shkruaj emrin e një ose më shumë argumenteve të historisë dhe kujto çfarë ke studiuar.
Cilët janë tre argumentet më të preferuar të klasës tënde?
Për secilin prej tyre kërko të shkruash numrin më të madh të fjalëve kyç që të vijnë në mendje (për
shembull, egjiptian = faraon, piramida...). Puno në grup.
4. Të mësosh do të thotë të studiosh sipas një metode
Strategjia e leximit
* Pasi të kesh frekuentuar disa vite shkolle, e di që leximi është bazë e studimit. Por cili është
stili yt i leximit?
Provo të përgjigjesh duke vënë një kryq.
■ Lexoj me radhë, rresht për rresht, nga fillimi në fund
■ Lexoj me pjesë dhe ndaloj aty-këtu, për të krijuar një ide
■ Kërkoj atë që më intereson dhe lexoj vetëm atë
■ Nuk përdor asnjë prej këtyre tipeve të leximit
■ I përdor të tre, sipas rastit
Nëse ballafaqohesh me shokët a shoqet ndoshta do të zbulosh senuk ekziston vetëm një tip i
vetëm leximi, por më shumë se një. Asnjëri prej tyre nuk është më i miri, por sipas rastit është më
bindësi (domethënë më i nevojshmi, më i përdorshmi), i cili përdoret se na shërben më mirë.
Cilin tip leximi do të përzgjidhnim në këtë rast? Diskutoni me shoqet e shokët, pastaj vërini një kryq.
Tipi A tipi B tipi C
Lexoj gjithçka Lexoj me pjesë Lexoj vetëm atë që intereson
dhe krijoj një ide
Je duke lexuar një tregim humoristik që të pëlqen më shumë
Po shfleton një libër të pëlqyeshëm për të vendosur nëse do të të bëj për vete apo jo

Je duke kërkuar në gazetë kronikën sportive
Po këshillohesh me një fjalor për të zbuluar domethënien e një fjale
Nuk e di nëse një tekst gjendet në bibliotekë dhe mund të të shërbente për një kërkim
Duhet bërë përmbledhja e një teksti
Dhe për të studiuar, cilin tip leximi do të pëlqenit për të përdorur?
Përgjigjja është paksa e komplikuar. Sigurisht ti e di që kur studiohet nevojitet të kuptosh mirë
tekstin dhe ta mbash mend. Për të arritur në këtë përfundim është e domosdoshme të bësh një
lexim të thellë, të zakonshëm, rresht për rresht, të tipit A.
Por, siç do të shohim më mirë më tej, në faza të caktuara të studimit është më bindëse që të
nxitosh duke gjetur e përdorur strategji të tjera leximi, për të kuptuar më thjeshtë, për të kujtuar
më mirë dhe për të kursyer kohë.
Provojmë për ta gjetur: leximi për të krijuar një ide
* Strategjia e parë parasheh një lexim me pjesë e me kapërcime, të shpejtë dhe të rrjedhshëm, të
tipit B, që shërben për të krijuar një ide rreth tekstit dhe për këtë arsye edhe të përmbajtjes
(Mund ta quajmë lexim orientues).
Marrim me mend që ti duhet të studiosh një kapitull nga libri i historisë (ose një pjesë të tij).
Para se të fillohet studimi i vërtetë dhe i mirëfilltë, provo të gjesh cila është përmbajtja e
kapitullit.
Mund të veprosh kështu: hidhi një sy tekstit, lexo të gjithë titujt (atë të kapitullit, të
paragrafëve e të nënparagrafeve...), trego vëmendje për fjalët e nënvizuara (me të zeza, me
korsive, në thonjëza...), shiko ilustrimet, hartat, grafikët, tabelat, legjendat dhe diçiturat. Mos
lër pas dore faqen hyrëse me paraqitjen e kapitullit dhe kërkesat e punës pararendëse.
Nëse e kapërcen kështu dhe ecën bashkë me rrjedhën e tij, në një kapitull për shembull, para se
ta lexosh atë, ti do ta kesh më të thjeshtë ta kuptosh kur ta lexosh.
Bëj parashikime, prit pak, sill ndërmend
Ndërsa lexon me pjesë e kapërcim për të krijuar një ide rreth përmbajtjes, kërko të bësh
parashikime, prit pak dhe sill ndërmend (një figurë, nga ky titull kujtoj që flitet për..., kjo hartë
historike më thotë diçka lidhur me...).
Provo të kërkosh më tepër, nëse është diçka që ti e njeh në lidhje me argumentin në fjalë.
Ndoshta nuk ke dëgjuar asgjë për temën në fjalë, ose edhe për kapitullin, ndoshta ke parë
ndonjë film historik, ndonjë dokumentar televiziv, ke lexuar ndonjë libër apo roman me temë
historike etj. Ndoshta ke zgjedhur të kërkosh në vite të kaluarën ose të kujtosh diçka nga kapitulli
pararendës: sill ndërmend gjithçka që ke parë, ke dëgjuar e që di.
Por prit pak, bëj parashikimet e duhura, sill ndërmend e në kujtesë atë që të kërkohet, veçse
duhet ta dish se ky është një veprim i thjeshtë, parapërgatitor, që sjell pranë një kuptim shumë të
mirë të materialit historik më tej.
Gjej shpejt atë që të intereson:lexo duke kërkuar data dhe informacione
* Strategjia e të lexuarit sipas tipit C ka të bëjë me faktin se shkohet drejtpërdrejt në kërkimin e
datave dhe të informacioneve që të interesojnë, duke e kapërcyer gjithë ç’mbetet (mund ta
quajmë lexim përzgjedhës).
Është një tip leximi shumë i zakonshëm dhe është e qartë që edhe ti mund ta përdorësh.
Për shembull, mos lexo nga fillimi gjer në fund një numërator telefonik për të gjetur numrin që
kërkon, qa tërë gazetën “Çelësi” për të gjetur apartamentin me qira, aq tërë oraret e trenave e të
avionëve për të mësuar se kur nisen.
Edhe për studimin mund t’ia dalësh duke kërkuar një fjalë në fjalor ose të këshillohesh me
treguesin, ndërsa për të gjetur një datë mund të kërkosh në kronologji (përzgjedhësi i njohur i
datave).

Në të gjitha këto raste – dhe në shumë të tjera akoma – strategjia e leximit më e përshtatshme
është ajo përzgjedhëse, selektive.
Një pyetësor për shprehitë e tua të leximit
Leximi orientues e lehtëson kuptimin e tekstit, leximi selektiv e përshpejton kohën e kërkimit.
Të dyja këto strategji të rëndësishme të leximit nuk mjaftojnë për të kuptuar mirë dhe për të
mbajtur mend atë që lexojmë. Për të arritur atje ku duhet është e nevojshme, e domosdoshme, të
bëjmë një lexim të zakonshëm, të nxituar, të thellë, pra një lexim për të studiuar.
Ti e di se si bëhet i frytshëm leximi kur studiojmë?
Po të propozojmë një pyetësor që të bën të mendohesh mbi shprehitë e tua të leximit. Për të
gjitha çështjet e parashtruara vër një kryq tek PO ose JO. Kolonën e fundit lëre të lirë.
Kur studiojmë PO JO Pikët
1. lexoj tërë tekstin
2. lexoj disa rreshta pastaj përsëriti
3. lexoj tekstin një herë të vetme
4. lexoj tekstin disa ë
5. lexoj me zë të lartë
6. lexoj dhe rilexoj pjesën që nuk e kam kuptuar
7. ndalem shpesh për t’u menduar rreth asaj që sapo kam lexuar
8. në mbarim të leximit rilexoj konceptet më të rëndësishme
Kur ndeshim një fjalë që nuk e kuptojmë
9. kërkoj menjëherë shpjegimin e mësuesit
10. kërkoj fjalën në fjalor
11. kërkoj ta kuptoj nga konteksti, nga kuptimi i përgjithshëm në tekst
12. ndërpres leximin sepse është shumë i thjeshtë
Kur ka figura dhe harta
13. e vërej në mënyrë të mjegullt
14. i vërej nëse më tërheqin në mënyrë të veçantë
15. i vërej me vëmendje dhe lexoj legjendën dhe diçiturat
16. nuk i vërej fare
Ndërsa lexoj tekstin në libër
17. jam mësuar që ta nënvizoj
18. nënvizoj pjesët më të rëndësishme
19. nënvizoj të gjithë tekstin
20. nënvizoj në leximin e parë
21. nënvizoj në leximin e dytë
22. nuk jam mësuar të nënvizoj
Kontrollo deri në fund të çështjes 5, cilat janë kutitë e këshilluara pastaj mbi kolonën e djathtë shëno 2 pikë
në çdonjërën prej atyre që bëjnë pjesë në shprehitë e tua.
Sa pikë u bënë të gjitha?
Të duket se ke një metodë të mirë leximi për të studiuar, apo duhet ende të përsosesh?
Pikat më të pëlqyeshme janë: 1, 4, 6, 7, 8, 10, 11, 15, 17, 18, 21. Shënum: Askush nuk ka të drejtë të japë
verdiktin e tij si më të mirin!
Leximi i thellë për të studiuar
* Leximi i thellë për të studiuar përmban dy qëllime të rëndësishme:
* Të kuptosh mirë tekstin
* Të ndash informacionin themelor nga ai më pak i rëndësishëm.
Të kuptosh mirë tekstin
Disa këshilla për të kuptuar mirë tekstin:
1. lexo tekstin herën e parë me vëmendje nga fillimi në fund
2. ndalo dhe rilexo fjalitë që nuk i ke kuptuar mirë

3. ndalo shpesh duke u menduar për atë që ke lexuar
4. lexo tekstin të paktën për herë të dytë
5. në fund të rileximit rilexo konceptet më të rëndësishme
6. nëse has një fjalë që nuk e njeh kërko shpjegimin në tekst (po të ketë), ose përpiqu ta
marrësh me mend kuptimin sipas kontekstit, ose sipas kuptimit të përgjithshëm në tekst.
7. nëse nuk e merr vesh atëherë këshillohu me fjalorin, ose kërkoja ta thotë mësuesi/ja
8. vëzhgo me vëmendje ilustrimet dhe hartat, lexo diçiturat dhe legjendat
9. nuk vlen leximi me zë të lartë: në të gjitha rastet leximi në qetësi është më i shpejtë dhe lejon
një të kuptuar më të mirë.
Të dish për të nënvizuar
Për të përzgjedhur informacionin është e rëndësishme të dish se një rregull i mirë është
nënvizimi.
Ndoshta ti je i mësuar tanimë për ta kryer këtë veprim. Ky të jep mundësi për të dalluar pjesët
më domethënëse, duke e nxjerrë në pak dhe për ta rigjetur më lehtë në një kohë të dytë.
Nëse faqja nuk është e nënvizuar (majtas në shembullin e mëposhtëm), ose është tejet e
nënvizuar (djathtas), atëherë asnjëra nga pjesët nuk dallohet nga të tjerat. Një faqe e nënvizuar
mirë është një ndihmë e madhe, sepse të krijon mundësi ku të përqendrohesh dhe kujt t’i kushtosh
rëndësinë e duhur në studim.
Të nënvizosh keq (në një mënyrë të papërshtatshme për të studiuar) mund të jetë shenjë e një
kuptueshmërie të keqe. Prandaj është mirë të mos nënvizosh në leximin e parë – kur e gjithë
përpjekja është e përngrehur për të kuptuar – por në të dytin: edhe një lexues specialist (ekspert)
në leximin e parë ka rrezik të nënvizojë gjithçka, pasi çdo informacion e një rëndësie të dytë
mund t’i krijojë përshtypjen e informacionit të rëndësishëm.
Ja, pra, disa këshilla:
1. nënvizo në leximin e dytë
2. mos nënvizo shumë ose gjithçka: nënvizo vetëm pjesët më të rëndësishme
3. nënvizo vetëm rregullat, definicionet.
Për ta thjeshtuar punën tënde të nënvizimit, duhet të mbani gjithmonë në sy titujt e paragrafëve
ose të nënparagrafeve. Në tekst ato janë të evidentuara mirë. Ato tregojnë cilët janë konceptet
kryesore dhe shërbejnë si udhërrëfyes për të bërë nënvizimet përkatëse. Kështu informacionet dhe
shpjegimet që kanë lidhje të drejtpërdrejt me titujt e nëntitujt, paragrafët e nënparagrafët janë të
paracaktuar për t’u nënvizuar, pa lënë pas dore edhe ato çështje që juve iu duken të rëndësishme
në lidhje me temën.
Paraqesim datat, grafikët
*Sa qenie njerëzore e popullonin Tokën në parahistori? Sa janë viktimat e luftërave botërore?
Sa shqiptarë kanë emigruar jashtë truallit shqiptar në Mesjetë dhe në ditët tona?
Edhe në librin e historisë, ashtu si në librin e matematikës, mund të gjejmë numra. Historianët
ato i përdorin për t’i rindërtuar ngjarjet dhe për t’u ballafaquar me faktet.
Datat historike mund t’i paraqesim edhe me vizatime të veçanta, grafikë, që përdoren mjaft
edhe në librat e historisë.
Më të zakonshmit janë tre: grafiku në formë torte, grafiku me kolona dhe grafiku i quajtur
ndryshe diagrama karteziane.
1. Ja një shembull i grafikut në formë torte që paraqet konsumin e energjisë në botë. “Torta”
tregon bashkësinë e konsumit, “fetat” e ndryshme burimet e energjisë së përdorur.
KONSUMI I ENERGJISË NË BOTË
Pamje grafik f. 34

2. Grafiku i mbiquajtur diagrama karteziane (Popullsia evropiane në Mesjetë) paraqet
përhapjen e një dukurie në kohë (trend), për shembull rritjen ose zvogëlimin e popullsisë,
çmimet, pagat, taksat etj. Në shembullin e mëposhtëm është paraqitur përhapja e popullsisë
evropiane (në milionë) në vitet e ndryshme të Mesjetës.
3. Grafiku me kolona (Imigrantët në SHBA) është lloji i grafikëve që ndeshim më dendur në
histori. Ky lloj grafiku mund të përdoret për dukuri të tipeve të ndryshme. Në shembullin e
grafikut të mëposhtëm paraqitet dukuria e imigracionit në SHBA midis viteve 1860 dhe 1910.
Lartësia e kolonave shpreh numrin e imigrantëve (në milionë) ngjyrosur sipas dëshirës.
POPULLSIA EVROPIANE NË MESJETË IMIGRANTËT NË SHBA
Pamje e dy grafikëve
Organizojmë informacionet: tabelat
* Shpesh datat dhe informacionet bëhen krejtësisht tonat kur ne i organizojmë mirë në tabela.
Në librin e historisë, në teste dhe ushtrime, mund të hasni tabela si kjo që është paraqitur më
poshtë: ajo na krijon mundësinë ta ndajmë informacionin, për shembull të Mesjetës së Hershme,
në disa kategori (popullsia, bujqësia, qytetet, tregtia ...).
Ky tip tabelash quhet njëdrejtimëshe.
Tabela
MESJETA E HERSHME (SHEK. VI, VII, VIII)
Qytetet Tregtia Bujqësia Peizazhet Popullsia Shëndeti Siguria
Mund të gjenden edhe tabela si kjo më poshtë, që na lejon jo vetëm të ndajmë informacionin në
kategori, por edhe ta ballafaqojmë atë (në këtë rast ballafaqimi bëhet midis dy pjesëve në të cilat
ndahet perandoria romake).
Ky tip tabele është quajtur dydrejtimësh. Një tabelë e tillë është për shembull ajo e orarit javor,
e paraqitur në ditarin tuaj shkollor.
Tabela
Fshati qyteti paraja dhe tregtia feja
Perandoria e perëndimit
Perandoria e lindjes
Vizatojmë arsyetimet: hartat (skemat)
*Hartat (skemat) janë vizatime që paraqesin skematikisht arsyetimet. Konceptet e arsyetimeve
– por edhe temat, faktet, ngjarjet, popujt, personazhet... – janë shkruar në kuadrate. Shigjetat i
lidhin ato, duke treguar lidhjet midis tyre dhe ndërveprimin. Disa herë ky relacion shprehet edhe
me fjalë që shoqërojnë shigjetën. Numrat, që vendosen në disa raste, tregojnë rendin e të lexuarit.
Hartat (skemat) mund të jenë të shumë tipeve.
Më të thjeshtat quhen “skema në formë ylli”.Në qendër të yllit është koncepti themelor,
konceptet e tjera janë skaje, në formë rrezesh, të lidhur me shigjetat që burojnë nga qendra.
HARTA (SKEMA) NË FORMË YLLI
Rilindja 1 Italia 2 humanizmi 3 perspektiva 4 mecenati 5 anatomia 6 shkenca mjekësore 7 astronomia 8
pallatet e zotërinjve (sendorëve) 9 qytetet moderne
Skema
Një tip i dytë harte (skeme) është ai i “skemës – pemë”.
Ashtu si dalin shumë rrënjë nga trungu i një pemë, në këtë hartë (skemë) një koncept i
përgjithshëm (trungu) ndahet në koncepte të veçanta (rrënjët) dhe këto në të tjera akoma më të
veçanta, më të detajuara.

HARTA (SKEMA) – PEMË
Perandoria romake ndahet në perandoria e perëndimit është më e dobët dhe e varfër u
zëvendësua nga dyndjet barbare për këtë arsye lindën mbretëritë romake-barbare; perandoria e
lindjes është më e fuqishme dhe e populluar arrin kulmin me Justinianin perandor (shek.VI) që
mbahet nga ripushtimi i perandorisë nxori ligjet romake në një kod
Skema
Një tip i tretë harte (skeme) paraqitet në kapitujt me anë “skemës me blloqe”.
SKEMA ME BLLOQE
Luftërat midis karolingëve nga shkaku i dobësisë së mbretërve për shkak të pronësisë feudale nga
shkaku i rritjes së pushtetit të zotërinjve feudalë; që erdhën si rrjedhojë e pushtimeve të reja (shek.IX)
Në këtë rast harta-skemë nuk përfaqëson një figurë të caktuar (yll, pemë...), por kufizohet duke
ndjekur fijen e arsyetimit dhe mund të ketë forma tejet të ndryshme (sepse të ndryshme janë edhe
arsyetimet).
Për çfarë shërben një hartë-skemë?
Një hartë-skemë mund të shërbejë për shumë çështje:
* të organizojë informacionin
* të krijojë lidhjet e mundshme midis koncepteve
* të krijojë mundësinë për të mbajtur mend më mirë
* të përmbledhë e të përsërisë
Veprimet në hartën-skicë: të rindërtojë një arsyetim
Fillojmë nga dhënia e rregullave teknike, për të lexuar një hartë-skemë:
1. ndiq rendin e numrave (nëse ka);
2. kalo nga një koncept në tjetrin, duke ndjekur drejtimin e shigjetës (shigjeta me dy drejtime
tregon mundësinë e të proceduarit në të dy drejtimet). Siç dihet harta-skemë është vizatim i një
arsyetimi. Të lexosh mirë një hartë-skemë do të thotë të rindërtosh një arsyetim, Në këtë pikë
rregullat teknike nuk mjaftojnë më. Por sigurisht që duhet:
1. të njohësh mirë konceptet (ose faktet, personazhet, popujt, gjërat, ngjarjet...) që i gjejmë në
tekst dhe që përbëjnë boshtin e arsyetimit.
2. të gjesh lidhjet që i bashkojnë.
Ky veprim i fundit mund të jetë thjeshtuar nga fjalët e vendosura në shigjetë, porse objektivi i
fundit është që ti të shprehësh lidhjet me fjalët e tua.
Sa për fillim provo të lexosh hartën-skemë që nuk ka shpjegime në shigjeta dhe ju plotësojini
vetë kalimet. Harta-skemë, që duhen plotësuar, gjenden në ushtrimet në fund të shumë kapitujve.
Si e ndërtojmë një hartë-skemë?
Harta-skemë, si dhe vetë arsyetimet, janë një fakt sugjestiv. Ato prandaj dhe ndërtohen në
mënyrë që për secilin të rezultojë sa më e natyrshme, e krahasueshme dhe më e lehtë për t’u
mbajtur mend.
Ju mund të ushtroheni duke provuar të ndërtoni skemën e thjeshtë në formë ylli. Filloni me
një paragraf të veçantë, shkruani në qendër të yllit konceptin kryesor të paragrafit dhe në skaje,
në formën e rrezeve, faktet, ngjarjet, personazhet dhe gjëra të tjera që janë të lidhur me qendrën.
Bëjeni lidhjen duke shkruar me pak fjalë në anë të shigjetave, qëllimin, shkakun e lidhjes.
Ju mund të ndërtoni skemat në bllok të lidhura varg me njëra-tjetrën, për të treguar një ngjarje
sipas kronologjisë. Për shembull:
Antikiteti Mesjeta e Hershme Mesjeta e Vonë Koha Moderne
Skemat në bllok mund të tregojnë edhe një lidhje logjike, për shembull shkakun / pasojën.
Për shembull:

Epidemia vdekja zhdukje masive e popullsisë
Ose kur lidhja është e ndërsjellë:
Rritja e popullsisë rritja e prodhimit bujqësor
Fillimisht punën për një paragraf, ose për një pjesë të caktuar e zgjedh mësuesi.
Bëjmë përmbledhjen
* Në faqen e titulluar Mjetet për t’u orientuar kemi dhënë përmbledhjen e kapitullit (faktet
dhe ngjarjet historike) që mund të shërbejnë si udhërrëfyes në veprimet e mëtejme.
Por përmbledhja, si dhe zgjedhja e fjalëve-kyç ose ndërtimi i një harte-skemë, është më e
frytshme kur bëhet si rrjedhojë e një pune vetjake këmbëngulëse.
Aftësia për të përmbledhur zhvillohet pak nga pak. Ne do të paraqesim pesë tipe
përmbledhjesh, duke mbajtur parasysh rendin e rritjes së vështirësisë.
1. Përmbledhja “prit dhe ngjit”
Provojmë së pari një tip shumë të thjeshtë përmbledhjeje:
1. kopjo në fletoren tënde pjesën e tekstit që ke nënvizuar;
2. nëse është e nevojshme, për shkak të fakteve dhe ngjarjeve “të prera”, bashkoji dhe “ngjiti” ato
midis tyre me pak fjalë lidhëse.
2. Përmbledhja në dhjetë fjalë
Pastaj provoni edhe një fakt të dytë përmbledhjeje: për çdo nënparagraf vini një titull të ri
përmbledhës dhe mos i lini kurrë mënjanë dhjetë ose pesëmbëdhjetë fjalët e zgjedhur.
3. Përmbledhja me figura
Disa herë ilustrimet e tekstit tënd të historisë formojnë një lloj skeleti bazë, sipas të cilit mund
të ngrihet fare thjeshtë filli i diskutimit.
Disa ushtrime në fund të kapitullit propozojnë tashmë përmbledhje të këtij tipi. Kështu në
kapitullin e revolucionit francez, ne mund të përmbledhim duke mbajtur parasysh figurat.
Tri pamje
Drejtësia Rënia e Bastijës Deklarata e të Drejtave të Njeriut e të Qytetarëve
Por në ndonjë rast zgjedhja e figurave bëhet e tillë që të jetë më domethënëse, më e zakonshme,
por edhe e qëllimshme për të arritur një synim, mjaft që të jenë didaktike dhe të shprehin
shpjegimin e qartë: Kush? Ç’gjë Ku? Kur? Përse?
4. Përmbledhja me hartat-skemë
Hartat-skemë të koncepteve përgjithësisht janë të ngjashme> Ato shtrihen në të gjithë
përsëritjet dhe përmbledhjet e kapitujve. Ato merren kryesisht me konceptet (ose faktet, ngjarjet,
personazhet, popujt, si dhe dukuri historike të ndryshme, kulturën dhe qytetërimin...) duke u
lidhur me njëra-tjetrën me shigjeta që demonstrojnë lidhjen e domosdoshme midis tyre.
Ky rrjet konceptesh mund të bëhet një mjet i vlefshëm për të ritreguar përmbajtjen e kapitullit,
domethënë për të arritur përmbledhjen.
Përmbledhja mund të jetë sintetike, e formuar nga disa fjali të thjeshta, që janë lidhje të
treguara me shigjeta.
Hartat-skemë mund të shërbejnë edhe për dukuri të tjera historike, për informacione të tjera
(kohë, vende, shkaqe, pasojë, mënyrë veprimi, rrethana...) dhe shpjegime të tjera, siç do të kemi
rastin t’i shohim konkretisht.
KRISHTERIMI (Nga ku rrjedh emri?) është një FE MONOTEISTE (NJË ZOT) (Çfarë gjëra
shpjegon?) predikuar nga JEZUI I NAZARETIT (Kush është? Tregoni) solli PERSEKUCIONIN
(Përse? Kur?) etj.

Natyrisht e bëb përmbledhjen mirë kush ka ndërtuar hartat-skemë vetë, duke ndjekur fillin e një
arsyetimi të mirëfilltë: k?to harta-skemë janë më të frytshme dhe mbeten për një kohë të gjatë në
mendje.
5. Përmbledhja me fjalët e tua
Sillni ndërmend strategjinë e leximit selektiv, përzgjedhës?
Përdoreni atë edhe një herë, duke ripërshkuar tekstin nënparagraf më nënparagraf> Lexoni titujt
dhe pjesët e nënvizuara, duke e lënë mënjanë gjithë ç’mbetet, duke vëzhguar figurat dhe shenjat e
veçanta (për shembull shigjetat) e shënuara në tekst.
Pastaj përsëritim çdo nënparagraf, duke ndërtuar fjali të ndryshme nga ato të librit, pra duke
thënë përmbajtjen me fjalët e tua. Ky është edhe niveli më i lartë i kuptimit dhe një arritje shumë
e mirë për të bërë hapa të mëdhenj përpara, jo vetëm në histori, por edhe në përgatitjen e
gjithanshme intelektuale.
Të përmbledhësh në fakt do të thotë në substancë dy gjëra:
1. të pakësosh numrin e informacionit, të ndalesh në ato që janë themelore (pasi është dashur ta
përdorim këtë në disa operacione, siç është për shembull nënvizimi);
2. ri-ndërtimi i fjalive (madje është e pranueshme në fillim edhe me gabime, mjaft që t’i futemi
kësaj rruge të domosdoshme të kuptuari) duke përdorur fjalë të zakonshme.
Nëse përmbledhja jote do të jetë sintetike – por e kompletuar – do të kemi të bëjmë kështu me
një punë të shkëlqyer.
Dhe për të përfunduar: një metodë studimi në tri faza.
* Duke përmbledhur: ti ke fituar një metodë studimi që kalon në tri faza.
Faza I: orientimi
Faza e parë është parapërgatitore dhe ka të bëjë me hedhjen e një syri të shpejtë tekstit, një sy
orientues, që do të thotë:
* të krijosh një ide
* të marrësh me mendje përse flitet
* të sjellësh në mendje atë që ti di
Faza II: të kuptosh dhe të përzgjedhësh
Faza e dytë është leximi për të studiuar dhe mbahet në dy shtylla të rëndësishme:
* të kuptosh mirë tekstin
* të përzgjedhësh informacionet më të rëndësishme
Faza III: memorizimi dhe përmbledhja
Faza e tretë është leximi i dytëi cili shërben për:
* memorizimin
* të përmbledhurit
* riprodhimin me fjalët e tua
Nuk është e domosdoshme përdorimi i të gjitha strategjive dhe i të gjitha mjeteve të studimit,
që u propozuan më sipër. Por ishte e domosdoshme t’i njihnim dhe po ashtu t’i eksperimentojmë
krejt. Në fakt vetëm kush ka mundur të zgjedhë – hera-herës – atë që i duket më e përshtatshme
për të, duke krijuar shprehitë e studimit dhe karakteristikat e mënyrës më të mirë të studimit, për
të arritur në një përfundim më të qartë e interesant.
Kujtojmë ndër të tjera që kjo metodë studimi mund të përdoret në të gjitha lëndët, për ta kthyer
kështu studimin tënd në një realitet të thjeshtë dhe mjaft frytdhënës.
HYRJE

“Historia e qytetërimit botëror”, studion tërë aspektet e jetës shoqërore si shteti, ligji, zhvillimin
ekonomik, shoqëria, kultura materiale dhe shpirtërore, si dhe veprimtaritë e jetës së përditshme,
duke vendosur një raport të barabartë midis këtyre fushave të jetës.
Përvoja njerëzore është vendosur në një kornizë historike tematike dhe nuk paraqitet e kufizuar
vetëm në një aspekt të jetës, por trajton probleme që lidhen me qytetërimin, duke filluar nga
elementet e jetës së përditshme, pra nga mënyra e jetesës, e deri te sistemet ekonomike, politike e
kulturore.
Në klasën e 7-të trajtohen “Qytetërimet moderne dhe bashkëkohore” në evoluimin e qytetërimit
evropian nga periudha e mesjetës në atë moderne, duke nxjerrë në pah frymën e re që ai merr me
zbulimet e mëdha gjeografike dhe me lëvizjet e mëdha kulturore, fetare e politike, që përfshinë
Evropën pas shekullit XV. Qytetërimi modern vijon me qytetërimin bashkëkohor, i cili pasqyron
ndryshimet e mëdha që ndodhën pas Luftës së Dytë Botërore deri në ditët e sotme.
Lënda “Historia e qytetërimit botëror” synon:
të gjithë nxënësit të përgatiten për të qenë qytetarë të informuar të botës, të aftë për të
ndërvepruar me individë dhe grupe individësh të kulturave të ndryshme, për të njohur të kaluarën,
për të kuptuar ndërveprimin e saj me të sotmen dhe me perspektivat e së ardhmes, duke nxënë,
analizuar dhe menduar në mënyrë kritike.
OBJEKTIVAT E PËRGJITHSHËM
Të përshkruajë momentet më kulmore të zhvillimit të shoqërisë, nëpërmjet një trajtimi
kronologjik tematik.
Të përshkruajë përvojën historike të shoqërisë, për të kuptuar më mirë nxënësit jetën aktuale
dhe për të qenë të aftë të projektojnë të ardhmen, duke nxitur tek ata të menduarin në mënyrë
kritike.
Të interpretojë shoqërinë njerëzore në të kaluarën, për të kuptuar nxënësit të sotmen dhe
ndikimin e tyre në zhvillimet historike të së ardhmes.
Të zhvillojë te nxënësit aftësitë për të kuptuar perspektivat e ndryshimeve historike, në një
botë në ndryshim.
Të interpretojë efektin e kohës, të vazhdimësisë dhe të ndryshimit në marrëdhëniet historike
dhe rolin e tyre në perspektivat e së ardhmes.
Të edukojë nxënësit me ndenjën e mirëkuptimit dhe të besimit të ndërsjellë midis popujve,
nëpërmjet studimit të kulturës, të shkëmbimeve të shumanshme dhe të trashëgimisë.
Të argumentojë vlerat e trashëgimisë historike, duke e vlerësuar këtë trashëgimi si pjesë të
përcaktimit të identitetit të një populli.
Të aftësojë nxënësit për punë kërkimore, nëpërmjet teknikave alternative, duke
nxjerrë veçoritë historike me anë të interpretimeve të ndryshme të dijeve.
Të vlerësojë pozitën e qytetërimit shqiptar brenda qytetërimit botëror.
Të forcojë ndjenjën e identitetit kombëtar dhe të respektit për historinë kombëtare, me qëllim
zgjerimin e përmasave europiane në studimin e historisë.
Të krijojë mundësi për punë kërkimore, duke u bazuar në burime historike, për studimin e
ngjarjeve të ndryshme të historisë.
Të edukojë frymën argumentuese përballë tezave të ndryshme rreth një fenomeni historik.
Të tregojë lidhjen e vlerave pozitive si: toleranca dhe respektimi i dallimeve ndërmjet
kulturave të ndryshme, përmes studimit të historisë.
Të zhvillojë, përmes studimit te historisë, aftësitë qytetare, të cilat kontribuojnë në rritjen e
tyre personale si individë, në përgatitjen e tyre për në jetë, në punë dhe në shoqëri.

Të përcaktojë detyrimet dhe përgjegjësitë në kuadrin e shtetit ligjor, të mbrojtjes së të
drejtave dhe të lirive të individit, nëpërmjet pajisjes me kulturë të plotë demokratike.
“QYTETËRIMET MODERNE DHE BASHKËKOHORE”
PARA SE TË FILLOJË KLASA 7
Shoqëria mesjetare
Shoqëria mesjetare është e ndarë në tri shtresa (kleri, fisnikët, fshatarët) që besojnë se ky është
vullnet i Zotit. Çdo shtresë ka detyra dhe sjellje të ndryshme: kleri lutet për mbarë shoqërinë,
fisnikët (luftëtarët) luftojnë për ta mbrojtur, fshatarët punojnë për ta ushqyer. Pas vitit Një Mijë,
në qytetet e rilindura dhe të zmadhuara në përmasa, krijohet një grup shoqëror qytetarësh, që i
përkushtohet prodhimit dhe tregtisë, duke u bërë i pasur dhe i pushtetshëm. Këtu bëjnë pjesë
borgjezët: tregtarë, bankierë, juristë, noterë, avokatë, mjekë, zejtarë...
Aspektet e jetës ekonomike
Në periudhën feudale të jetës ekonomike është oborri. Këtu prodhohet gjithçka që shërben për të
jetuar, nga prodhimet bujqësore, te mobiliet, pëlhurat, veglat e punës. Tregtia është shumë e
kufizuar dhe thuajse tërë prodhimi shkonte për vetëkonsum.
Në Mesjetën e Vonë prodhimi i shtua, qendra e jetës ekonomike zhvendoset nga oborret feudale
në tregjet e qytetit. Tregtia dhe artizanati fuqizohen sërish dhe prodhojnë jo vetëm për konsum,
por edhe për të nxjerrë fitime.
Kultura, arti teknika
Në pergamena të zbukuruara me miniatura murgjit kopistë transkriptojnë tekstet e lashta, fetare
dhe laike;
Mesjeta njeh dy stile arkitekturore: romanikun (shekulli XI-XII) dhe gotikun (XII-XIV). Në
periudhën romanike qemerët e rëndë mbështeten mbi mure të trashë, në periudhën gotike pesha
shkarkohet në shtylla dhe harqe, ndërsa muret pasurohen me kamare dhe vetrata.
Në Mesjetën e Vonë u përhapën teknika të reja bujqësore. Arti i lundrimit përparoi me
përhapjen e busullës, astrolabit dhe karavelës, anija që lundron në oqeane.
Jeta fetare
Evropa mesjetare është e krishterë. Fiset gjermanike që pushtuan territoret e perandorisë, në
pjesën më të madhe, e njihnin Krishtërimin, edhe pse në formën e herezisë ariane. Në shekujt që
vijuan gjermanët u konvertuan në katolikë, frankët të parët. Mbi të krishterët ushtron autoritetin
shpirtëror papa, që është peshkopi i Romës dhe pasardhësi i Shën Pjetrit. Por kundërshtitë mes
papës dhe patriarkëve (peshkopëve) të lindjes në vitin 1054 sollën ndarjen mes Kishës bizantine
(ose ortodokse) dhe Kishës katolike (ose romane). Nga shekulli VIII arabët myslimanë pushtuan
pjesën më të madhe të gadishullit iberik, duke përhapur fenë islame.
Pushteti dhe politika
Mesjeta mbizotërohej nga dy pushtete të mëdha “universalë”, pra të shtrirë në mbarë krishtërimin:
papati dhe perandoria. Papa është kreu i Kishës dhe prej shekullit VIII ka edhe një zotërim
territorial (“Trashëgimia e Shën Pjetrit”). Perandoria që mori emrin Perandoria e Shenjtë
Romake, lindi mes shekujve VIII dhe IX nën udhëheqjen e Karlit të Madh dhe, pas një copëzimi
të parë, rilind në shekullin X me emrin Perandoria e Shenjtë Romake Gjermanike. Papati dhe
perandoria hyjnë në konflikt sepse si njëri ashtu edhe tjetri synojnë të ushtrojnë një pushtet
universal mbi krishtërimin e perëndimit.

Përplasja i dobësoi që të dy dhe ndërkaq, duke përfituar nga situata e favorshme, krijohen
realitete të reja politike. Ato janë: monarkitë e mëdha, komunat, principatat në luftë për
autonomi.
Mesjeta: Ngjarjet kryesore
Mbretëritë romako-barbarike
Në shekujt e parë të mesjetës, në territoret që dikur i përkisnin perandorisë së perëndimit, u
formuan mbretëri të shumta, të quajtura romako-barbarike (ose romano-gjermanike) sepse në të
ishin të pranishme dy popullsi dhe dy kultura, romake dhe gjermanike. Të gjitha këto mbretëri
patën jetë të shkurtër, me përjashtim të asaj të frankëve.
Kisha dhe murgjëria
Në periudhën e pushtimeve, ndërkohë që perandoria shpërbëhet, autoriteti i Kishës mbetet i
pacënuar dhe meqë shteti mungon ose është i paaftë, ajo merr edhe detyra politike, si sigurimi i
ushqimeve apo mbrojtja e qyteteve. Murgjit benediktinë përhapin krishtërimin në fshatra, ende
pjesërisht pagane dhe në manastiret e tyre transkriptojnë tekstet e lashta duke i shpëtuar nga
shkatërrimi.
Perandoria e Shenjtë Romake
Në shekullin VIII një mbret frank, Karli i Madh, shtrin sundimin e tij në pjesën më të madhe të
Evropës dhe i kthen bashkimin perëndimit: për këtë arsye, ditën e Krishtlindjeve të vitit 800, papa
e kurorëzon perandor. Në territoret e perandorisë së tij, Perandoria e Shenjtë Romake, jetojnë
vetëm popuj të krishterë dhe, pas shekujsh braktisje, në Evropë hapen shkollat dhe lulëzon sërish
kultura. Perandoria e gjerë administrohet nga njerëz besnikë të Karlit dhe të lidhur me të me nhjë
pakt besnikërie: vasalët. Në këmbim të shërbimeve të tyre, sovrani u siguron mbrojtje dhe një
zotërim të përkohshëm, që më pas u quajt feud.
Zotërinjtë e kështjellave
Në shekullin IX-X Evropa kërcënohet nga mësymjet e normanëve, hungarëve dhe saraçenëve.
Meqë mbreti është i dobët dhe ndodhet larg, zotërinjtë e fuqishëm vendas ndërtojnë kështjella
dhe marrin mbi vete pushtetin e sovranit, që më pas e ushtrojnë mbi popullsinë. Fillimisht feudet
e mëdhenj dhe më pas të vegjëlit, bëhen të trashëgueshëm dhe qendra të shumta pushteti
zëvendësojnë autoritetin e vetëm qendror, atë të mbretit.
Evropa e krishterë në vitin 1000
Rreth vitit 1000 perandoria karolinje nuk ekziston më. Në vend të saj lindi Perandoria e Shenjtë
Romake Gjermanike (shekulli X), që përfshin Gjermaninë dhe një pjesë të Italisë dhe shumë
mbretëri të tjera, që do të jenë zanafilla e kombeve të ardhshëm evropianë. Në Evropën e re
elementët e bashkimit janë krishtërimi dhe kultura e përbashkët latine (latinishtja ishte gjuha e
të diturve dhe e Kishës). Në anën tjetër të Mesdheut shtrihet perandoria islame, që arabët dhe
myslimanët e kanë ngritur në shekullin VII, me një shpejtësi mbresëlënëse.
Rimëkëmbja në Mesjetën e Vonë. Mesjeta e Vonë (shekulli XI-XV) fillon me një periudhë
begatie, gjatë së cilës popullsia rritet, tokat kultivohen dhe rritet prodhimi bujqësor; qytetet
gjallërohen pas shekujsh të tërë rrënimi dhe lulëzon sërish tregtia dhe tregjet.
Zgjerimi i Evropës së krishterë
Pas vitit 1000 Evropa në rimëkëmbje zgjerohet në territoret e islamit. Shtetet e krishtera të
Spanjës veriore fillojnë ripushtimin e gadishullit iberik dhe i dëbojnë arabët brenda kufijve të

ngushtë të mbretërisë së Granadës. Në përfundim të shekullit nis aventura e kryqëzatave për
çlirimin e Tokës së Shenjtë nga turqit. Ekspeditat nuk patën përfundim pozitiv dhe Jeruzalemi, që
iu mor turqve në vitin 1099, ra sërish në duart e myslimanëve.
Komunat
Lulëzimi i qyteteve dhe dobësia e pushtetit perandorak, në shekujt XI-XIV, ndihmuan lindjen e
komunave të lira: në mbarë Evropën – dhe sidomos në Itali – disa qytete nisën të qeverisen në
mënyrë të pavarur, me ligje dhe gjykatës të vetët. Komunat italiane janë qytet-shtete të
mirëfillta që e shtrinë pushtetin e tyre edhe në fshatrat përreth. Në qytetet komunale zejtaria mori
zhvillim të madh, u zhvillua tregtia dhe tregjet, u hapën shkolla dhe universitete dhe popullsia u
rrit vazhdimisht.
Monarkitë kombëtare
Në shekujt XII-XVI disa mbretër i zgjeruan zotërimet e tyre me luftë apo me martesa të
leverdisshme; krijuan ushtritë e veta, emëruan funksionarë që mblidhnin taksat dhe administronin
drejtësinë në vend të vasalëve dhe zotërinjve feudalë. Bashkimi i territorit kombëtar zgjati me
shekuj dhe u shoqërua nga luftra të përgjakshme (si Lufta e Njëqind Vjetëve), por çoi në krijimin
e monarkive të para kombëtare (Franca, Anglia, Spanja dhe Portugalia); ato kanë vetëm një
pushtet qendror, një teritor të bashkuar dhe përgjithësisht një gjuhë dhe një fe të vetme.
Shtetet krahinore italiane
Në përfundim të shekullit XIII shumë komuna italiane, për t’iu dhënë fund luftrave të brendshme
dhe të jashtme që trazonin jetën qytetare, duke ia besuar tërë pushtetin një zotërie të vetëm, duke i
shndërruar në sinjori dhe në principata. Edhe princat italianë, ashtu si mbretërit e përtejalpeve,
përpiqen të zgjerojnë zotërimet e tyre. Por në Itali krijimi i një monarkie kombëtare has në dy
pengesa kryesore: ekzistenca e shumë qyteteve të fuqishme, në vend të njërit siç ishte gjetiu dhe
prania e Shtetit të Kishës në qendër të gadishullit. Në Itali krijohen kështu principata të vogla:
shtetet krahinore. Në shekullin XV pesë më të rëndësishmit janë: republika e Venedikut, dukati
i Milanos, Firence, Shteti i Kishës dhe mbretëria e Napolit.
TEST
Epoka mesjetare
1. Vendos në kohë
Në vijën e kohës që paraqet Mesjetën shkruaj emrat e shekujve, pastaj vendos në vendin e duhur datën e
fillimit të Mesjetës, datën përfundimtare dhe atë që ndan periudhën historike në Mesjetën e Hershme dhe të
Vonë
Di të thuash cila nga këto ngjarje përkojnë me datat e fillimit dhe të fundit të Mesjetës?
2. Vendosni lidhjet
Duke shënuar me kryq vendos njerëzit dhe gjërat në ambientin e duhur
(vertikal) fshatarë-shërbëtorë, murgj, katakombe, kalorës, abat, evangjelistët, minare, feudal, apostujt,
amanuensët, kurani, vasalët, dhjakët, rregulla e Shën Benediktit
(horizontal) manastir, oborr feudal, bashkësi islame, bashkësitë e para kristiane
3. Vendos në kohë
Vendos në linjën e kohës që paraqet periudhën mesjetare ngjarjet që vijojnë.
A. Perandoria e Shenjtë Romake B. Murgjëria, C. Mbretëritë romako-gjermanike, D. Perandoria e Shenjtë
Romake e kombit gjermanik E. Dyndjet e hungarëve, normanëve, saraçenëve. F. Islamizmi G. Epidemia e
rëndë e murtajës H. Rritje e ndjeshme e popullsisë dhe tregtisë. I. Rënia e perandorisë bizantine. J.

Republikat detare italiane. K. Komunat dhe sinjoritë. L. Shtetet krahinore italiane M. Kryqëzatat. N.
Monarkitë kombëtare.
4. Organizo informacionet
Mesjeta
Vetëm ose në grup përpiqu të ndërtosh tabelën që tregon përmbledhtas disa aspekte të Mesjetës:
demografia (rritje ose rënie e popullsisë...) shoqërisë (shtresat dhe klasat shoqërore), ekonomia (bujqësia,
tregtia, zhvillimi i qyteteve) arte, shkenca dhe teknikat (arti gotik dhe romanik, teknikat e kultivimit, të
lundrimit, të shkrimit) jeta fetare (fetë, herezitë, skizmat) politika (mbretëritë feudale, komunat,
principatat). Mund të zgjedhësh edhe dy apo tre nga këto tema sipas udhëzimit të mësuesit.
Mesjeta e hershme
5. Krijo tekste
Vëri një titull çdo pamjeje, duke treguar se çfarë paraqet, pastaj për çdo pamje shkruaj një shpjegim të
shkurtër duke iu përgjigjur pyetjeve.
1. Cili shenjtor i madh u përdor për përhapjen e murgjërisë në perëndim? Ku jetonin murgjit dhe cilat ishin
detyrat e tyre të përditshme?
2. Cili ishte themeluesi i perandorisë karolinje? Nga kush dhe kur u kurorëzua perandor? Kush i
administron territoret e perandorisë për llogari të perandorit? Ç’emër tjetër mori perandoria karolinje?
3. Kush ishte themeluesi i fesë myslimane? Në cilin Zot beson islami? Cili është libri i tij i shenjtë? Cilat
janë detyrat e myslimanit të mirë? Përse themeluesi i islamit paraqitet me fytyrë të bardhë.
Epoka e komunave
6. Kontrollo njohuritë
Është e vërtetë apo e gabuar? Vër kryqin
A. Pas vitit 1000
Popullsia pakësohet
Rriten sipërfaqet e mbjella
Përhapet sistemi i shkëmbimit në natyrë
Nisin të qarkullojnë monedhat sërish
Shtohen tregjet
Rrënohen qytetet
B. Në Komuna
Hapen shkollat laike
Pakësohen zejtarët dhe tregtarët
Përhapet gjuha vendase
Zhvillohen shkëmbimet tregtare
Bie numri i banorëve
Lindin korporatat e zejtarëve dhe tregtarëve
Shpërthejnë konfliktet mes familjeve dhe fraksioneve
Mbretëron paqja
Ngrihen mure rrethues dhe kulla
Ka pastërti dhe higjienë
Gratë janë shumë të lira
7. Krijo tekst
Nëpërmjet një teksti të shkurtër provo të shpjegosh çfarë ishin komunat, në ç’mënyrë qeveriseshin dhe ku
lindën, nëse jeta e komunitetit ishte paqësore, nëse komunat luftuan për mbrojtjen e autonomisë së tyre.
Në një tekst të shkurtër shpjego se çfarë ishin artet ose korporatat dhe cilat qenë detyrat e tyre.
Monarkitë kombëtare dhe Shtetet krahinore
8. E vërtetë apo e gabuar. Shëno me kryq
Feudalët janë më të fortë se mbreti
Feudalët zëvendësohen nga funksionarë të mbretit

Territori është i copëzuar
Ka ushtarë mercenarë
Formohen asambletë që përfaqësojnë urdhrat
Mbretërit krijojnë ushtri të vetat
Shtetasit praktikojnë një fe të vetme.
9. Orientohu në hapësirë
Shkruaj në hartë emrin e gjashtë shteteve kryesore krahinore italiane të shekullit XV. Shpjego arsyet përse
Italia nuk arriti të krijojë një shtet të vetëm kombëtar.
Linja 1
Shoqëria evropiane në fillimet e kohës moderne
Orë mësimore 7 (1 orë përsëritje)
Në përfundim të klasës së 7-të nxënës/i-ja:
• të përdorë saktë konceptet historike kyçe: Humanizëm, Rilindje;
• të përcaktojë tiparet e Humanizmit;
• të evidentojë kushtet historike që çuan në periudhën e Rilindjes europiane;
• të analizojë ndryshimet e rëndësishme social- kulturore që ndodhën gjatë Rilindjes, duke
përfshirë dhe ndikimin e saj në Europë;
• të përcaktojë në hartë rrugën që përshkuan udhëtarët europianë, në kërkim të botës së re;
• të analizojë ndryshimet, që sollën zbulimet gjeografike në ekonomi dhe në shkencë;
• të gjykojë për shkaqet e zhvendosjes së tregut botëror;
• të përshkruajë kulturat e reja bujqësore që u këmbyen ndërmjet dy botëve pas zbulimeve
gjeografike;
• të argumentojë se kolonializmi, si produkt i zbulimeve gjeografike, shënon fillimin e një
procesi, që do të sillte ndarjen dhe rindarjen e botës;
• të përcaktojë faktorët që sollën përçarjen në besimin e krishterë;
• të analizojë doktrinën protestante;
• të analizojë pasojat që solli reformacioni protestant, duke marrë si shembull Francën;
• të analizojë ndikimin e qytetërimit lindor në atë perëndimor;
• të evidentojë reformat demokratike dhe sociale, duke krahasuar format ligjore ndërmjet
parlamentarizmit dhe absolutizmit;
të vlerësojë rolin e figurave kryesore historike në këtë periudhë, si, p. sh.: Papa Leoni,
Brunelesko, Gutenbergu, Erazmi i Roterdamit, Leonardo Da Vinçi, Mikelanxhelo Buonaroti,
Servantesi, Shekspiri, Marlin Barleti, Pal Ëngjëlli, Mikel Maruli, Luigji XIV, Galileu,
Elizabeta I, Makiaveli dhe Koperniku;
të vlerësojë shkallën e përdorimit të njohurive, shprehive, aftësive dhe qëndrimeve që zotëron
nxënësi për qytetërimin botëror në vitet 1450-1700.
Tema 1
Rilindja e vonë evropiane
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e Italisë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës, brenda hartës: Humanizmi dhe Rilindja)

Protagonistët (humanistët, shpikësit – Gutenberg,nartistët – Mikelanxhelo, astronomët – Kopernik,
mecenatët, oborrtarët...)
Krijo një ide për temën:
1.Mecenatët. Gonzagat, të paraqitur në afreskun e Andrea Mantenjit, si dhe shumë princa dhe papë,
mbrojtën dhe u bënë mikpritës të shumë artistëve, duke financuar veprat e tyre madhështore.
2.Artistët si Leonardo Da Vinçi bashkë me njerëzit e letrave, studiues dhe shkencëtarë të Rilindjes, deshën
të ringjallin qytetërimin e lashtë greko-romak dhe t’i japin jetë një epoke të re, klasike dhe të krishtere
njëherësh.
1. Rilindja, lëvizje kulturore
Sido që në Mesjetë jeta e njerëzve sundohej nga mendimi fetar, nga luftërat, sëmundjet, dhe
katastrofat natyrore, që konsideroheshin si ndëshkime të shenjta, në vitet 1300-1400 nisi të
zhvillohet një kulturë laike – pra jo fetare – që interesohet më shumë për njeriun, për jetën
tokësore. Ndërkohë shoqëria vazhdonte të ishte e ndarë në tri shtresa (kleri, fisnikët dhe
fshatarët), që përcaktoheshin si vullnet i Zotit. Megjithëse studimet e asaj kohe bazoheshin në
shkrimet e shenjta dhe interesoheshin sidomos për shpëtimin e shpirtit kultura e re, që po lindte,
nuk diskutonte më për dogmat e besimit, por lartësonte vlera të tilla si lavdia, arti, dija, pushteti,
bukuria, dashuria për jetën etj.
Kjo lëvizje e re kulturore lindi në Itali dhe u përhap në mbarë Evropën, duke arritur zhvillimin e
vet më të madh në vitet 1500. Ajo nuk u bë dot një lëvizje e gjerë popullore, por u kufizua në një
numër të ngushtë njerëzish, kryesisht artistë, letrarë, princa dhe fisnikët e rinj.
Studiuesit e kësaj kulture të re lartësojnë madhështinë e kulturës greko-romake, duke i dhënë hov
rilindjes së qytetërimit. Kështu, periudha historike e shekullit XV u quajt Rilindje. Te njerëzit e
letrave zuri të rrënjoset dashuria për autorët klasikë grekë dhe latinë. U gjetën në manastire
dorëshkrimet e harruara, vepra që pandeheshin si të humbura, për t’i nxjerrë edhe njëherë në dritë.
Atë kohë, krahas latinishtes, u shtua edhe greqishtja, pasi shumë letrarë grekë kishin ardhur në
Itali pas rënies së Kostandinopojës.
Studiuesit e kulturës klasike janë quajtur humanistë. Humanizmi është quajtur periudha fillestare
e Rilindjes dhe është thuajse e gjithë italiane. Te shkrimtarët grekë dhe latinë humanistët shikojnë
mjeshtrit e mendimit dhe të angazhimit në jetën e kohës së tyre, duke qenë magjistratë, noterë,
historianë, njerëz të oborrit dhe qeveritarë.
Shpikja e shtypit në atë kohë, vepër e argjendarit gjerman Johanes Gutenberg, ndihmoi shumë në
përhapjen e kulturës, pasi prodhohej një numër i madh kopjesh identike të të njëjtit libër, në kohë
shumë më të shkurtër dhe me kosto të ulët. Bibliotekat u shtuan dhe u pasuruan me vëllime.
Gjetja e lehtë e librave ndihmoi në lindjen dhe qarkullimin e ideve të reja.
2. Arti
Arti fillon të paraqesë sërish njeriun dhe natyrën, që Mesjeta i kishte lënë në harresë.
Në pikturat me subjekt fetar, zë vend edhe njeriu i thjeshtë, jo shenjtori, ose thjesht porositësi i
tablosë. Nuk ka më sfonde të artë, si në vitet 1200, por peizazhe të gjera e plot detaje. Në vitet
1400 dhe 1500 realizohen shumë vepra me subjekt jo të shenjtë, portreti u kthye në modë, ku
sovranë, prijës luftarakë, papë, njerëz të Kishës, fisnikë dhe tregtarë bënin portretet e tyre, duke
nxjerrë në pah simbolet e pushtetit, pasurinë (veshjet e çmuara), trimërinë (armë), mëshirën fetare
dhe dashurinë për kulturën.
Edhe teknikat artistike u përtërinë. Në Itali, piktorët dhe skulptorët studiuan përpjesëtimet e
trupit të njeriut dhe përdorën persona realë si modele. Disa studiuan dhe i bënë prerje kufomave
për të njohur më mirë anatominë (strukturën) e trupave. Por zbulimi i madh i kohës është
perspektiva. Tablotë mesjetare i rrafshonin vëllimet dhe nuk jepnin idenë e largësisë dhe të
thellësisë. Rregullat e perspektivës, të përshkruara nga arkitekti fjorentin Filipo Bruneleski dhe

të zbatuara – ndër të parët – nga piktorët Masaçio dhe Piero dela Françeska, krijojnë mundësinë
e paraqitjes së realitetit në tri përmasa (gjatësi, gjerësi, thellësi), ashtu siç shfaqet në sytë tanë.
Piktorët, skulptorët, arkitektët konsiderohen artistë dhe jo zejtarë, duke u rritur prestigji shoqëror i
tyre. Deri në vitet 1400 ata ishin thjesht zejtarë që mësonin zanatin në një atelie nën udhëheqjen e
një mjeshtri. Arti i tyre konsiderohej si mekanik, pra si punë dore dhe për rrjedhojë vlerësohej
pak. Por gjatë viteve 1400 u duk qartë se prodhimtaria artistike kërkon shkencë (pra studim)
përveç praktikës në atelie dhe u afrohet arteve liberale (intelektuale) që mësohen në universitete.
Piktorët, skulptorët, arkitektët u konsideruan si artistë dhe më të mirët ndër ta ishin shumë të
kërkuar dhe shpesh paguheshin vërtet shumë.
Princët, sidomos në Itali, sillen si mecenatë: mikpresin dhe mbrojnë njerëzit e letrave dhe të artit,
zbatojnë vepra madhështore për të zbukuruar pallatet e tyre. Si rrjedhojë e nismës së tyre qytetet u
pasuruan me kisha, statuja, monumente, sheshe të mëdha me portikë. Në këtë periudhë artisti
kërkohej që të ishte ekspert në shumë fusha të dijes, madje në të gjitha. Ai duhej të dinte për të
zbukuruar apartamente, të ndërtonte katedrale, të ideonte kostume për festat e oborrit, por të dinte
gjithashtu për të tharë këneta, të ngrinte fortifikime... Mikelanxhelo Buonaroti (1475-1564)
ishte, për shembull, skulptor, piktor, arkitekt, poet. Vepër e tij është skicimi i kupolës së Shën
Pjetrit, statuja e Moisiut, afresket e mrekullueshme të Kapelës Sikstine. Shembulli më tipik i
gjeniut rilindas është Leonardo da Vinçi, artist dhe shkencëtar shumë i madh.
PARA DHE PAS PERSPEKTIVËS
Figurat në plan të parë janë më të mëdha sepse janë më afër. Kamxhikimi i Krishtit e Piero dela Franceskës.
Portrete të personave që mund të ekzistojnë fare mirë shprehin ndjenjat. Shën Mëria e të shkrirëve e
Leonardos 1501. Peizazh i detajuar.
3. Shkencat
Zbulimet e para shkencore të vitit 1400 u ndihmuan nga zhvillimi i artit. Dimë që artistët
shkencëtarë zbuluan perspektivën dhe studiuan anatominë e trupit të njeriut. Prerja e kufomave,
dikur e ndaluar, u lejua nga Kisha, në fillim të viteve 1500, dhe bëri të mundur që të shihej
drejtpërdrejt se si janë organet e brendshme të njeriut.
Studimi i anatomisë ishte thelbësor për zhvillimin e shkencës mjekësore. Në vitin 1543 mjeku
belg Andrea Vezalio, profesor në universitetin e Padovës, botoi vëzhgimet e kryera prej tij falë
prerjes së kufomave. Vepra e Vezalios, e ndarë në shtatë vëllime, përmbante shumë ilustrime të
trupit të njeriut, të kryera me saktësi të madhe nga një piktor flamand. Kjo mundësoi ndreqjen e
shumë gabimeve në shkencën e mjekësisë mesjetare dhe hodhi bazat e anatomisë moderne.
Por sidomos në fushën e astronomisë nisi të përgatitet një revolucion i vërtetë. Studiuesit e lashtë
dhe mesjetarë besonin se Dielli rrotullohej rreth Tokës, që përfytyrohej si qendra e Gjithësisë. Kjo
teori ishte mbështetur nga astronomi egjiptian Tolemeu dhe prandaj quhej tolemaike ose
gjeocentriste (geo = Tokë).
Edhe Bibla dukej se i pohonte idetë e Tolemeut. Ajo tregon se luftëtari Xhozue i dha urdhër
Diellit që të ndalte rendjen e vet, me qëllim që errësira të mos e pengonte betejën që po fitonte (në
ato kohëra – dhe për shumë shekuj akoma – betejat ndërpriteshin natën).
Në vitet 1500 shkencëtari Nikolla Kopernik (1473-1543) paraqiti një teori të re, që më pas u
vërtetua, sipas së cilës është Toka që rrotullohet rreth Diellit. Teoria e Kopernikut, e quajtur
kopernikiane, apo heliocentrike (nga elios = Diell), mund të vinte në diskutim autoritetin e
Shkrimeve të Shenjta, kështu që u luftua nga Kisha dhe vetëm me vështirësi arriti të pranohej nga
studiuesit.
Zhvillimi i studimeve astronomike bëri të mundur ndreqjen e një gabimi në llogaritje që e bënte të
pasaktë kalendari julian, që i përkiste kohës së Jul Qezarit, ende në fuqi në vitet 1500.

Sipas atij kalendari, viti zgjaste 365 ditë (366 në vitet e brishta), pra një herë në katër vjet). Në të
vërtetë viti diellor është më i shkurtër me rreth 11 minuta dhe 9 sekonda. Gabimi ishte i vogël,
por me kalimin e shekujve kishte krijuar një diferencë prej 10 ditësh mes kalendarit dhe stinëve:
të gjitha festat me data të lëvizshme të Kishës, si pashkët, dilnin të zhvendosura. Në vitin 1582
papa Gregori XIII përkrahu një reformë kalendarike: u hoqën 10 ditët e vitit ekzistues, kështu që
e enjtja 4 tetor u pasua nga e premtja 15 tetor. Në të ardhmen e vendos që të mos merreshin si vite
të brishtë të gjithë vitet e fundit të shekujve, siç qe bërë deri atëherë, por vetëm ata që
pjesëtoheshin me 400 (p.sh, viti 2000 ishte vit i brishtë dhe do të ishte i tillë edhe 2400, por jo
2100 dhe 2200).
Kalendari gregorian është edhe sot në fuqi në thuajse të gjitha vendet e botës.
Bashkë me shkencën u zhvillua edhe teknika. Shpikësit e makinerive të reja, nisën të marrin, në
fund të viteve 1400, një patentë, pra një certifikatë që i mbronte nga imitimet. U rrit prodhimi i
orëve mekanike dhe matja e kohës u bë dora-dorës më e saktë. Që në vitet 1300 qytetet më të
mëdha evropiane kishin instaluar orë mekanike në kambanoret e kishave, në kulla dhe ballinat e
pallateve. Këto orë ishin kaba, të kushtueshme dhe kërkonin vazhdimisht praninë e dikujt që t’i
vinte në funksionim apo t’i ndreqte defektet. Megjithatë, ndryshe nga kambanat e kishave, orët
mekanike e ndanin kohën në orë me kohëzgjatje të barabartë dhe tingujt e rregullt të orës së
shesheve i ndryshuan zakonet e popullsisë së qyteteve. Koha u shfaq si diçka e çmuar, që s’duhej
humbur dhe duhej përdorur mirë, për të bërë tregti dhe për t’u pasuruar (siç prireshin të mendonin
tregtarët) ose për të shpëtuar shpirtin (siç qortonin predikuesit).
HUMANIZMI DHE RILINDJA
Rilindja-Humanizmi-Italia-qytetet moderne-pallatet e zotërinjve-astronomia
Sistemi kopernikan me Diellin në qendër dhe Tokën që i rrotullohet përreth bashkë me planetet e tjerë.
Rilindja-perspektiva-mecenatët-shkencat natyrore.
4. Jeta në oborret e fisnikëve përgjatë Rilindjes
Në vitet 1400-1500, ndërsa hidhte rrënjë kultura e Rilindjes, qytetet italiane ndërruan pamje. U
zhdukën kullat e zymta, shtëpitë e ngushta të vendosura stivë pranë njëra-tjetrës, portikët e
drunjtë tipikë për Mesjetën. Rrugët u bënë të gjera dhe të drejta, ndërtesat e vjetra u shembën dhe
fisnikët e të pasurit ndërtuan pallatet e zotërinjve, me forma elegante dhe harmonike.
Këto pallate, ku punuan arkitektët më të famshëm të kohës, ngriheshin brenda kopshteve me
kolona, kanë dritare të gjera, dhoma me dritë dhe në katin e fundit, tarraca të mbuluara (apo
lozha) që përdoreshin për ballo dhe bankete.
Pallatet e princave, edhe kur i ruanin kullat dhe hendeqet e llojit mesjetar, kishin brenda të gjitha
komoditetet: dhomat ngroheshin nga vatra të mëdha, uji ngjitej nëpër kate fale mekanizmave të
posaçëm, banjat janë të veshura me mermer. Në çdo pallat ka sallone të zbukuruara me sixhade,
tapiceri, afreske dhe pasqyra: është studioja, një mjedis që princi e përdor për studim dhe
meditim; është një bibliotekë e pasur që ishte burim krenarie për zotërinë.
Luksi ishte i detyrueshëm sepse princi duhet ta shpalosë pasurinë e tij. takëmet e tryezës,
shandanët, fusha e shahut, kallamarët e studios janë të punuara në kristal apo në metale të çmuara,
madje edhe oturaku i natës ishte prej argjendi.
Rreth çdo pallati gjendet kopshti, që arkitektë të shquar e ndërtonin si një vepër arti, me lehe në
formë gjeometrike, statuja, vaska, shatërvanë, shpella artificiale.
Zotëria jeton i rrethuar nga oborri i tij, që formohet nga qindra, ndonjëherë edhe mijëra vetë:
familjarë, farefis, funksionarë, shërbëtorë.
Të shumtë janë artistët dhe letrarët që princi mban në oborr dhe në këmbim këta të fundit e
lartësonin zotërinë në veprat e tyre. Humanistët e këshillonin dhe bashkëpunojnë me të në

qeverisjen e shtetit: punojnë në kancelari apo mbajnë marrëdhëniet diplomatike. Në çdo oborr të
respektueshëm është një astrolog që ka për detyrë të shkruajë parashikimin e horoskopit dhe të
këshillojë princin për çështjet e qeverisjes. Në fakt, edhe më shumë se në Mesjetë bazohej se yjet
ushtrojnë një ndikim të madh në veprimet e njerëzve.
S’kishte princ që të mos mbante pranë vetes një bufon (lolo), që ta zbavisë e t’i davarisë
mendimet e turbullta me shaka, batuta, anekdota.
Në oborr jetonin edhe muzikantë e rapsodë.
Oborrtari i përsosur – ashtu siç përshkruhet nga një shkrimtar i viteve 500, Baldezar Kastilione,
te Libri i oborrtarit – di të përdorë armët, është i kulturuar, kuvendon tërë sqimë, është njohës i
muzikës, vallëzimit dhe artit, është në gjendje t’i japë këshilla të urta zotërisë dhe ka në gjithçka
kontroll dhe sensin e masës.
Disa dekada më vonë imzot Xhovani dela Kaza botoi një libër të titulluar Galateo (Rregullat e
mirësjelljes). Në të këshillohet me shumë kujdes se si duhet të sillesh në çdo rrethanë, si t’i
drejtohesh jo thjesht një oborrtari por çdo njeriu me edukatë.
Në oborr
1. Një astrolog në një portret të Xhorxhones, e vitit 1506.
2. Oborrtari. Baldesar Kastilione, portret i Rafaelos (1515).
5. Jeta e përditshme e grave
Në oborret e Rilindjes edhe gratë janë mbrojtëse të artit dhe letërsisë. Të varfrat nuk marrin
kurrfarë arsimimi; ato që u përkasin klasave të mesme apo të larta zakonisht mësonin të
shkruanin, të lexonin Biblën dhe ndonjë libër tjetër besimi, por kryesisht edukoheshin për punët e
shtëpisë, sidomos për endjen dhe gatimin. Humanistët ishin në favor të një arsimimi më të gjerë
të femrës, por shumë mendonin gjithsesi se njohuritë shumë të gjera janë të padobishme për gratë,
madje edhe të dëmshme, sepse mund t’i bëjnë llafazane dhe të pabindura.
Virtyti i bindjes ishte një virtyt i çmuar për gruan dhe gjatë gjithë jetës i nënshtroheshin autoritetit
të dikujt tjetër (në fillim të babait, pastaj të bashkëshortit) dhe s’mund të kenë vullnetin e tyre.
Vetëm vejushat, ndonjëherë, ishin të lira të vendosnin për veten. Ashtu si në Mesjetë gratë duhet
të tregohen të matura dhe fjalëpak, sepse mendjelehtësia më e vogël konsiderohej faj dhe
gjykohej shumë rreptë. Në fund të shekullit XV, në Firence, një vajzë e familjes Stroci vuri në
rrezik emrin e saj të mirë dhe martesën e ardhshme, sepse një ditë dimri u ndal dhe luajti me topa
dëbore me disa shoqe të moshës së vet.
Zakonisht fëmijët vajza nuk para pëlqeheshin në familje, sepse kur martoheshin i çonin
bashkëshortit pajë, pra një pjesë të pasurisë së familjes që i caktohet në çastin që martohet. Në
Evropën e Rilindjes asnjë vajzë s’mund të martohet pa pajë. Në shekullin XV-XVI, në Firence,
vogëlushet 6-8 vjeç dërgoheshin të punonin si shërbëtore pranë familjeve të pasura që në këmbim
merrnin përsipër t’i siguronin pajën. Ose etërit fiorentinë depozitonin një shumë të caktuar parash
pranë një banke Monte delle Doti dhe duke vjelë interesat siguronte paratë për pajën e bijave.
Për shkak të nevojave të familjes, bija nuk mund të zotërojë asgjë nga paja, pasi ajo kalon nga
duart e babait tek duart e të shoqit. Ky e përdor si të dojë, shpesh pa e njoftuar fare të shoqen.
Gratë e martuara duhet të lindin fëmijë nëse duan që dikush prej tyre do të mbijetojë.
Vdekshmëria foshnjore është ende shumë e lartë dhe lënia në duart e dadove të foshnjave të
porsalindura, duke i lënë pa kujdesin e nënës, e shtonte vdekshmërinë.
Gratë e pasura të Rilindjes nuk i ushqenin me gji fëmijët, sepse pandehej se kjo mund t’i
pengonte nënat të ngeleshin sërish shtatzëna, ndërkohë që familjet mezi e prisnin një shtazani të
re.
Në këtë periudhë duket se ka një ngut të madh për ta larguar fëmijën nga shtëpia, ndoshta për të
mos u lidhur shumë shpirtërisht me atë qenie vocrrake aq të brishtë, që mund të vdesë papritur.

Nëse një fëmijë konsiderohej i jashtëligjshëm, sepse ka lindur nga një çift i pamartuar, fare lehtë
mund të braktisej në qoshet e rrugëve apo përpara kishave. Numri i fëmijëve të gjetur ishte aq i
lartë sa, në Firence, në vitin 1445, u hap një strehë për të ndihmuar fëmijët pa familje: Spitali i të
Pafajshmëve. Ndërsa fëmijët e jashtëligjshëm nga babai, sidomos nëse ai ishte princ,
mirëpriteshin në familje dhe gruaja ishte e detyruar t’i rriste bashkë me fëmijët e vet.
Pushteti i pakët që gëzojnë gratë në familje dhe në shoqëri mund të shpjegojë dukurinë e gjuetisë
së shtrigave, që filloi në Mesjetë, por që u përhap kryesisht në shekujt XVI dhe XVII.
Jo më pak se 100.000 gra u akuzuan në këtë periudhë për shtrigëri dhe shumica e tyre u dënua me
vdekje. Edhe shumë burra dolën para gjyqit për të njëjtin krim, por numri i grave të dënuara është
thuajse pesë herë më i lartë, sepse ekzistonte bindja se ato bien më lehtë pre e djallit. Shtrigat
akuzoheshin se binin në ujdi me djallin, se kryenin rite satanike, se fluturonin në ajër mbi një
fshesë, se vrisnin fëmijë që t’iu pinin gjakun. Gjatë proceseve për shtrigëri shpesh të paditurit
torturoheshin dhe për t’i shpëtuar dhimbjeve fizike, shpesh gratë e pranonin fajin pa qenë
fajtore. Aq e madhe qe lufta kundër shtrigërisë sa u ekzekutuan madje edhe cjepë, bretkosa dhe
kafshë të tjera, që pandehej se ishin mishërim i djallit.
Fjalë kyç
humanizëm, rilindje, shtypi, perspektiva, mecenat. Teoria tolemaike ose gjeocentrike, teoria kopernikane
ose heliocentrike, gjuetia e shtrigave
Tryezë kronologjike
Rreth 1450-shpikja e shtypit
1452-1519-lindja dhe vdekja e Leonardo da Vincit
1473-1543 – lindja dhe vdekja e Nikolo Kopernikut
1475-1564-lindja dhe vdekja e Mikelanxhelo Bonarotit
1582-kalendari gregorian (reforma kalendarike)
Idetë kryesore
Rilindja është një lëvizje kulturore që lindi në Itali, mes shekujve XIV-XV dhe shtrihet më pas në tërë
Evropën.
Përhapja e kulturës ndihmohet nga shpikja e shtypit.
Përhapet studimi i klasikëve grekë dhe latinë dhe përdorimi i perspektivës; zhvillohen shkencat.
Qytetet dhe banesat ndërrojnë pamje dhe bëhen më me ajër dhe elegante.
Tema 2 – 3 - 4
Reforma protestante dhe reforma katolike
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Fetë në Evropë
Gjatë shekullit XVI prishet uniteti fetar i Evropës katolike. Harta paraqet përhapjet e feve në vendet
evropiane rreth vitit 1560. Shkruaj në fletore, vend për vend, emrin e fesë apo feve që praktikohen, pastaj
përgjigju.
Hartë
Kush mendon se iu kundërvu prishjes së unitetit fetar evropian dhe përse?
Papa, luteranët, kalvinistët, perandori Karli V, anglikanët.
Martin Luteri, duke predikuar nga amvona, në një pikturë të Lukas Kranak. Në shekullin XVI Luteri filloi
një lëvizje të gjerë fetare, të drejtuar kundër Kishës së Romës, që prishi unitetin fetar të Evropës
perëndimore.

Injaci i Lojolës, i plagosur rëndë në betejë, kalon një krizë të thellë shpirtërore që e shtyn t’ia kushtojë
jetën Krishtit: ishte themelues i urdhrit të jezuitëve. Pikturë franceze e shekullit XVII.
1. Predikimi i Luterit e ndan Evropën e krishterë
Prej shumë kohësh populli i krishterë priste një reformë fetare që të përtërinte thellësisht Kishën
dhe klerin.
Në vitet 500 nevoja për reformë dukej më e domosdoshme se kurrë.
Në këtë periudhë papët silleshin më shumë si krerë politikë dhe mecenatë sesa si udhëheqës
shpirtërorë të krishterimit: u siguronin mbretëri të afërmve, merrnin pjesë në fushatat ushtarake,
shpenzonin shuma të mëdha për të zbukuruar Romën dhe oborrin e vet. Jo pak peshkopë i
braktisnin selitë e tyre për t’iu kushtuar politikës dhe shumë priftërinj nuk merrnin erë nga
çështjet e fesë.
Në këtë atmosferë mjaftoi një fakt në dukje pak i rëndësishëm për të shkaktuar pasoja të rënda
dhe të paparashikueshme.
Në vitin 1517 papa Leoni shpalli një falje, me qëllim që të mblidhte dhurime për ndërtimin e
kupolës së Shën Pjetrit në Romë.
Nëpërmjet faljes besimtarët e penduar mund të përfitonin lehtësimin apo fshirjen e dënimeve që
duhet të shlyenin pas vdekjes. Vetëm se duhet të kryenin vepra bamirësie (për shembull, duhet
të paguanin apo të jepnin lëmoshë...) për të fituar merita pranë Zotit.
Në Gjermani dhënia e faljeve u shndërrua në një shkëmbim tregtar. Mbledhja e lëmoshës iu
besua bankierëve të paskrupullt, që mbanin për vete si shpërblim, një pjesë të parave dhe bënin
çmos që dhurimet të ishin sa më të shumta. Ndërkaq murgj të paaftë dhe të paditur i predikonin
këto falje sikur falja e Zotit të ishte një mall që shitej në shkëmbim të lëmoshës. Predikuesi
domenikan Joan Tecel, për shembull, u drejtohej besimtarëve me një shprehje që ka hyrë në
histori tashmë “Kur monedha tringëllin në arkë/shpirti fluturon në qiell i bekuar.”
Këto metoda skandaloze, madje të dëmshme për fenë indinjuan një murg gjerman të quajtur
Martin Luter, profesor i teologjisë në universitetin e Vitenbergut. Ky, në vitin 1517, botoi një
shkrim ku shprehej se faljet e mëkateve nuk kishin asnjë vlerë. Vetëm Zoti, - thoshte Luteri –
mund të vendosë për fatin e njerëzve, kështu që Kisha nuk ka fuqi të çlirojë shpirtrat nga
purgatori përmes faljes së mëkateve. Ishte fillimi i një lëvizjeje të gjerë fetare, që mori emrin
Reformë dhe që do të shkëpuste një numër të madh vendesh të krishtera nga Kisha e Romës.
Martin Luteri ishte i bindur që njerëzit, të brejtur nga mëkati, s’mund të bëjnë asgjë për të
merituar shpëtimin e përjetshëm. Nuk bëjnë punë as lutjet dhe as bamirësitë, pelegrinazhi apo
faljet e mëkateve: vetëm besimi mund të sjellë shpëtimin.
E mohonte faktin që vetëm Kisha mund të interpretonte Shkrimet e Shenjta (Biblën) dhe ishte i
mendimit se çdo besimtar, nëpërmjet besimit, ishte në gjendje t’i kuptonte dhe interpretonte vetë
ato, pa ndihmën e mësimeve të peshkopëve dhe priftërinjve.
Në Kishën e re, të quajtur luterane ose e reformuar, nuk pranohej kulti i shenjtorëve dhe i Shën
Mërisë dhe sakramentet qenë pakësuar nga shtatë në dy (Pagëzimi dhe Kungimi). Nuk kishte
priftërinj, por pastorë, pra administrues të kultit që, si gjithë besimtarët e tjerë mund të
martoheshin dhe të divorcoheshin, sepse martesa nuk ishte më një sakrament.
Doktrina luterane. Në këtë pjesë të ksilografisë së Lukas Kranakut janë treguar disa aspekte kryesore të
doktrinës luterane.
Njeh vetëm dy sakramente: pagëzimi, kungata. Pranon vetëm autoritetin e Shkrimeve të Shenjta dhe jo atë
të papës. Pranon vetëm adhurimin e Zotit dhe nuk njeh as shenjtorët dhe as Shën Mërinë.
2. Përhapja e protestantizmit

Bindjet fetare të Luterit binin ndesh hapur me tërë traditën katolike, kështu që në vitin 1521 papa
e shkishëroi. Në po atë vit edhe perandori Karli V, që kërkonte të mbante një unitet fetar të
perandorisë, e dënoi me dëbim: murgu kryengritës u dëbua nga territori i perandorisë dhe iu
ndalua të predikonte doktrinat e veta.
Gjithsesi Luteri gëzonte mbrojtjen e princit Frederik të Saksonisë që e priti fshehurazi në
kështjellën e tij. Këtu Luteri përktheu Biblën në gjermanisht, me qëllim që ata që nuk dinin
latinisht të mund ta kuptonin fjalën e Zotit. Falë shpikjes së shtypit veprat e Luterit u përhapën me
shpejtësi në Gjermani dhe jashtë saj.
Disa mbështetës të Luterit mendonin se idetë e Reformës mund të përligjnin edhe kryengritjet me
karakter social dhe politik. Fshatarët, për shembull, që jetonin në kushte të mjerueshme, besuan
se mund të frymëzoheshin prej parimeve të krishtera të lirisë dhe barazisë para Zotit për të
kërkuar heqjen e bujkrobërisë dhe pakësimin e taksave. Kështu, në vitet 1524-25, në shumë
krahina të Gjermanisë ata u ngritën kundër zotërinjve.
Por Luteri nuk i përkrahu, madje u rreshtua në anën e princave dhe e dënoi hapur kryengritjen, si
kundërshtim të vullnetit të Zotit.
Shtypja e kryengritësve qe mizore dhe viktimat arritën në më shumë se 100.000. princat, të
mbështetur nga Luteri, arritën të vënë në zotërim prona të pasura të Kishës katolike dhe interesat
e tyre si përfundim u përputhën me ato të Reformës luteriane.
Kështu, kur Karli V i ftoi ata të nënshtrohen dhe sërish e dënoi me dëbim Luterin (1529), princat
mbështetës të Reformës protestuan ashpër dhe që atëherë u quajtën Protestantë. Me këtë emër u
quajtën më pas të gjithë ata që përqafuan idetë e Reformës.
Përpjekjet për pajtim mes Luteranëve dhe katolikëve nuk dolën me sukses dhe në vitin 1531
kundërshtia u shndërrua në luftë të hapur: parimet protestante mbështeteshin nga mbreti Fransua I
i Francës; ata katolikë luftonin në krah të Karlit V.
Por uniteti fetar dhe politik i Evropës nuk u rimëkëmb. Me paqen e Augustës (1555), Gjermani
mbeti e ndarë në shtete protestante dhe katolike. Princave iu dha mundësia të zgjidhnin lirshëm
fenë e tyre. Ndërsa shtetasit, nëse nuk qenë dakord me zgjedhjen e sovranëve të tyre, duhet ta
braktisnin vendin dhe të shpërnguleshin gjetiu.
Mundësia për të interpretuar vetë Shkrimet e Shenjta, e mbështetur nga Luteri, solli krijimin e
grupeve të reja fetare.
Në Gjermani u formua lëvizja e Anabatistëve (nga greqishtja, ripagëzues), që quheshin kështu
sepse edhe pse qenë pagëzuar në fëmijëri, pagëzoheshin sërish në moshë të rritur. Anabatistët nuk
e pranonin si autoritetin e peshkopëve ashtu dhe atë të papës; ata jetonin në skamje dhe në
pendesë dhe i mblidhnin tok tërë pasuritë që kishin.
Në Zvicër, ide të ngjashme me ato luterianet u shfaqën nga humanisti dhe teologu Hyldrih
Zvingli dhe sidomos nga francezi Zhan Kalvin (1509-1564), që kishte jetuar për vite me radhë
në Gjenevë.
Edhe Kalvini, ashtu si Luteri, ishte i bindur që njeriu nuk mund të shpëtonte shpirtin përmes
vepra që kryente. Madje ai besonte në parafatin absolut. Sipas tij, Zoti e ka përcaktuar se kush
do të mund të shpëtojë dhe kush do të jetë i mallkuar dhe njeriu, çfarëdo që të bëjë, nuk mund ta
ndryshojë fatin që i është caktuar. Askush s’mund ta dijë nëse do të shpëtojë apo do të jetë i
mallkuar. E megjithatë një shenjë të dashamirësisë hyjnore – dhe thuajse një premtim për shpëtim
– është suksesi në punë dhe në jetë.
Prandaj ithtarët e Kalvinit, të quajtur kalvinistë, angazhoheshin në punët e përditshme me zell të
madh, si të ishte një akt fetar. Kush arrinte të pasurohej nuk i shpenzonte paratë për luks dhe
argëtime, por jetonte fare thjesht dhe i përdorte pasuritë për të çelur veprimtari industriale dhe
tregtare. Kështu doktrina e kalvinizmit ndihmoi në përparimin ekonomik të rajoneve ku gjeti
përhapje. Ndër fetë e reformuara, kalvinizmi ishte ai që pati më shumë sukses.
Kur filloi të përhapet doktrina luteriane, Henriku VIII Tudor (1491-1547), mbret i Anglisë dhe
një humanist i shquar, nxitoi të shkruajë një libërth dënimi kundër Luterit, duke marrë nga papa
titullin mbrojtës i besimit. E megjithatë ishte pikërisht Henriku VIII që vendosi ndarjen e Kishës

angleze nga Roma, për të zgjeruar pushtetin e tij mbi klerin vendas dhe për të zgjidhur problemin
dinastik, një problem që kishte të bënte me trashëgiminë e fronit.
Meqë nuk kishte djem, Henriku, kërkoi zhbërjen e martesës së parë, që të mund të martohej me
një damë të oborrit, Ana Bolenën. Meqë papa nuk e lejoi, Henriku, në vitin 1534, miratoi në
parlament një Akt Spremacie, me të cilin sovrani ishte shpallur rast suprem i Kishës anglikane,
Kishës kombëtare të Anglisë.
Fillimisht Kisha anglikane nuk dallohej nga ajo katolike për të dasi të thella në fushën e doktrinës
fetare, ndërsa më pas u afrua më me vendosmëri me idetë e Reformës. Gjithsesi, që në fillim,
Anglia nuk i pagoi më të dhjetën Romës, u mbyllën kuvendet dhe pasuritë e tyre u konfiskuan, u
lejua martesa e njerëzve të fesë dhe anglishtja zëvendësoi latinishten në lutje dhe rituale.
Brenda jo më shumë se pesëdhjetë viteve protestantizmi u përhap në një pjesë të madhe të
Evropës.
Luteranizmi hodhi rrënjë thuajse në tërë Gjermaninë, në vendet skandinave dhe në ato baltike.
Kalvinizmi hodhi rrënjë në Zvicër, në Vendet e Ulëta, në Francë (ku ithtarët e tij u quajtën
hugenotë) në Skoci dhe në Angli (ku u quajtën presbiteranë dhe puritanë). Në Angli fe
mbizotëruese u bë anglikanizmi.
Kishat kryesore protestante sot
Në nivel botëror Kishat protestante grupohen në pesë familje kryesore:
Kisha Anglikane. Lindi në vitin 1534. është Kisha kombëtare e Anglisë, kreu i së cilës është
mbreti i Anglisë.
Kisha Luterane. I referohej drejtpërdrejt doktrinave të Martin Luterit. Është e bashkuar në
Lidhjen botërore luterane.
Kisha e Reformuar. Ndjek doktrinat e Zvinglit dhe Kalvinit (teologë të shekullit XVI). Nga
kalvinizmi lindi puritanizmi anglez.
Kisha Batiste. Rrjedh nga lëvizja puritane angleze e shekullit XVII. Dallohet për rolin që luajti
në favor të tolerancës.
Kisha Metodiste. Quhet ndryshe edhe :rizgjimi” dhe lindi në shekullin XVIII nga Kisha
anglikane. Karakterizohet nga një impenjim i fortë shoqëror.
Në vendet katolike përgjithësisht quhen evangjeliste të gjitha Kishat e reformuara (luterane apo
kalviniste); në botën anglosaksone quhen evangjeliste Kisha që lidhen me lëvizjen metodiste.
Përsa i përket strukturës së tyre organizative, këto kisha ndahen në episkopale (episkopale
luterane, episkopale e Amerikës...) nëse krahas pastorit është edhe një peshkop dhe presbiterane
(nëse krahas pastorit është edhe një këshill pleqsh).
Nuk bëjnë pjesë në protestantizëm besime të tjera, si ai i Dëshmitarëve të Jehovait që Kisha e
krishtera i mbajnë jashtë Krishterimit apo besimi i Mormonëve, që përveç Biblës mban si të
shenjtë edhe libra të tjerë.
Princi zgjedhës i Saksonisë dhe reformatorët në një pikturë të Lukas Kranakut (1553). Në grup bien në sy
Martin Luteri (në të majtë) dhe mendimtarë të tjerë të rëndësishëm reformatorë. Mbështetja që princat e
Saksonisë i dhanë ideve të reja fetare ishte përcaktuese për këtë pikturë dhe duket sikur e thekson praninë e
princit, duke e vendosur ne qendër.
3. Kisha e Romës fillon reformën katolike
Ndërsa në Evropë po hedhin rrënjë doktrinat protestante, Kisha e Romës nisi një ripërtëritje të
brendshme në shkallë të gjerë apo luftë kundër protestantizmit, që historianët e quajnë Reforma
katolike ose Kundër-reforma.

Me shpresë se do t’i kapërcenin kundërshtitë mes protestantëve dhe katolikëve papa thirri një
këshill, pra një asamble të përgjithshme të peshkopëve, që u hap në Trento (1545). Si rrjedhojë e
vonesave dhe ndërprerjeve, Këshilli zgjati tetëmbëdhjetë vjet, por nuk e arriti pikësynimin e
pajtimit që i kishte vënë vetes.
Vetëm në vitin 1999 Kisha katolike dhe tërësia e Kishave luterane i dhanë fund, me marrëveshjen
e Augustës, gati pesë shekujve mosmarrëveshje dhe akuzash të ndërsjella.
Këshilli përcaktoi parimet e Katolicizmit. Gjithsesi Këshilli i Trentos formuloi qartë parimet e
doktrinës katolike dhe i dha një disiplinë të re klerit.
Pohoi që bamirësitë dhe lutjet janë të nevojshme po aq sa besimi për shpëtimin e shpirtit; që
vetëm Kisha mund t’i interpretojë Shkrimet e Shenjta; që sakramentet e krijuara nga Krishti
janë shtatë dhe martesa është e pazgjidhshme; që Shën Mëria dhe shenjtorët duhen nderuar.
Papa mbetet kreu i padiskutueshëm i krishterimit dhe çdo katolik është i detyruar të besojë
disa të vërteta të besimit, që quhen dogma.
U botua një katekizëm i ri, që përmblidhte parimet bazë të doktrinës katolike.
U konfirmua detyrimi i beqarisë së njerëzve të fesë dhe peshkopëve iu ndalua që të braktisin
selitë e tyre. Për të arsimuar të rinjtë që donin të bëheshin priftërinj u krijuan institute të posaçme
që u quajtën seminare.
Në mbështetje të Kishës katolike lindën shumë urdhra të rinj mashkullorë (kapuçinët, teatinët,
barnabitët, skolopët) dhe femërorë (ursulinat, angjelikat).
Ndër to u dallua Shoqëria e Krishtit e themeluar nga spanjolli Injaci i Lojolës dhe e miratuar
nga papa në vitin 1540. Urdhri i ri varej drejtpërdrejt nga papa dhe ishte i organizuar si një ushtri.
Anëtarët e tij merrnin përsipër t’i bindeshin verbërisht Zotit dhe eprorëve, duke hequr dorë
plotësisht nga vullneti i tyre. Që të pranoheshin në këtë urdhër duhet të kalonin një periudhë të
gjatë studimesh dhe sakrificash.
Jezuitët iu përkushtuan arsimimit të klerit dhe bijve të fisnikërisë, duke themeluar seminare dhe
kolegje. Për kulturën dhe prestigjin që i rrethonte shumë syresh u bënë rrëfyes dhe këshilltarë të
sovranëve; ndikimi i tyre në jetën politike ishte shumë i fortë.
Falë Shoqërisë së Jezusit katolicizmi rifitoi në Evropë një pjesë të terrenit të humbur (Polonia, për
shembull, u rikonvertua në shekullin XVII) dhe fitoi terren në Azi dhe në Amerikë, ku jezuitët
themeluan misione.
Kisha u mor edhe me ndalimin e përhapjes së ideve që binin ndesh me moralin dhe besimin
katolik. Në vitin 1559 u botua Treguesi, një listë librash që ishin të ndaluar për t’u lexuar nga
katolikun, nën kërcënimin e shkishërimit. Shumë vepra të ndaluara u dogjën në sheshe.
Iu dha fuqi e re gjykatës së Inkuizicionit, e krijuar në shekullin XIII për të luftuar herezitë.
Gjykata e Inkuizicionit apo Zyra e Shenjtë kishte për detyrë të kërkonte heretikët dhe t’i gjykonte
ata, duke ia besuar më pas krahut laik, pra autoritetit të shtetit, që të ekzekutonte dënimin.
Ekzekutimi kryhej në sheshe publike dhe ishte njëherësh ndëshkim e shfaqje për publikun që
merrte pjesë. Përndjekja e shtrigave u përthellua dhe në proceset për shtrigëri gjykatat laike u
treguan shumë më të rrepta se ato fetare.
Ishte kjo një periudhë e mungesës së theksuar të tolerancës, ku të gjithë – me pak përjashtime –
hidhnin poshtë dhe luftonin opinionet e kundërta. Në fushën fetare, mungesa e tolerancës u bë
rregull dhe u shfaq dhunshëm në të gjitha vendet, si katolike dhe protestante.
Këshilli i Trentos dhe Gjykimi Universal i Mikelanxhelos
Këshilli i Trentos dekretoi që veprat që zbukuronin kishat dhe kapelat duhet të ishin të pikturuara. Për këtë
arsye Gjykimi Universal i Mikelanxhelos, i pikturuar në periudhën 1536-1541 dhe i paraqitur këtu, u
ripunua në vitin 1565 nga një tjetër piktor: Daniel da Volterra. Figurave që Mikelanxhelo i kishte lënë të
zhveshura në pjesën më të madhe, u mbuluan. Me rastin e restaurimit të fundit të veprës u vendos që
mbulesat të mbaheshin si dëshmi historike e periudhës së Kundër-reformës.
4. Mungesa e tolerancës fetare shkakton masakra dhe luftë

Në Francë, atdheu i Joan Kalvinos, doktrinat kalviniste shpejt fituan terren krahas atyre katolike
(harta në faqen 93). Uniteti fetar u prish dhe bashkë me të vendi për pak humbi edhe unitetin
politik. Në fakt si katolikët ashtu dhe kalvinistët – që në Francë u quajtën hugenotë – ishin
plotësisht të bindur se feja e tyre ishte e vetmja e vërtetë dhe tregoheshin intolerantë karshi njëritjetrit.
Disa familje të mëdha të fisnikërisë franceze u rreshtuan në krah të katolikëve (për
shembull, familja e Guizës) dhe disa të tjera në krah të hugenotëve (për shembull, Burbonët) dhe
nën udhëheqjen e tyre politike dhe ushtarake, të dyja palët u ndeshën për plot tridhjetë e gjashtë
vjet, nga viti 1562 deri në 1598, në një luftë të ashpër civile.
Ngjarja më mizore ndodhi në gusht 1572, kur hugenotët, që mbërritën në Paris pas dasmës së
kreut të tyre Henriku i Burbonëve, u masakruan tradhtisht në natën e Shën Bartolomeut. Vetëm
në kryeqytet u vranë thuajse 3000 vetë, por masakra u zgjerua në mbarë Francën.
Konflikti i përgjakshëm nisi të marrë zgjidhje vetëm kur Henriku IV, pra hugenoti Henrik i
Burbonës, u bë mbret i Francës. Ai hoqi dorë nga besimi i tij dhe u konvertua në katolik, duke i
dhënë fund masakrave dhe duke sjellë paqen në Francë. Në vitin 1598, me editin e Nantës,
Henriku u njohu hugenotëve të drejtën për të ushtruar fenë e tyre thuajse lirisht: për herë të parë
pranohej brenda një mbretërie ekzistenca e dy feve të ndryshme.
Ndërsa në Spanjë nuk pati kurrfarë tolerance fetare; këtu sundonte Filipi II, bir i Karlit V, prej
vitit 1556.
Në gjysmën e dytë të viteve 500, Filipi ishte mbreti më i fuqishëm i Evropës. Kishte trashëguar
Spanjën, Vendet e Ulëta, zotërimet italiane dhe kolonitë e Amerikës. Në vitin 1580 kishte marrë
kurorën e Portugalisë, mbreti i së cilës kishte vdekur pa lënë trashëgimtarë dhe bashkë me të
zotërimet portugeze në Amerikë, Azi dhe Afrikë. I përkisnin edhe ishujt e Paqësorit të pushtuara
nga spanjollët në vitin 1569 dhe që për nder të tij u quajtën Filipine.
Filipi ishte besimtar shumë i devotshëm. Në pushtetin e tij të madh ai shihte mjetin që Zoti i
kishte besuar për të mbrojtur krishterimin – ose më saktë katolicizmin – nga tërë armiqtë:
heretikët, turqit, protestantët.
Ende kishte në Spanjë pakica hebrenjsh dhe myslimanësh. Filipi II që nuk donte të ishte “mbret i
heretikëve”, i përndoqi mizorisht. Veçanërisht i ashpër u tregua kundër moriskosve, myslimanëve
të detyruar të ndërronin fe, që kishin ruajtur gjuhën, veshjet dhe shpesh edhe ritet e fesë së tyre.
Ata që i shpëtuan vdekjes u shitën si skllevër ose u dëbuan.
Në Mesdhe Filipi luftoi kundër piratëve berberë (në veri të Afrikës), aleatë të sulltanit të
Kostandinopojës; njëherësh u përpoq të luftojë sundimin turk në Mesdhe. Siç e dimë, Spanja,
Venediku dhe të tjera shtete të vogla kristiane të bashkuara në Lidhjen e Shenjtë i shkaktuan
humbje të rëndë flotës osmane në gjirin e Lepantos. Sa për protestantizmin, fetë reformatore nuk
hodhën dot rrënjë në Spanjë, gjithsesi Filipi II ndërhyri në ndihmë të katolikëve francezë kundër
hugenotëve dhe u përpoq të shtypë herezinë në Vendet e Ulëta, ku kalvinizmi po përhapej me
shpejtësi.
Masakra e Shën Bartolomeut e vitit 1572 në një pikturë të kohës që tregon mizorinë e masakrave që
zgjatën disa ditë dhe nuk kursyen as fisnikë, as zejtarë, as gra dhe fëmijë.
5. Filipi II dhe Elisabeta I, rivalë në politikë dhe në fushën e fesë
Përndjekjet kundër heretikëve, që u kryen me bekimin e Filipit II, në Vendet e Ulëta
ngjallën indinjatën e pjesës më të madhe të popullatës, sidomos të borgjezëve të pasur të
qytetit të konvertuar në kalvinistë jo shumë kohë më parë. Arsye të tjera për protestë ishin
edhe taksat e rënda dhe administrata e keqe spanjolle. Pakënaqësia e përgjithshme
shpejt u shndërrua në një luftë të hapur, që njëherësh ishte një luftë fetare mes katolikëve
dhe kalvinistëve dhe luftë për pavarësi politike të vendit nga Spanja.

Në krye të kryengritësve u vu Vilhelmi i Oranzhit, feudal i madh katolik, që më pas
përqafoi fenë kalviniste. Ai shfrytëzoi edhe piratët protestantë, të ashtuquajturit
fundërrina të detit, që sulmonin anijet e Filipit përgjatë brigjeve. Për të penguar
marshimin e trupave spanjolle kryengritësit shkatërruan digat dhe përmbytën fushat. Në
vitin 1581, shtatë krahina të veriut u vetëshpallën të pavarura dhe krijuan Republikën e
shtatë provincave të bashkuara, që u quajt Republika e Holandës, nga emri i
provincës më të rëndësishme. Provincat jugore, katolike dhe që përkojnë përafërsisht me
Belgjikën e sotme, i mbetën besnike monarkisë spanjolle.
Në mbështetje të kryengritësve holandezë dhe kundër Filipit II ndërhyri edhe Anglia, në
vitin 1585. Këtu mbretëronte prej vitit 1558 Elisabeta I Tudor, bija e Henrikut VIII dhe
e Ana Bolenës. Kjo mbretëreshë e madh, energjike dhe pa paragjykime, diti ta bëjë
Anglinë një vend të fuqishëm, të begatë dhe të pushtetshëm.
Gjatë thuajse pesëdhjetë viteve të mbretërimit të saj ekonomia angleze njohu një
zhvillim të madh. U përmirësuan teknikat bujqësore, sepse shitja e tokave që iu
konfiskuan Kishës nga Henriku VIII ndihmoi në lindjen e një kategorie të gjerë pronarësh
tokash, të mëdhenj e të vegjël, që ishin të interesuar t’iu jepnin vlerë pronave të tyre.
Tregtia u dendësua dhe u shtri në të gjitha tregjet evropiane, deri në Skandinavi dhe në
Rusinë e Ivanit të Tmerrshëm. Në këto vende u përhapën veshjet e leshta angleze që
prodhoheshin nga delet që rriteshin në sasi të mëdha në Angli.
Lundërtarë të shquar nisën zbulimin e Amerikës veriore ku, në vitin 1607, u krijua
kolonia e parë angleze, Virxhinia. “Epoka elisabetiane” ishte edhe një epokë e rilindjes
kulturore. Vetë mbretëresha kishte një kulturë të gjerë humaniste dhe fliste mjaft mirë
greqisht dhe latinisht.
Në atë kohë jetoi Uilliam Shekspiri, një nga dramaturgët më të mëdhenj të botës, autor i
komedive, tragjedive dhe dramave historike.
Pasi mposhti kundërshtarët e brendshëm katolikë dhe kalvinistë (puritanët), Elisabeta
forcoi Kishën anglikane dhe u paraqit në mbarë botën si mbrojtëse e vendeve
protestante.
Kundër Spanjës katolike, konkurrentes dhe armikes së saj, nuk ngurroi të përdorë piratët
e detit që, me lejen e mbretëreshës, sulmonin dhe plaçkitnin në Atlantik anijet spanjolle
të ngarkuara me argjend amerikan. Në vitin 1587 një prej tyre, Frensis Drejk, arriti t’i
vërë zjarrin flotës spanjolle në portin e Kadiksit.
Po atë vit Elisabeta ekzekutoi Maria Stjuart, mbretëreshën katolike të Skocisë që, me
mbështetjen e Filipit II, komplotoi kundër saj për të sjellë në Angli sërish katolicizmin.
Por dënimi i Maria Stjuart, provokimet e piratëve dhe mbrojtja që iu ofroi Elisabeta
rebelëve të Vendeve të Ulëta e shtynë Filipin II të sulmojë Anglinë.
Mbreti i Spanjës ngriti një flotë të fuqishme me 145 anije të armatosura me topa që u
quajt Armata e pathyeshme, pra flota që nuk mposhtet. Gjithsesi përleshja e anijeve, që
ndodhi në vitin 1588 në Kanalin e La Manshit, u mbyll me një humbje të rëndë për
Spanjën. “Flota e pathyeshme” pësoi humbje të rënda si rrjedhojë e përvojës së madhe të
detarëve anglezë dhe stuhive të fuqishme që e mbytën pjesën më të madhe të flotës
spanjolle gjatë kthimit. Me gjysmën e mbetur të anijeve flota arriti të kthehet në atdhe.
Përfundimi i betejës tregoi se Anglia e Elisabetës qe kthyer në një fuqi detare të frikshme
dhe se periudha e sundimit spanjoll në Evropë po i afrohej fundit.
Mizoria e qeverisë spanjolle në Vendet e Ulëta e paraqitur simbolikisht në një pikturë të shkollës
flamande të shekullit XVI.

Ekzekutimet publike dhe varjet janë shenjë e intolerancës fetare; guvernatori spanjoll paraqitet si një tiran;
provincat e nënshtruara simbolizohen nga gra në vargonj; fisnikët flamandë përjashtohen nga qeverisja e
vendit.
Fjalët kyç: reformë protestante, protestantët, Kundër-refroma, Këshilli i Trentos, Inkuizicioni, Intoleranca,
luftërat fetare.
Tryeza kronologjike: 1517-Luteri fillon Reformën protestante; 1524-1525-revolta të fshatarëve gjermanë;
1534-Akti i Supremacisë së Henrikut VIII të Anglisë; 1545-Hapet Këshilli i Trentos; 1562-1598-luftrat
fetare në Francë; 1588- Humbja e Armadës së pathyeshme; 1598-editi i Nantës.
Vendos lidhjet
Çfarë marrëdhëniesh ekzistojnë mes fjalëve të lidhura?
Përpiqu t’i shprehësh me një fjali të thjeshtë, për shembull: Urdhri i jezuitëve varej drejtpërdrejt nga papa.
Protestantizëm-këshilli i Trentos
Jezuitë-papa
Intolerancë-luftëra fetare
Filipi II-Armata e pamposhtur-Anglia
Tema 5 - 6
Zbulimet e mëdha gjeografike
Pasojat e zbulimeve të reja gjeografike
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Me siguri e di që Kristofor Kolombi zbuloi Amerikën. Ai u nis sipas disa bindjeve që nuk përkonin me
realitetin dhe janë ilustruar në hartën e parë. Në të dytën paraqitet globi siç është realisht.
Sipas bindjeve të Kolombit Toka ishte më e madhe apo më e vogël nga ç’është në realitet.
Çfarë oqeanesh dhe kontinentesh nuk njihte Kolombi?
1. Rruga për në Indi
Në Evropën e viteve 400 – 500 po rritej kërkesa për ar dhe erëza. Ari duhej për të riprodhuar
monedha; erëzat kërkoheshin kryesisht si barna mjekuese dhe sidomos për ushqim. Në mungesë
të frigorigerit, përdorimi i erëzave jo vetëm i bënte i ushqimet më të shijshme, por mund edhe të
hiqte erën kur ushqimi fillonte të prishej.
Ari vinte thuajse i tëri nga rajonet e Afrikës në jug të Saharasë. Erëzat – piperi, arrëmyshku,
karafili, kanella – vinin nga orienti. Tregtarët arabë dhe myslimanë transportonin këto mallra nga
vendet e largëta të origjinës deri në portet e Mesdheut dhe të Detit të Zi. Prej këtu anijet
venedikase dhe gjenoveze i merrnin dhe i shpërndanin në tërë Evropën. Tregtarët nxirrnin fitime
të mëdha, por për shkak të kalimit në shumë duar – nga arabët te venedikasit e gjenovezët,
pastaj te evropianët e tjerë – çmimi i mallit rritej shumë.
Ndërkaq ishte përherë e më e vështirë të siguroheshin këto mallra. Pas rënies së perandorisë
mongole, “rruga e mëndafshit” nuk rrihej më dhe kur turqit kontrolluan Mesdheun, edhe
transporti detar u bë i rrezikshëm dhe i pasigurt.
Karavelat dhe instrumentet e rinj të lundrimit i bëjnë të mundura ekspeditat oqeanike. Atëherë
zuri vend një ide jo e panjohur më parë, por që vetëm tani, me zhvillimin e teknikave të lundrimit,

mund të realizohej: të arrije në Indi duke lundruar përreth Afrikës për t’u furnizuar me mallra të
çmuar drejtpërdrejt nga orienti, pa qenë nevoja për ndërmjetësimin e arabëve, venedikasve apo të
tjerëve.
Në bazë të këtij plani ishte shpresa për t’u pasuruar, por edhe dëshira e krishterë për të përhapur
Ungjillin mes njerëzve që ende nuk e njihnin fjalën e Krishtit.
Zbulimet u bënë të mundura nga ndërtimi i një lloji të ri anijeje, e aftë që lundronte në oqean:
karavela, që u ndërtua nga portugezët në dekadat e para të shekullit XV (rreth vitit 1430).
Tashmë njiheshin dhe qenë përhapur edhe instrumente të tjerë lundrimi si busulla, që tregon
veriun, astrolabi, që të mundëson përcaktimin e gjerësisë gjeografike dhe hartat e lundrimit
gjithnjë e më të sakta.
Ishte Portugalia që, më parë se çdo vend tjetër evropian, organizoi ekspeditat detare të
Atlantikut, përgjatë brigjeve perëndimore të Afrikës.
Ekspeditat portugeze u shtynë përherë e më shumë drejt brigjeve afrikane të Atlantikut, duke
mbërritur në kepin Bojador (1434), në Kepin e Bardhë dhe Gjirin e Guinesë, të zbuluar në vitin
1456 nga gjenovezi Antonio Uzodimare.
Pika më jugore e kontinentit afrikan u arrit në vitin 1487 nga Bartolomeo Diazi, që i dha emrin
Kepi i Stuhive. Në vitin 1497 një tjetër portugez, Vasko de Gama, u nis me katër anije të vogla
për të mbërritur në Indi. Ai tashmë e njihte mirë drejtimin e erërave dhe mbërriti në Kepin e
Stuhive, që e ripagëzoi si Kepi i Shpresës së Mirë; më pas u ngjit brigjeve lindore të Afrikës deri
në Mombasa. Prej aty, nëpërmjet Oqeanit Indian, mbërriti në portin e Kalkutës, në Indi (1498).
Rruga detare e Indisë, apo e zonave jug-lindore të Azisë, u zbulua tashmë.
Vasko da Gama portret në një dorëshkrim portugez të shekullit XV-XVI.
Udhëtimi përreth Afrikës u krye për herë të parë nga Vasko da Gama (1497), por që në vitin 1487 një tjetër
portugez, Bartolomeo Diaz, kishte arritur skajin jugor të kontinentit afrikan.
2. Zbulimi i Amerikës
Në vitin 1492, pak vite para se vasko de gama të zbarkonte në Kalkutë, gjenovezi Kristofor
Kolombi e kishte përshkuar Atlantikun dhe kishte zbritur në brigjet e Amerikës. Sipërmarrja e
Kolombit pati rrjedhoja kaq të rëndësishme për historinë e botës sa historianët zgjodhën vitin
1492 për të shënuar, në mënyrë konvenciale, fundin e një epoke (Mesjetës) dhe filloi një e re: Era
moderne.
Ideja për të mbërritur në Indi dhe për të blerë drejtpërdrejt produktet e çmuara orientale nuk ishte
e re dhe për ta realizuar portugezët ngulnin këmbë në përpjekjet për t’i rënë qark Afrikës. Por
Kolombi kishte në plan një projekt krejt tjetër: donte të arrinte në lindje duke lundruar drejt
perëndimit. Plani i tij bazohej në dy bindje: që Toka ishte e rrumbullakët (dhe siç e dimë kjo
është e drejtë) dhe që largësia mes Kanarieve, ishujt më perëndimorë të Spanjës dhe Japonisë, në
Azi. nuk i kalonte 3000 miljet (dhe kjo ishte e gabuar: në të vërtetë janë thuajse 10.000). Duhet
llogaritur, gjithashtu, që mes Evropës dhe Azisë shtrihet një kontinent, pikërisht Amerika,
ekzistenca e së cilës nuk dihej atëherë.
Për të vënë në praktikë idetë e veta Kolombi kishte nevojë për financime. Fillimisht iu drejtua
mbretit të Portugalisë, por nuk siguroi kurrfarë ndihme, sepse gjeografët portugezë – që i kishin
bërë llogaritë më mirë se ai – e gjykuan sipërmarrjen të parealizueshme dhe jo me këmbë në tokë.
Më të interesuar u dukën sovranët e Spanjës, Izabela e Kastijës dhe Ferdinandi i Aragonës, por
ata në ato momente ishin shumë të zënë duke luftuar me arabët e Granadës dhe tratativat zgjatën
shumë. Vetëm kur Granada ra këmbëngulja e Kolombit më në fund dha rezultat: mbretëresha
Izabelë i dha tre anije, Ninjën, Pintën dhe Santa Marinë, si dhe nja nëntëdhjetë burra si
ekuipazh.
Në 3 gusht 1492 flota e vogël ngriti spirancën nga porti spanjoll i Palos. Kolombi kishte me vete
letrën që do t’ia dorëzonte Kanit të Madh, perandorit të Kinës, që e kishte njohur përmes

tregimeve të Marko Polos dhe që shpresonte ta takonte. Kishte marrë me vete edhe disa arka me
zilka, pasqyra dhe perla xhami që t’i përdorte për shkëmbi ose për dhurata.
Guximi i Kolombit është për t’u admiruar. Ai udhëtonte drejt së panjohurës, sepse në të vërtetë
askush nuk e kishte provuar që Toka është e rrumbullakët dhe as ai vetë s’mund të ishte i sigurt
që në kufij të oqeanit nuk fillonte zbrazëtia. Sigurisht që Kolombi ishte një lundërtar i madh:
njihte drejtimin e erërave dhe diti t’i shfrytëzojë me mjeshtëri. Fillimisht mori drejtimin e jugut,
drejt Kanarieve (dhe jo drejtpërdrejt në perëndim, siç kishin bërë të tjerët që nuk ishin kthyer më);
këtu ndenji thuajse një muaj, pastaj u nis drejt perëndimit, për në det të hapur: duhet të kalonin
plot 37 ditë që ekspedita të shihte sërish tokë. Ishin ditë të tmerrshme, pasi uji dhe ushqimet po
mbaronin dhe marinarët ishin aq të frikësuar sa për pak desh ngritën krye që të ktheheshin
mbrapsht.
Më në fund njëra prej anijeve lajmëroi me një të shtënë topi se kishte parë tokë. Ishte 12 tetor
1492. Kolombi zbarkoi në një ishull të vogël që vendasit e quanin Guanahani dhe e ripagëzoi me
emrin San Salvador: sot quhet Uetling dhe bën pjesë në arkipelagun e Bahamasit. I bindur që
kishte arritur në Indi, Kolombi i quajti indianë banorët e ishullit (ose indios, në spanjisht) dhe me
këtë emër u quajtën më pas banorët e Amerikës.
Gjatë ekspeditave që vijuan – bëri katër të tilla – Kolombi zbuloi Venezuelën dhe Amerikën
qendrore. Gjatë udhëtimit të tretë e kuptoi që kishte mbërritur në një “botë tjetër”, por ai
mendonte se ndodhej në jug të Azisë. Ai nuk e mësoi kurrë që kishte zbuluar Amerikën.
Pas kthimit nga udhëtimi i parë Kolombi u prit në Spanjë si një triumfator. Por pas viteve të para
të entuziazmit, spanjollët i pllakosi zhgënjimi. Ata kishin besuar se do të nxirrnin fitime të mëdha
nga ekspeditat përtejoqeanit. Por në vendet e zbuluara nga Kolombi ishte gjetur një sasi e vogël
ari, nuk ishin ato sasi ari dhe ato pallate me kupola ari që kishte përshkruar Marko Poloja, por
kasolle me çati kallami dhe në vend të tregtarëve të pasur kishte vetëm indigjenë lakuriq, me të
cilët nuk merreshe dot vesh. Prestigji i Kolombit në oborr nisi të zbehet. Sovranët i besuan
njerëzit që e padisnin Kolombin se nuk kishte ditur t’i administronte tokat e reja dhe kësisoj ky i
fundit pësoi zhgënjime të mëdha dhe kaloi çaste të hidhëruara. Kur vdiq, në vitin 1506, ishte
thuajse i varfër dhe i harruar.
Mbërritja e Kolombit në ishullin e Hispanolias në një ksilografi që tregon vendasit, Santa Maria në radë
dhe një barkë që i afrohet tokës. Ilustrimi është marrë nga një botim i vitit 1493 nga letra e Kolombit e
quajtur De Insulis Indie Inventis (Zbulimi i ishujve indianë) e shtypur në Bazil.
3. Udhëtimet e zbulimit të Botës së Re
Amerika nuk e mori emrin nga Kolombi që e zbuloi, por nga një tjetër lundërtar italian, Amerigo
Vespuçi, që kreu një udhëtim të rëndësishëm zbulimi mes shekujve XV-XVI. Amerigo Vespuçi
ishte ndoshta i pari që e kuptoi se Amerika përbënte jo vetëm një botë të re, të panjohur për
evropianët, por një kontinent më vete, të ndarë nga Azia. Për nder të tij një gjeograf gjerman
propozoi që bota e re të quhej Amerikë, pra “toka e Amerigos”. Por duhet thënë që deri në
shekullin XVIII ende ishte në përdorim emri India perëndimore.
Ndërkaq po organizoheshin ekspedita të reja. Venedikasit Xhovani dhe Sebastiano Kaboto,
duke udhëtuar për llogari të Anglisë, mbërritën në vitin 1497-98 në ishullin e Terranovës dhe në
Kanada, ndoshta në të njëjtat toka ku, shekuj më parë, kishin zbarkuar lundërtarët vikingë, një
aventurë e çartur, por pa përfitime praktike. Në vitin 1500 portugezi Pedro Alvaro Kabral, që
ishte nisur në drejtim të Indisë në rrugën e përshkuar nga Vasko de Gama, mbërriti në Brazil,
ndoshta i shtyrë nga erërat e forta dhe e vuri atë në zotërim në emër të Portugalisë.
Prova përfundimtare se bota ishte e rrumbullakët erdhi nga udhëtimi i portugezit Ferdinando
Magelan. Sipas idesë së vjetër të Kolombit, ai donte të arrinte në lindje duke lundruar drejt
perëndimit. Por ishte e nevojshme të zbulohej një kalim midis Atlantikut dhe oqeanit misterioz që
shtrihej matanë Amerikës.

Magelani, që udhëtonte për llogari të Spanjës, u nis në shtator 1519 dhe kaloi pranë brigjeve të
Amerikës jugore, duke zbritur përherë e më shumë në jug, në kërkim të kalimit drejt detit të
panjohur. Më në fund, pikërisht në skajin jugor, gjeti ngushticën që sot mban emrin e tij,
ngushtica e Magelanit. Pasi depërtoi në oqeanin që ai e quajti Paqësor, Magelalani dhe njerëzit
e tij lundruan tre muaj e njëzet ditë para se të mbërrinin në një ishull të banuar (Guam në
arkipelagun e Marianeve), duke duruar urinë, etjen dhe sëmundjet. Shumë njerëz vdiqën. Vetë
Magelani humbi jetën në një përleshje me vendasit në ishujt e Filipineve. Nga pesë anijet e flotës
vetëm njëra u kthye në atdhe (shtator 1522) pasi i ra qark për herë të parë botës. Ndër të
mbijetuarit ishte edhe italiani Antonio Pigafeta, autor i një detari bordi të hollësishëm, që është
një nga dokumentet më të rëndësishëm të ekspeditës.
Brenda pak vitesh bota u zgjerua shumë. Kujt i takonte të sundonte në tokat e zbuluara?
Që në vitin 1494 mbretërit e Spanjës dhe Portugalisë me traktatin e Tordesilasit e kishin ndarë
botën në dy pjesë, pak a shumë përgjatë meridianit 50’ në perëndim dhe vendosën që të gjitha
tokat që ndodheshin në lindje të kësaj vije imagjinare, që u quajt raya, t’i përkisnin Portugalisë,
ndërsa ato në perëndim Spanjës. Papa e kishte dhënë autorizimin e tij. traktati nuk mbante aspak
parasysh të drejtat e popullsive vendase. Madje, meqë ato nuk ishin të krishterë, quhej si detyrë
që të nënshtroheshin dhe të ndërronin fe.
Zbulimet gjeografike të shekullit XV
Nevoja për ar dhe erëza-dëshira për të përhapur Ungjillin-zotërimi i anijeve dhe instrumenteve të duhura
për lundrim-shtyjnë evropianët drejt-zbulimeve gjeografike –në-Indinë lindore (Vasko de Gama)- në
Amerikë (Kristofor Kolombi)-pastaj –Amerigo Vespuçi, vëllezërit Kaboto, Pedro Alvaro Kabral.
4. Evropianët shkatërrojnë qytetërimet amerinde
Në radhët e atyre që morën pjesë në ekspeditat e para të përtejoqeanit ishte një masë e madhe
aventurierësh të paskrupullt që kërkonin në tokat e reja rastin për t’u pasuruar me shpejtësi.
Territoret e pushtuara fillimisht nga spanjollët nuk kishin dalë edhe aq të pasura. Por përherë e më
të shpeshta bëheshin lajmet për një mbretëri të madhe me rezerva të pafundme ari që shtrihej në
perëndim, në territoret e Meksikës së sotme: ishte fjala për perandorinë azteke, asokohe në
kulmin e shkëlqimit të saj.
Me detyrën për të eksporuar territoret meksikane u nis nga një ishull i Antileve, në 18 shkurt
1519, Hernan Kortesi, konkuistadori i parë. Kishte me vete pak më shumë se 600 burra,
marinarë dhe ushtarë, 16 kuaj, 10 topa dhe rreth dyzet arkibuzë (një lloj pushke e vjetër). Pasi
zbarkoi në brigjet jug-lindore të Meksikës, Kortesi urdhëroi që të digjeshin njëmbëdhjetë anijet e
flotës, për t’ia hequr çdo tundim për t’u kthyer pas njerëzve të tij dhe filloi marshimin në thellësi
të vendit, i vendosur që ta pushtojë me armë atë territor. Kortesi kishte vetëm një ushtri të vogël,
ndërsa aztekët, në kohët më të mira, mund të rreshtonin në fushëbetejë edhe 100.000 ushtarë. E
megjithatë, në pak më shumë se dy vjet, ai vuri në zotërim tërë vendin, masakroi një numër të
madh aztekësh, shkatërroi kryeqytetin dhe torturoi e vrau mbretin e fundit.
Si ia doli mbanë Kortesi që të fitonte kaq thellë në një kohë kaq të shkurtër? Arsyet janë të
ndryshme. Në radhë të parë kjo shpjegohet me sjelljen kontradiktore të mbretit actek
Montezuma. Ai, derisa qe gjallë, thuajse nuk iu bëri qëndresë pushtuesve spanjollë, ndoshta
sepse ishte i bindur që Kortesi ishte perëndia Quetzalcoatl, që ishte kthyer për të marrë tokën e tij,
ashtu siç paralajmëronin legjendat e lashta. Ndërkaq Kortesi diti të shfrytëzojë me mjeshtëri
pakënaqësinë e popullsive vendase, që aztekët i kishin mundur dhe nënshtruar, duke u vënë
haraçe të rënda.
Këtyre popullsive shpesh Kortesi u dukej si një çlirimtar dhe shumë u bashkuan me të për të
luftuar kundër tiranisë acteke. Dhe së fundi duhen pasur parasysh edhe armët e spanjollëve, që
ishin shumë më të përparuara se ato të indiosve. Parzmoret prej pambuku të ngjeshur nuk i bënin
dot ballë të shtënave të arkibuzëve; shigjetat nuk barazoheshin me topat. Pastaj spanjollët lëviznin

me kuaj, që vendasit nuk i njihnin dhe dyshonin se ishin të pavdekshëm; spanjollët kishin barka
shumë më të shpejta se kanoet indiane.
Pas pushtimit ushtarak, Meksika u bë koloni e Spanjës, pra një zotërim territorial ku spanjollët
ushtronin sundimin e tyre politik, ushtarak, ekonomik dhe kulturor. Kolonia u quajt Nënmbretëria
e Spanjës së Re.
Në vitin 1532 i erdhi radha perandorisë inkase.
Pushtuesit spanjollë, të udhëhequr nga Francisko Pizarroja, tërhoqën në një kurth mbretin inkas
Atahualpa dhe, pasi e zunë rob, e detyruan të paguajë një haraç të madh në këmbim të lirisë.
Duke shpresuar se mbretit do t’i shpëtonte jeta, inkasit mbushën me ar dhe argjend një dhomë
thuajse shtatë metra të gjatë dhe pesë të gjerë. Por spanjollët nuk e mbajtën fjalën e dhënë: pasi e
morën atë që deshën, e paditën Atahualpën për tradhti dhe e mbytën pasi e pagëzuan.
Pas ekzekutimit të mbretit, Pizarroja kurorëzoi një mbret “kukull”, pra krejt të nënshtruar ndaj
vullnetit të tij dhe marshoi në Kuzko, në kryeqytet. Edhe këtu, siç kishte ndodhur kundër
aztekëve, spanjollët patën përparësi mbi vendasit për shkak të kuajve dhe armëve të zjarrit,
dyshimi se të huajt ishin perëndi dhe kriza ku qe zhytur perandoria inkase, e dërrmuar nga luftërat
civile mes pretendentëve për fron. Pas disa betejash, Pizarroja hyri në Kuzko (1533), duke u
paraqitur si mbrojtësi i inkasit legjitim.
Edhe perandoria inkase u bë një koloni spanjolle me emrin Nën-mbretëria e Perusë.
Me pushtimin evropian, qytetërimet e indiosve u mbytën dhe u shkatërruan. Pasuria e tyre u
grabit dhe u plaçkit; shumë vepra arti në ar dhe në argjend u shkrinë për t’i bërë lingota; kode dhe
libra u dogjën. Gjuha e tyre, me shumë pak përjashtime, u zëvendësua nga spanjishtja dhe fetë u
zëvendësuan nga krishterimi.
Të tjerë pushtues spanjoll u shtynë në veri, deri në Florida dhe në jug deri në Kilin dhe
Argjentinën e sotme. Brazili, në bazë të marrëveshjes së ndarjes, u bë koloni portugeze. Më vonë
mbërritën në Amerikë edhe francezët, holandezët dhe anglezët, që shtinë në dorë shumë toka.
Indiosit nuk u dorëzuan pa luftë dhe u bënë qëndresë pushtuesve. Disa prej tyre, si araukanët e
Kilit, luftuan për shekuj të tërë dhe vetëm në vitin 1884 u nënshtruan plotësisht. Ata pak araukanë
që mbetën e ruajnë ende gjuhën, zakonet dhe fenë.
5. Popullsitë e Amerikës, Afrikës dhe Azisë pas pushtimit
Siç shihet në grafik, pushtimi u shoqërua me një rënie të madhe demografike të popullsive
amerinde, pré të indigjenëve të Amerikës. Shumë indios u masakruan gjatë luftërave për
pushtim, por një numër shumë më i madh humbi jetën për shkak të keqtrajtimeve të pësuara. Kur
më në fund thesarët që iu rrëmbyen indiosve shteruan, spanjollët i detyruan këto popullsi të
punojnë falas për ta, në miniera dhe plantacione, hapësira të gjera toke ku kultivohej një produkt
i vetëm.
Por sidomos amerindët vdiqën për shkak të sëmundjeve infektive që sollën me vete evropianët,
si tifoja, lija etj, ndaj të cilave organizmi i tyre nuk ishte mësuar të bënte qëndresë. Gjatë rrethimit
të Tenochtitlan-it aztekët u shfarosën nga lija dhe një epidemi e rëndë që qarkullonte mes inkasve
pas mbërritjes së Pizarros. Numri i madh i të vdekurve u interpretua nga fitimtarët dhe të
mundurit si ndëshkim hyjnor dhe shenjë se Zoti ishte në anën e spanjollëve.
Qenë të shumtë ata, sidomos nga radhët e misionarëve, që e kundërshtuan trajtimin çnjerëzor që
iu bë indiosve. Ndër ta më i njohuri është frati domenikan Bartolomeo de Las Kazas, që paditi
mizorinë e pushtuesve dhe i mbrojti amerindët nga akuzat për inferioritet, me të cilat evropianët
përligjnin nënshtrimin e atyre popujve.
Shfarosja e indiosve, e shkaktuar nga luftërat, keqtrajtimet dhe sidomos nga sëmundjet ngjitëse,
nuk ishte një tragjedi vetëm për Amerikën, por edhe për Afrikën. Evropianët nisën të sjellin në
kolonitë e tyre mijëra e mijëra skllevër afrikanë, që u morën me forcë nga tokat e tyre dhe u
sollën aty për të zëvendësuar krahun e punës amerind, përherë e më të paktë e të dobësuar.
Tregtia e skllevërve, pra shitblerja e popullsive të tëra të Afrikës, nisi në shekullin XV, pak vite

pas zbulimit të Amerikës dhe vazhdoi deri në shekullin XVIII (do të flasim në kapitullin 6). Këtë
tregti e filluan portugezët, por shpejt shembullin e tyre, madje duke e thelluar, e ndoqën
spanjollët, anglezët, francezët dhe holandezët.
Spanjollët dhe portugezët e mbanin vetëm më sipërorë se indiosit dhe aq më shumë ndaj
zezakëve. Gjithsesi, meqë gratë e bardha në fillim qenë të pakta në numër, shpesh ata
kryqëzoheshin me gra indiose apo skllave zezake. Nga këto bashkime lindën fëmijë metisë, që
kishin tipare të përziera evropiane dhe indiose dhe mulatë, kryqëzime mes evropianëve dhe
afrikanëve.
Metisët u bënë popullsia mbizotëruese në Meksikë; mulatët ishin të shumtë në numër sidomos në
Brazil.
Krejt e ndryshme ishte situata që gjetën portugezët me mbërritjen e tyre në lindjen aziatike. Në
Indi, Kinë dhe Japoni gjendeshin perandori dhe mbretëri me qytetërim të lashtë, që kishin një
organizim të fuqishëm politik dhe ushtarak. Ata përgjithësisht nuk i shihnin me sy të mirë të huajt
dhe nuk u njihnin kurrfarë epërsie kulturore.
Në këto vende Portugalia nuk bëri pushtime të gjera territoriale, por thjesht u mjaftua me
ndërtime përgjatë brigjeve, në pozicione strategjike, duke krijuar një rrjet tregtar të mbrojtur me
fortesa. Prej këtu, portugezët arritën të kontrollojnë, me leverdi të madhe ekonomike, tërë trafikun
e mallrave të çmuar orientalë: erëza, fildish, ar, mëndafsh...
Pas lundërtarëve dhe tregtarëve në lindje mbërritën misionarët – si jezuiti Francesko Saverio – me
qëllim përhapjen e krishterimit. Por edhe ata hasën vështirësi të mëdha që të pranoheshin prej
popullsive, shumë të lidhura me fetë tradicionale (në Indi hinduizmi; në Japoni Budizmi; në Kinë
konfucianizmi).
Fjalë kyç: karavelë, erë moderne, indios, india perëndimore dhe lindore, qytetërimi amerind, koloni, tregti
e zezakëve, kulturë
Tryezë kronologjike
1487-Bartolomeo Diaz arrin në Kepin e Shpresës së Mirë
1492-Kristofor Kolombi arrin në Amerikë – Përfundon Mesjeta-fillon Era moderne.
1497-1498-Vasko de Gama arrin në Kalkutë të Indisë.
1519-Kortesi pushton Meksikën.
1519-1522-Udhëtimi i parë rreth botës (Ferdinand Magelan)
1532-Pizarro pushton perandorinë inkase të Perusë.
Shekulli XV-XVIII-tregtia e skllevërve
Përcakto lidhjet
Përgjigju pasi të kesh kërkuar dhe nënvizuar informacionet në tekst.
1. Përse Evropa e viteve 400 dhe 500 kishte nevojë për ar dhe për erëza?
2. Përse ari dhe erëzat ishin mallra të kushtueshëm?
3. Përse furnizimet nga rrugët tokësore dhe detare ishin të vështira?
4. Përse evropianët donin të mbërrinin në Indi?
5. Ç’lloj anijesh dhe çfarë instrumentesh lundrimi i bënë të mundura zbulimet gjeografike?
Linja 2
Konsolidimi i monarkive absolute evropiane.
Një epokë konfliktesh 1500 - 1789
Orë mësimore 7 (1 orë përsëritje)

Temat 1 – 2 - 3 – 4 – 5 – 6 – 7
Monarkia spanjolle. Fundi i epokës perandorake.
Luftërat fetare. Franca dhe Anglia . Prusia dhe Rusia
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Mbretërit e shekullit XVI ishin luftëtarë, ligjvënës, politikanë të mprehtë, njerëz që kujdeseshin për artin
dhe mbrojtës të artistëve. Perandori Karli V dhe sulltani Sulejman II në një pjesë të pikturës Ecce Homo të
Ticianit. 1543.
Tregtarët dhe bankierët u bënë protagonistë të jetës jo vetëm ekonomike, por edhe politike të shekullit
XVI.
Reforma protestante: pritja e reformës, shitja skandalozeve e indulgjencave, rebelimi i Martin Luterit –
çuan në – Reformën protestante – që sjell krijimin e Kishës luterane, Kishës kalviniste, Kishës anglikane.
1. Rimëkëmbja ekonomike dhe kapitalizmi tregtar
Ushqimi, veshja, banesa janë nevoja themelore për qeniet njerëzore. Por ekzistojnë edhe nevoja të
tjera, si të shkëmbesh prodhime, të zhvendosesh nga një vend në tjetrin, të arsimohesh, të
kujdesesh për shëndetin, të informohesh, të argëtohesh....
Të gjitha veprimtaritë që u bëjnë të mundur njerëzve të sigurojnë të mira materiale (ushqim,
shtëpi, veshje, libra, automjete, barna...) dhe shërbime (arsim shkollor, transport publik, shërbime
spitalore...) quhen veprimtari ekonomike. Tërësia e tyre përbën ekonominë (fjala vjen nga
greqishtja oikonomia dhe do të thotë administrim i shtëpisë).
Siç mund ta shohësh nga skema në figurë, veprimtaritë ekonomike ndahen në tre sektorë: parësori
(bujqësia), dytësori (zejtaria, industria), tretësori (tregtia dhe shërbimet).
Në vitet 500 ekonomia evropiane po e merrte veten dhe po rimëkëmbej.
Në radhë të parë nisi të rritej popullsia, pas krizës së rëndë të shekullit XIV. Njëherësh u rritën
sipërfaqet e mbjella sepse, për shkak të rritjes së popullsisë, kërkesa për prodhime ushqimore u
rrit shumë.
Tregtia u zgjerua dhe mori përmasa vërtet botërore, duke përfshirë, pas zbulimeve gjeografike,
mbarë kontinentet, me përjashtim të Oqeanisë që ende nuk ishte zbuluar.
Bashkë me tregtinë, shumë tregtarë të zotë dhe fatlumë u pasuruan, por nuk i shpenzuan pasuritë
vetëm për të blerë banesa të shtrenjta, argjendari dhe sende luksi. Ata i përdorën për të blerë mall
të ri, për të marrë me qira anije dhe karro transporti, për të organizuar ekspedita tregtare në vende
të largëta, me qëllim që t’i shumëfishonin fitimet dhe të mblidhnin kapitale. Në fakt kapitali
është pasuria që nuk shpenzohet menjëherë, por “investohet” (pra vihet në punë) për të fituar
pasuri të reja. Në një kohë kur ekonomia thuajse ngado ishte bujqësore dhe e prapambetur,
tregtarët ndihmuan në lindjen e një sistemi të ri ekonomik të bazuar te kapitali, që mori emrin
kapitalizëm tregtar.
Tregjet mesjetare e humbën rëndësinë, por në qytetet kryesore tregtare u shtuan bursat, ndërtesa
të mëdha ku tregtarët mblidhen për të mbyllur bizneset e tyre. U zhvilluan veprimtaritë
financiare: hua në para, shitblerje valute të huaj apo letra këmbimi (paraardhëset e kambialeve të
sotme). veprimtaritë financiare kryheshin nga bankierët dhe jo më nga tregtarët si dikur. Disa
bankierë u bënë kaq të pasur dhe me ndikim sa vendosnin edhe për zgjedhjen e perandorit.

Deri në vitet 400 dhe në pjesën më të madhe të shekullit që vijoi deti Mesdhe ishte ende qendra e
tregtisë ndërkombëtare. Italia ende gëzonte një begati të madhe dhe Venediku ishte ndoshta
qyteti më i pasur i Evropës.
Por në mbarim të shekullit XVI trafiqet ndërkombëtare nisën të kalojnë në rrugët detare të
Atlantikut, ndërsa Mesdheu pak nga pak mbeti jashtë tregtisë botërore. U zhvilluan, njëri pas
tjetrit, portet e Atlantikut që ndodheshin në rrugët e reja tregtare: Lisbona (Portugali), Sevilja
(Spanjë), Anversa (Fiandre) dhe në vitet 600 Amsterdami (Holandë) dhe më në fund Londra
(Angli).
Rritja e popullsisë (grafik)
Rritja e popullsisë evropiane në shekujt XVI dhe XVII në një grafik me kolona.
2. “Revolucioni i çmimeve”
Rimëkëmbja ekonomike ka edhe anën tjetër të medaljes. Në vitet 500 vërehet një rritje e
përgjithshme e çmimeve, që prek sidomos drithërat, ushqim bazë për pjesën më të madhe të
popullsisë.
Studiuesit e ekonomisë flasin për një “koniunkturë” ekonomike jo të favorshme, pra një tërësi
kushtesh negative për ekonominë.
Ngritja e çmimeve ka shkaqe të shumta. Më kryesori duket të jetë shtimi i ndjeshëm i popullsisë
që e rrit kërkesën për sende konsumi. Për t’i bërë ballë kërkesës, prodhimi rritet, por më pak nga
ç’duhet për të përmbushur nevojat, sepse zhvillimi i teknikave bujqësore dhe industriale është
ende i prapambetur. Për rrjedhojë çmimet rriten meqë të lëndë si gruri apo mishi nuk i
plotësojnë nevojat.
Edhe pagat u rritën, por jo në një ritëm me kostot e mallrave, kështu që me të njëjtën pagë mund
të blesh një sasi më të paktë produktesh.
Kur, si në këtë rast, çmimet rriten dhe duhen më shumë para për të blerë të njëjtin mall, vërehet
dukuria që njihet si inflacion.
Ajo i dëmton pak tregtarët, që mund të ngrenë çmimet e mallrave, por godet rëndë rrogëtarët, që
marrin një pagë fikse dhe fshatarët që duhet të paguajnë qira më të larta për tokën.
Siç mund të shihet nga grafiku në faqen që vijon, në vitet 1520-1620, rrogat e punëtorëve dhe
krahut të punës në bujqësi (vija violë) rriten shumë më pak se çmimi i mishit (vija e kuqe) dhe i
bukës (vija e gjelbër); mishi rritet relativisht pak, edhe pse mbetet shumë më i shtrenjtë se buka;
ndërsa çmimi i bukës fluturon lart dhe rritet deri në gjashtë herë e gjysmë gjatë shekullit. Sipas
studiuesve të ekonomisë një grafik i tillë tregon që pjesa më e madhe e popullsisë priret të
varfërohet. Le ta kuptojmë përse.
Çmimi i një sendi konsumi (bukë, mish, veshje..) ngrihet nëse blerësit e mundshëm janë të
shumtë, apo siç thonë ekonomistët, nëse kërkesa për produktin është e lartë. Në vitet 500 masa e
popullsisë konsumonte pak ose fare pak mish dhe ushqehej me ushqime më pak të kushtueshëm,
si buka apo përzierjet e drithërave. Kështu që kërkesa për bukë u ngrit ndjeshëm. Ndërsa mishi
shfaqet vetëm në tryezat e një numri të kufizuar familjesh të kamura, kështu që çmimi ngrihet më
pak.
Rreth fundit të shekullit masa e gjerë e popullsisë varfërohet. Meqë pagat e punëtorëve nuk rriten
në një hap me koston e jetesës, rreth fundit të viteve 500 pjesa më e madhe e popullsisë u
varfërua.
Në këtë periudhë fshatrat dhe qytetet janë plot me mjeranë dhe endacakë, si kurrë më parë;
invalidë, të papunë, fshatarë që kanë humbur tokën e tyre...
Për t’i ndihmuar, por edhe për t’i mbajtur nën kontroll më lehtë, autoritetet qytetare sajojnë njëlloj
certifikate të posaçme që i lëshohet atij që përmbush kushtet e caktuara: kjo është leja për të
lypur, autorizimi i nevojshëm për të kërkuar lëmoshë.

Inflacioni
Kërkesë e lartë-prodhim i pamjaftueshëm-rritja çmimesh-paraja humbet vlerën-inflacion.
3. Evropa në luftë
Në vitet 500 vendet evropiane buzë Atlantikut, pra Franca, Anglia, Spanja dhe më pak Portugalia,
po shndërroheshin në shtete kombëtarë modernë. Qeveriseshin nga monarki të forta, kishin
territore të gjera të bashkuara nga mbreti, kishin një burokraci (tërësia e funksionarëve që
administrojnë shtetin) efikase dhe një ushtri të përhershme, që nuk shpërndahej as në kohë
paqeje. Shtetasit kontribuonin për mbajtjen e funksionarëve dhe të ushtrisë nëpërmjet pagesës së
taksave.
Për të forcuar pushtetin e tyre mbretërit duhet t’i bënin ballë fisnikërisë së vjetër feudale dhe i
kishin hequr kësaj të fundit disa privilegje. I qenë kundërvënë perandorisë, sepse siç thoshte
mbreti i Francës, asnjë autoritet brenda një shteti nuk mund të qëndronte mbi mbretin. Nuk qenë
dorëzuar as përpara papës, të cilit ia kishin hequr pushtetin dhe paratë, duke i vënë taksa pronave
të Kishës.
Ndërsa Italia ishte e ndarë në shumë shtete të vegjël dhe dobësia politike dhe ushtarake ishte e
dukshme. Kishte qenë një nga qendrat më të mëdha të pasurisë së Evropës dhe kjo ishte një
nga arsyet që ngjalli dëshirat për pushtim të fuqive të mëdha.
Kështu, në vitet 500, Italia u bë pikësynim i sulmeve të huaja dhe u bë arenë e luftërave të
përgjakshme. Shpesh ishin pikërisht princat italianë që kërkonin ndërhyrjen e huaj, të trembur se
mos humbnin pushtetin karshi ndonjë rivali të tyre.
Kjo ndodhi, për shembull, në vitin 1494, kur Ludoviku Zeshkan thirri në Itali mbretin francez
Karlin VIII, gjë që u përsërit disa herë në dekadat që vijuan.
Ende s’kishin kaluar pesë vjet nga ardhja e Karlit VIII (1494) kur kushëriri i tij, mbreti i ri i
Francës Luigji XII, e provoi sërish aventurën italiane (1499), duke kërkuar përveç mbretërisë së
Napolit, edhe trashëgiminë e dukatit të Milanos, si pasardhës i Viskontëve.
Venediku u rreshtua në krah të tij dhe papa Aleksandri VI Borxhia nuk e pengoi, me shpresë se
mbreti i Francës do të ndihmonte të birin Qezarin që të shtinte në dorë principatën e Romanjës.
Pasoi një lëmsh i ngatërruar ngjarjesh politike dhe ushtarake që përfshinë thuajse të gjitha
shtetet italiane, si dhe pretendentët kryesorë Francën dhe Spanjën. Në fund, në vitin 1516, këto
dy fuqi të mëdha arritën një marrëveshje, në bazë të të cilit dukati i Milanos i mbeti francezëve
dhe mbretëria e Napolit spanjollëve.
Por baraspesha e arritur u prish nga një ngjarje e papritur. Në vitin 1519, duke blerë me floririn që
i kishin dhënë hua bankierët Fuger votat e shtatë princave gjermanë që kishin në dorë zgjedhjen e
perandorit (të quajtur “zgjedhësit e mëdhenj”), princi i ri Karli i Habsburgëve, mbret i Spanjës,
mori kurorën mbretërore dhe u quajt Karli V.
Fakti që titulli perandorak po i jepej derës së Habsburgëve nuk ishte ndonjë risi. Por perandori i ri
përbënte rrezik për fuqitë e tjera evropiane, sepse zotërimet e tij ishin shumë të gjera. Karli
kishte trashëguar nga gjyshërit prej nëne, Ferdinand i Aragonës dhe Izabela e Kastijës, Spanjën,
kolonitë amerikane dhe territoret italiane (Napolin, Sicilinë, Sardenjën), nga gjyshërit prej babe
vendet e Ulëta dhe toka të tjera, nga i ati pronat e Habsburgëve në Austri. Titulli perandor i
Perandorisë së Shenjtë Romake gjermanike i mundësonte të kontrollonte edhe territoret gjermane.
Më i kërcënuari nga pushteti i madh i Karlit ishte mbreti i ri i Francës, Fransua I, territoret e të
cilit ishin të rrethuara nga të katër anët prej zotërimeve të perandorit. Rivaliteti mes Spanjës dhhe
Francës u ndez sërish dhe filloi një luftë e re e përgjakshme (1521-59), që për shumë vite pati
Italinë si arenë përleshjesh.
Në konflikt u përfshinë tërë shtetet italiane, duke u rreshtuar herë me njërën dhe herë me tjetrën
palë në luftim, fuqitë më të mëdha evropiane, madje edhe turqit osmanë. Fransuaja I, që mbante
titullin mbret i betuar i krishterë, nuk ngurroi t’iu propozojë aleancë turqve, për ta vënë në
vështirësi kundërshtarin.

Fillimisht francezët dhe spanjollët zbritën në fushën e betejës për zotërimin e Milanos. Ky
territor kishte fituar një rëndësi të madhe në sytë e spanjollëve sepse u lejonte atyre, falë edhe
portit të Gjenovës, të arrinin në Austri nëpërmjet Alpeve, pa qenë nevoja të kalonin në territorin
francez.
Për të mbrojtur dukatin, Fransua I zbriti në Itali, në krye të një ushtrie të fortë, por në betejën e
Pavias (1525) u mund rëndë, u plagos dhe u zu rob. Gjithsesi nuk e humbi shpresën pas humbjes
së Milanos dhe sapo u lirua, u përpoq të krijojë një lidhje kundër Karlit, ku morën pjesë edhe
papa, Venediku dhe Firence.
Atëherë Karli V lejoi një ushtri prej 12.000 ushtarësh gjermanë, të quajtur lancikenekë që të
marshonin kundër Romës. Qyteti kishte një mbrojtje të dobët, kështu që lancikenekët e shtinë në
dorë lehtësisht (maj 1527) dhe e plaçkitën mizorisht. Masakrat, shkatërrimet, përdhosja e kishave,
grabitjet zgjatën plot nëntë muaj: ishte e ashtuquajtura plaçkitje e Romës. Më në fund papa arriti
paqen me Karlin V dhe pak më vonë e kurorëzoi zyrtarisht perandor në Bolonjë (1530).
Pavarësisht sukseseve italiane, pushteti i Karlit V ishte dobësuar shumë. Turqit osmanë, në një
vrull pushtimesh, kishin pushtuar Hungarinë, duke u shtyrë deri në portat e Vienës (1529). Në
Gjermani ishin ngritur kundër tij princat protestantë, që kishin kaluar nga katolicizmi në një fe të
re të krishterë që mohonte autoritetin e papës (do të flasim në kapitullin tjetër). Fransua I
mbështeste si turqit ashtu dhe princat gjermanë kryengritës.
Lufta u shpërngul jashtë Italisë ku zgjati edhe për shumë vite.
Më në fund, në vitin 1559, u arrit paqja e Kato-Kamberisisit. Siç duket në hartë, ajo e vendos
Italinë drejtpërdrejt apo tërthorazi nën kontrollin spanjoll. Spanja kishte në dorë Milanon,
mbretërinë e Napolit dhe shtetin e Presidëve (një mori fortesash në Toskanë) dhe kishte
siguruar besnikërinë e grandukatit të Toskanës, republikës së Gjenovës dhe dukatit të Savojës.
Kur lufta mori fund, dy pjesëmarrësit kryesorë në konflikt, Frasua I dhe Karli V, qenë zhdukur
prej kohësh nga skena politike. Mbreti i Francës kishte vdekur (1547) dhe karli ishte mbyllur në
manastir. Ëndrra për perandorinë universale kristiane, për të cilën perandori kishte luftuar tërë
ato vite, kishte perënduar përgjithnjë. Evropa ishte ndarë në katolikë dhe protestantë. Territoret
e perandorisë – shumë të gjera për t’u mbrojtur si duhet – ishin ndarë mes vetë Karlit,
Ferdinandit të Austrisë dhe të birit Filipit. Perandorit të parë i kishte lënë kurorën perandorake
dhe zotërimet e Habsburgëve, të dytit Spanjën, zotërimet italiane, Vendet e Ulëta dhe kolonitë e
Amerikës.
Shteti modern
Shteti modern kombëtar i viteve 500-mbahet nga- një monarki e fortë-që e forcon pushtetin e vet kundërfisnikërisë-papës-perandorisë;
që zotëron- një territor të bashkuar-një burokraci efikase-një ushtri të
përhershme.
4. Perandoria osmane nga shkëlqimi në rënie
Pas pushtimit të Kostandinopojës nga Mehmeti II (1453), kjo e fundit ishte bërë qyteti më i
madh i botës për nga numri i banorëve, rëndësia tregtare dhe pasuria e jetës kulturore. Katedralja
e lashtë që donte Kostandini për nder të Shën Sofisë ishte shndërruar në xhami, si simbol i
pushtetit të ri mysliman.
Siç duket në hartë, në dekadat e para të viteve 500 territoret e perandorisë turke u shtrinë duke
përfshirë Sirinë dhe Egjiptin. Sulltani i madh Sulejmani i Mrekullueshëm (1520-1566) pushtoi
Beogradin, Budapestin në Hungari, Bagdatin në Mesopotami dhe Tripolin në Afrikën veriore.
Në vitin 1529 trupat turke mbërritën për herë të parë në portat e Vienës dhe e shtrënguan në
rrethim. Qyteti qëndroi, por rrethimi u përsërit një shekull më vonë (1685) dhe tërë Evropa u
drodh nga kërcënimi turk.
Zgjerimi i perandorisë osmane u lehtësua nga përçarja mes shteteve të krishtera dhe nga
toleranca e turqve ndaj fesë së shtetasve (“të pafetë” paguanin një taksë por mund të ushtronin

esimin e tyre). Shumë qytetarë e pranuan me dëshirë sundimin turk sepse ky nuk e kishte të
detyrueshme bujkrobërinë.
Perandoria përfshinte edhe një numër të madh popujsh, të ndryshëm nga ligjet, feja, zakonet, por
të bashkuar nga detyrimi për t’iu bindur sulltanit dhe për të kryer shërbim ushtarak. Në shekullin
XVI mbi të gjitha ligjet e perandorisë mbizotëroi sheriati ose ligji hyjnor që vinte prej Kuranit:
sheriati u bë një element i rëndësishëm bashkues për popujt e nënshtruar ndaj sulltanit.
Pas vdekjes së Sulejmanit (1566), turqit arritën t’i rrëmbejnë Venedikut ishullin e Qipros por po
atë vit disa fuqi evropiane të krishtera (ndër të cilat Spanja, Gjenova dhe Venediku) me
mbështetjen e papa Piut V, u bashkuan në një lidhje të shenjtë dhe ngritën një flotë të fuqishme
kundër perandorisë osmane. Sidomos Venediku rreshtoi në betejë më shumë se njëqind galeta
dhe gjashtë “galeace”, fortesa të vërteta lundruese të armatosura me topa të shumtë.
Beteja u zhvillua në vitin 1571, pranë Lepantos (Greqi) dhe përfundoi me një fitore të shkëlqyer
të armatës së krishterë. Për herë të parë flota turke, që deri atëherë mbahej e pathyeshme, pësoi
një humbje të rëndë, prandaj suksesi ushtarak u përshëndet në Evropë me entuziazëm të madh.
Gjithsesi nuk ishte një fitore përfundimtare sepse të krishterët ishin të ndarë nga mosmarrëveshje
të pakapërcyeshme. Kështu perandoria osmane arriti ta marrë veten dhe të ndërtojë sërish flotën.
Qiproja, që u ishte rrëmbyer venedikasve në vitin 1571, nuk u kthye dhe Kandia, një shekull më
vonë (1669) ra në duart e turqve.
Rreth fundit të shekullit XVI perandoria e madhe turke nisi të shfaqë shenjat e dobësisë.
Funksionet politike iu ngarkuan njerëzve të paaftë në këmbim të parave dhe jeniçerët, që kishin
qenë ajka e ushtrisë, nuk donin t’ia dinin më për disiplinën dhe nisën të bëjnë ligjin në oborr.
Por ishte sidomos ekonomia ajo që mbeti më e prapambetura.
Evropianët kishin zbuluar rrugët detare për në Indi dhe i blinin drejtpërsëdrejti produktet e
mrekullueshme të orientit – piper, erëza, mëndafsh, porcelane, ar, perla etj – duke iu drejtuar
përherë e më pak tregtarëve ndërmjetës myslimanë. Ndërkaq, ndërsa në Evropë po hidhte rrënjë
kapitalizmi tregtar me bankat, bursat, mënyrat e reja të pagesës, në perandori tregtia vazhdonte të
kryhej sipas metodave tradicionale dhe të vjetëruara. Më në fund, perandoria nisi të shfaqë shenja
të një prapambetjeje përherë e më të madhe edhe në fushën e teknikës dhe të shkencës. Ushtria,
për shembull, nuk i përtëriu armatimet dhe teknikat e luftimit: pikërisht rrjedhojë e kësaj janë
dështimet ushtarake të turqve, si rrethimi i dytë i dështuar i Vjenës (1683).
Përparimi osman
Zgjerimi i perandorisë osmane e lehtësuar nga -organizim i fuqishëm ushtarak-entuziazmi fetar i
luftëtarëve-përçarja e shteteve të krishtera-toleranca e turqve ndaj “të pafeve”- përmirësimi i kushteve të
fshatarëve.
Sulejmani i Mrekullueshëm, portret nga artistë orientalë në një pikturë në letër e vitit 1580.
5. Në vitin 400 lind Rusia moderne
Grandukati i Moskës kishte nisur të mbizotëronte mbi shtetet e tjera ruse që në vitet 300, kur ato
toka ende ishin në duart e mongolëve të Hordhisë së Artë, pasardhës të Xhengis Khanit. Gjatë
viteve 400 një grandukë i Moskës Ivani III, që thirrej i Madhi, fitoi pavarësinë nga mongolët dhe
i zgjeroi zotërimet e veta, duke filluar bashkimin e mbretërisë. Për këtë arsye ai mbahet si
themeluesi i shtetit rus.
Në vitin 1472 u martua me Sofinë, mbesën e perandorit të fundit të Kostandinopojës dhe që
atëherë e quajti veten si pasardhës të ligjshëm të perandorisë bizantine. Meqë Kostandinopoja
(Roma e dytë) kishte rënë në duart e turqve (1453) dhe s’mund të ishte më qendra fetare e Kishës
ortodokse, këtë rol e mori përsipër Moska, kryeqyteti i mbretërisë ortodokse të Rusisë, që nisi të
quhet Roma e tretë. Qyteti u pasurua me monumente të shkëlqyera dhe pallati perandorak,
Kremlini, u zgjerua dhe u zbukurua nga artistë të ardhur enkas nga Italia.

Pikërisht për të theksuar lidhjen e Moskës me Romën e Lashtë, Ivani IV (1533-1584) – një nga
pasardhësit e Ivanit III – mori në vitin 1547 titullin car, që vjen nga latinishtja caesar dhe do të
thotë pikërisht cezar, perandor. Ai ushtroi mbi shtetasit një pushtet të pakufishëm, që u quajt
autokraci, duke pretenduar se vullneti i tij si sovran përkonte me vullnetin e Zotit.
Të vetmit që iu kundërvunë carit ishin fisnikët, që quheshin bojarë, krerë ushtarakë dhe zotër të
territoreve të gjera. Por kundër tyre Ivani IV, që e thërrisnin i Tmerrshmi, për mizorinë e tij,
ndërhyri fuqishëm dhe egërsisht. Shfarosi një pjesë të madhe të tyre, dëboi me mijëra në zona të
humbura dhe ua mori tokat të gjithëve. Tokat e konfiskuara ia shpërndau ushtarakëve dhe
funksionarëve besnikë, që i shndërroi në një truprojë të fuqishme e të besuar dhe i shpërbleu me
tituj fisnikërie.
Për t’iu siguruar fisnikëve krahun e punës për të mbjellë tokat, cari ua hoqi çdo të drejtë
fshatarëve dhe i detyroi t’i shërbenin përulësisht zotërinjve, duke i lidhur përjetë pas tokës. Që
atëherë e deri në shekullin XIX fshatarët rusë ishin bujkrobër.
Në vitin 1613 u ngjit në fronin e Rusisë Mihail Romanov, cari i parë i një dinastie që e mbajti
pushtetin deri në vitin 1918.
Cari Ivani IV plotëson formimin e shtetit rus dhe fillon krijimin e një perandorie që përfshinte edhe popuj
jo sllavë.
Hartë Perandoria moskovite: principata e madhe e Moskës (1462); pushtimet e Ivanit III i Madhi (1462-
1505); pushtimet e Ivanit IV i Tmerrshmi (1533-1584).
Fjalët kyç: kryeqytet, kapitalizëm tregtar ose komercial, bursë, koniunkturë, inflacion, shtet modern,
burokraci, sheriat, autokraci, bujkrobër.
Tryezë kronologjike: 1499 ardhja e Luigjit XII në Itali; shekulli XVI rritja e popullsisë dhe e çmimeve;
1521-1559 lufta mes Francës dhe Spanjës për sundimin e Italisë dhe të Evropës, 1527 plaçkitja e Romës;
1529 Turqit në dyert e Vjenës, 1559 paqja e Kato-Kambrisit 1571 beteja e Lepantos, fund shekulli XVI
qendra e tregtisë ndërkombëtare zhvendoset nga Mesdheu në Atlantik.
Organizo informacionet
Duke përdorur të dhënat në vijim ndërto një grafik me kolona që të tregojë rritjen e popullsisë evropiane në
periudhën 1450-1600. grafiku është filluar (përbri)
Të dhënat
1450=60 milionë banorë
1500=70 milionë banorë
1550=78 milionë banorë
1600=90 milionë banorë
Një periudhë kundërshtish
1. Shoqëria e viteve 600 mes mjerimit dhe shkëlqimit
Shoqëria është e ndarë në tri shtresa. Në vitet 600, ashtu si në Mesjetë, shoqëria ishte e ndarë
në tri shtresa që mbaheshin si të pandryshueshme dhe të krijuara njëherë e përgjithnjë. Ato ishin
kleri, fisnikëria dhe e ashtuquajtura shtresë e tretë, që përfshinte tërë pjesën tjetër të popullatës.
Fisnikëria gëzon shumë privilegje. Fisnikët zotëronin pjesën më të madhe të pronave të tokës
dhe gëzonin shumë privilegje: për shembull ishin të përjashtuar nga pagesa e shumë taksave,
kishin të drejtë të mbulonin shumë funksione ushtarake dhe kishtare, mund të mbanin shpatë dhe
të mbanin në shërbim njerëz të armatosur. Këto privilegje ishin një shpërblim për shërbimet që
dikur fisnikëria i bënte mbretit, sidomos duke i dhënë ndihmë ushtarake në rast lufte. Me
zhvillimin e ushtrive kombëtare të përhershme pushteti i fisnikëve u zbeh pjesërisht.
Krahas fisnikërisë nga gjaku ekziston edhe një tjetër fisnikëri nga toga. Mes fisnikëve kishte
grada të ndryshme.

Një pjesë e tyre, fisnikët nga gjaku (apo nga shpata), rridhnin nga familje të lashta fisnike. Të
tjerë e kishin fituar titullin e fisnikërisë më vonë, pasi i kishin shërbyer shtetit si gjykatës,
guvernatorë të provincave, furnizues me armë, se u kishin dhënë hua para sovranëve apo sepse e
kishin paguar me çmim të kripur titullin e fisnikërisë: mbretërit dhe princat kishin gjithnjë nevojë
për të holla dhe s’para ngurronin shumë kur qe fjala për të dhënë tituj me pagesë. Kjo aristokraci
e vonë quhej në Francë fisnikëri e togës, nga emri i mantelit të gjatë që mbajnë gjyqtarët (toga).
Jo të gjithë fisnikët ishin shumë të pasur, madje shumë prej tyre ishin të skamur dhe të mbytur në
borxhe. Por që të gjithë ishin në garë kush e kush të binte më shumë në sy, në jetën e përditshme,
nga masa e njerëzve të zakonshëm, që duhet të punonte për të jetuar. Shpalosnin pasuritë e tyre
dhe e përbuznin punën e krahut, duke e quajtur diçka “të ulët”.
Ata që punojnë për të siguruar jetesën: shtresa e tretë. Fisnikëria përbënte një përqindje të
ulët të popullsisë (jo më shumë se 1% në Francë), ndërsa pjesa dërrmuese e njerëzve bënte pjesë
në të ashtuquajturën shtresë e tretë. Këtu bënte pjesë një grup i vogël borgjezësh të pasur dhe të
ditur (gjyqtarë, avokatë, financierë, tregtarë të mëdhenj, sipërmarrës) dhe të gjithë ata që jetonin
me punën e krahut të tyre, fshatarë, zejtarë, punëtorë, punëtorë krahu.
Ishin pastaj të emargjinuarit (të varfër, lypës, endacakë), që shpesh i mbyllnin në azile, ku
jetonin bashkë pleq dhe fëmijë, të shëndetshëm dhe të sëmurë, të marrë dhe punëbosh.
Uria, lufta, epidemitë përkeqësojnë kushtet e jetesës. Në shekulli XVII pati disa vite me
prodhime të pakta bujqësore dhe zi buke, që dënonin me uri mbarë popullatën. Epidemitë ishin
të shpeshta, sidomos murtaja, por edhe lija, tifoja apo gripi i thjeshtë, po aq i rrezikshëm për
popullsinë e kequshqyer. Ekspeditat ushtarake plaçkitnin dhe vrisnin, shkatërronin fushat,
përhapnin sëmundje infektive. Popullsive të sfilitura, qeveritë u vinin taksa përherë e më të rënda.
Në tërë Evropën kushtet e jetës përkeqësoheshin dhe si në qytet ashtu dhe në fshat, shpërthyen
kryengritje të dhunshme popullore.
Për shkak të urisë, luftërave dhe epidemive, rritja demografike pësoi një ngadalësim: popullsia
mbeti e pandryshuar në vendet mesdhetare (Spanjë, Itali, Francë), ra ndjeshëm në Gjermani (që
siç do ta shohim u bë arenë e një lufte të gjatë e quajtur “lufta e tridhjetë vjetëve”), vazhdoi të
rritet në vendet e veri-lindjes (Angli dhe Holandë), që ditën t’i bëjnë ballë me sukses vështirësive
ekonomike të momentit.
Shoqëria në shekullin XVII
Shtresat e privilegjuara (fisnikëria, kleri) Shtresa e tretë (ata që punojnë për të jetuar) shtresa e lënë pasdore
(lypësit, të çmendurit, endacakët).
Uria, lufta, sëmundjet: plagët e shekullit
Uria-dobëson organizmin-epidemitë-shkaktojnë vdekjen
Zitë e bukës-janë shkak-i urisë-favorizojnë epidemitë-shkaktojnë vdekjen
Ushtritë dhe luftërat—shkatërrojnë fushat-shkaktojnë vdekjen.
2. Varfëria dhe rënia ekonomike në Spanjë, Itali dhe Gjermani
Ekonomia e Spanjës në rënie. Rreth vitit 1550 Spanja ishte vendi më i pasur i Evropës. Por që
në gjysmën e dytë të shekullit mbretërit spanjollë, duke u gjendur ngushtë me të holla, u detyruan
t’i kërkojnë para bankierëve të gjysmës së Evropës dhe ndonjëherë nuk qenë në gjendje t’i
shlyejnë borxhet që merrnin.
Si ndodhi e gjithë kjo? Le të përpiqemi ta kuptojmë.
Sasitë e mëdha të metalit të çmuar, që mbërritën në Spanjë nga kolonitë amerikane, nuk
shpenzoheshin në dobi të bujqësisë, artizanatit, tregtisë, sepse fisnikët spanjollë e përbuznin
punën dhe aktivitetet prodhuese, duke u përpjekur të bëjnë karrierë në ushtri dhe në rangjet e
klerikëve.

Prandaj në Spanjë prodhohej shumë pak dhe thuajse gjithçka blihej jashtë vendit. Pjesa më e
madhe e arit dhe e argjendit amerikan shërbente për të paguar importin e grurit, të armëve dhe
mallrave të tjera (verë, kuaj, veshje, sende luksi), për të cilat kishte një kërkesë të madhe në
Spanjë dhe në kolonitë e saj. Një sasi e madhe parash ishte gllabëruar nga shpenzimet ushtarake
që ishin të nevojshme për të organizuar ushtri, për të ngritur flota, për të mbrojtur kolonitë e
përtejdetit, për të mbajtur nën kontroll piratët.
Në fillim të viteve 600, kur minierat amerikane nisën të shterojnë, në mbarë vendin u përhap
një varfëri e madhe.
Edhe Italia hyn në një fazë rënieje. Edhe Italia, në fund të shekullit XVI, hyri në një fazë
rënieje.
Manifakturat italiane ishin të specializuara në prodhimin e sendeve të luksit, sidomos copave të
cilësisë së lartë, por shumë të kushtueshme. Këto artikuj kërkoheshin përherë e më pak, stofrat
anglezë dhe holandezë shiteshin jashtë mase, sepse ishin më të lirë, pavarësisht cilësisë së ulët.
Për më tepër, aty nga fundi i shekullit, portet italiane nisën të ndiejnë konkurrencën e porteve të
Atlantikut. Prej aty nisnin rrugët e reja detare për në Indinë lindore dhe perëndimore. Mesdheu
dhe Italia e humbën rëndësinë tregtare që kishin pasur ndër shekuj dhe u gjendën jashtë
trafiqeve të mëdha ndërkombëtare.
Kriza ekonomike bëhet shkak për kryengritje. Në Italinë e varfëruar pllakosin rëndë zitë e
bukës dhe murtaja. Në vitin 1630 vdiq nga murtaja një e treta e popullsisë në Italinë qendrore
dhe të veriut; në vitin 1656-57 epidemia goditi mbretërinë e Napolit.
Në Napoli, si në gjithë zotërimet spanjolle, duheshin paguar taksa dhe tatime të çdolloji, sepse
spanjollët, përherë e më ngushtë në të holla, kërkonin të nënshtronin edhe më shumë popullsinë.
Pesha më e rëndë e taksave binte mbi pjesën më të varfër të popullatës, kështu që kryengritjet
popullore u bënë më të shpeshta, si në Itali ashtu dhe në pjesën tjetër të Evropës. Një nga më të
famshmet shpërtheu në Napoli (1647) kur për shkak të një takse të re, u rrit çmimi i frutave, që
ishte një nga ushqimet kryesore të të varfërve. Në krye të kryengritësve u vu një shitës pjeshkësh
napoletan, që quhej Mazanielo, që shpejt u vra. Kryengritja u shtri në të gjithë mbretërinë e
Napolit, gjithsesi kryengritësit ishin të çorganizuar dhe në vitin 1648 spanjollët vunë nën kontroll
qytetin.
Një konflikt i tmerrshëm pllakos në Evropë. Uria, murtaja dhe zitë e bukës shpesh ishin pasoja
të luftës. Epidemia e rëndë e murtajës që goditi Italinë në vitet 1630-1631, për shembull, u përhap
në trupat e lancikenekëve, që kishin zbritur në gadishull gjatë luftës së Tridhjetë viteve.
Ky konflikt i tmerrshëm, që nisi në vitin 1618 deri në vitin 1648, ishte pasojë e përgjakshme e
kundërshtive fetare që kishin tronditur Evropën një shekull më parë. U përfshinë thuajse të gjitha
fuqitë evropiane. Nga njëra anë u rreshtuan mbretërit katolikë: Habsburgët e Austrisë, mbreti i
Spanjës (edhe ai pjesëtar i familjes së Habsburgëve) dhe princat katolikë të Gjermanisë; në anën
tjetër princat protestantë gjermanë, Danimarka, Suedia, Hollanda dhe në fund edhe Franca
katolike, e rrezikuar nga rrethimi si në kohën e Karlit V.
Lufta e Tridhjetë vjetëve ishte lufta e fundit fetare: nëpërmjet saj perandorët austriakë u
përpoqën që katolicizmi të rifitonte tokat që kishte humbur në kohën e Reformës. Por shumë
shpejt arsyet politike mbizotëruan ndaj atyre fetare dhe në lojë u vu sundimi i Evropës.
Gjermania është vendi më i goditur nga lufta. Gjermania ishte arena kryesore e operacioneve
ushtarake: rajone të tëra u shkatërruan dhe u shkretuan krejt, shumë qytete u rrethuan, shumë
fshatra u shkatërruan. Ngado pllakosën zitë sepse prodhimet u braktisën nga fshatarët në arrati
apo u grabitën nga ushtritë. 40% e popullsisë gjermane vdiq nga uria, sëmundjet apo dhuna e
plaçkitjeve të ushtarëve.
Më në fund, në vitin 1648, kur pjesa dërrmuese e Evropës qe shkretuar, konflikti u mbyll me
paqen e Vestfalisë, që e ndërroi fytyrën politike të kontinentit.
Habsburgët e Austrisë humbën çdo pushtet real mbi shtetet gjermane, edhe pse me emër mbetën
perandorë. Holanda dhe Zvicra u njohën përfundimisht si të pavarura ndërsa Franca, që ishte
fitimtare e fazës së fundit të luftës, u imponuan si një fuqi e re sunduese në Evropë.

Evropa pas paqes së Vestfalisë (1648). “Shtetet gjermane” të treguara në hartë ishin në të vërtetë më
shumë se 300, të ndara në qytete dhe shtete të vegjël, secili me pavarësinë e vet.
3. Një shtet në zhvillim të shpejtë: republika e Holandës
Republika e Holandës është e vogël, por e pasur dhe e guximshme. Në vitet 600 qendra e
ekonomisë evropiane u zhvendos në Mesdhe në vendet që lageshin nga oqeani Atlantik, pra
Holanda, që paqja e Vestfalisë të shpallej përfundimisht e lirë nga sundimi spanjoll, Anglia dhe
siç do të shohim në kapitullin që vjen, Franca.
Republika e shtatë provincave të bashkuara ose republika e Holandës ishte një shtet i vogël,
popullsia e të cilës mezi arrinte 2 milionë banorë. E megjithatë në gjysmën e parë të viteve 600 u
bë fuqia kryesore tregtare e botës dhe fitoi sundimin mbi detet.
Kjo u bë e mundur falë tregtarëve, bankierëve, sipërmarrësve, kryesisht të besimit kalvinist, që
kishin në Holandë një peshë të madhe politike dhe ditën të krijojnë një model jetese të bazuar mbi
punën. Ndërkaq refugjatët dhe të përndjekurit e shumë vendeve gjetën strehë në Holandë, ku
toleranca fetare ishte një traditë dhe sollën aty teknika dhe njohuri të reja.
Një sekret: zvogëlimi i kostove të prodhimit. Holanda u pasurua me shpejtësi. Sekreti i saj ishte
zvogëlimi në maksimum, në çdo sektor, i kostove të nevojshme për prodhimin, në mënyrë që
të shiteshin mallrat me kosto sa më të ulët dhe të fitoheshin klientë të rinj. Për këtë qëllim
holandezët përdorën teknika më moderne se ato të konkurrentëve dhe ulën – me sa qe e mundur –
edhe cilësinë e prodhimit. Stofrat e tyre, për shembull, ishin të punuar trashë, por u përgjigjeshin
nevojave të popullsisë; anijet e tyre qenë të ndërtuara me dru jo shumë të çmuar, por gjithsesi të
përshtatshme për udhëtime oqeanike dhe mund të merreshin me qira më të ulët.
Holandezët u bënë kështu “karrocierët e deteve” dhe transportonin mall të çdo lloji në gjithë detet
e botës. Amsterdami, porti më i madh holandez, kaloi me shpejtësi nga 20.000 në 200.000
banorë dhe, në pjesën më të madhe të shekullit, ishte qendra tregtare e botës dhe selia më e
rëndësishme e bursës së Evropës.
Lindën shoqëritë e lundrimit. Udhëtimet e gjata transoqeanike ishin plot rreziqe dhe asnjë
tregtar s’mund t’i përballonte i vetëm. Në Holandë, ashtu si në Angli dhe më vinë në Francë,
lindën Shoqëritë e mëdha Tregtare të Lundrimit, ku ortakët mblidhnin bashkë kapitalet për t’i
investuar dhe për të nxjerrë fitime. Edhe qytetarët e zakonshëm mund të blinin aksione në një
Shoqëri dhe të bëheshin ortakë (aksionet janë pjesë, ose më mirë kuota, të ndarjes së kapitalit).
Shoqëritë, me mbrojtjen dhe lejen e shtetit, mund të pushtonin territore dhe të formonin koloni.
Shoqëritë e lundrimit themelojnë koloni dhe bëjnë luftëra. Kështu Shoqëria holandeze e
Indisë lindore vuri në zotërim bazat kryesore tregtare në jug-lindje të Azisë, duke dëbuar
portugezët që qenë vendosur aty që në fillim të viteve 500. në Indonezi (harta faqe 119) pushtoi
territore të gjera dhe i detyroi me dhunë popullsitë vendase të kultivojnë prodhimet e kërkuara në
Evropë (erëza, kafe, pambuk).
Në Amerikë, ku vepronte Shoqëria e Indisë perëndimore, holandezët krijuan koloni të
ndryshme, ndër të cilat Amsterdami i Ri, në Atlantik. Por në vitin 1664 Holanda u mund nga
Anglia në një luftë për rivalitet tregtar dhe ia dorëzoi Amsterdamin e Ri anglezëve, që e pagëzuan
me emrin Nju Jork.
4. Shndërrimet ekonomike të Anglisë
Fillimi i revolucionit bujqësor. Shndërrimi ekonomik i Anglisë filloi në vitet 500, kur disa
fisnikë të fshatit nisën të vënë në zotërim tokat e përbashkëta, pra pyjet dhe kullotat që deri
atëherë bashkësitë e fshatarëve i përdornin për dru dhe për të kullotur bagëtitë. Pronarët e rinj e
ndaluan hyrjen në këto toka dhe i rrethuan me gardhe e mure. Prej këtej morën emrin rrethime.
Kjo i dëmtoi fshatarët më të varfër që s’mund të siguronin dru dhe s’mund të ushqenin falas dhitë

dhe derrat. Të zotët e këtyre rrethimeve u përpoqën të nxjerrin fitime maksimale nga pronat e
reja. Fushat nuk u lamë në djerrë një herë në tre vjet, por në vitin e tretë ato u mbollën me bimë
foragjere, që shërbenin për ushqimin e kafshëve, por edhe për të pasuruar tokën. Teknika e re e
kultivimit të tokës, që u quajt qarkullim shumëvjeçar, solli rritjen e prodhimit bujqësor, krijimin
e rezervave në foragjere për dimër dhe përmirësimin e rritjes së kafshëve. Dalëngadalë blegtorët
përzgjodhën racat e gjedhit, bagëtisë së imët dhe derrave, prej nga nxorën sasi më të mëdha
mishi, qumështi dhe leshi. Bagëtia siguronte edhe plehun e vetëm që njihej deri atëherë, plehun
organik.
Këto ndryshime, që morën emrin revolucion bujqësor, ndodhën shumë ngadalë dhe arritën
përhapje të gjerë vetëm në shekullin XIX.
Në fshatra përhapet puna në shtëpi. Ndërkaq në fshatrat angleze u përhap puna në shtëpi.
Tregtarët u shpërndanin familjeve fshatare lëndët e para (për shembull, leshin), ndonjëherë edhe
mjetet e punës (për shembull tezgjahun), pastaj vinin të merrnin punën e përfunduar (për
shembull, pëlhurën). Gjatë kohës së vdekur në bujqësi, e tërë familja ndihmonte në këtë lloj pune
dhe tregtarët nxirrnin përfitime të mëdha.
U zhvillua industria minerare. Që në lashtësi druri qe përdorur gjerësisht (për të ndërtuar shtëpi,
anije, për ngrohje, për të shkrirë metalet). Në rrjedhën e shekujve qenë prerë pyje të tërë dhe në
vitet 500 druri u bë një material i rrallë dhe i kushtueshëm. Atëherë nisi të përdoret qymyri fosil,
një mineral me të cilin Anglia ishte e pasur. Prej tij, në vitet 600, anglezët arritën të nxjerrin
koksin, një lloj qymyri mjaft i përshtatshëm për fonderitë dhe fabrikat. Kështu edhe industria
minerare mori një zhvillim të ndjeshëm.
Anglia bëhet një fuqi e madhe tregtare. Por sidomos në gjysmën e dytë të viteve 600 Anglia
nisi të konkurrojë Holandën në sundimin e deteve.
Në Amerikën veriore, ku në vitin 1607 kishte lindur Virxhinia, shpejt lindën edhe koloni të tjera,
ndër të cilat Anglia e Re, Pensilvania dhe dy Karolinat. Në ishujt Antile anglezët shtinë në dorë
ishujt Barbados – që shpejt u bënë një strofkë piratësh – dhe u morën Xhamajkën spanjollëve,
duke e shndërruar në qendër tregtare të zonës.
Nën mbrojtjen e monarkisë, Shoqëria e fuqishme angleze e Indisë lindore ngriti qendrat e saj të
para në Indi (Madras, Bombej, më pas Kalkuta), duke hedhur bazat për pushtimin e mëvonshëm
të kontinentit indian.
Londra, selia e Shoqërisë, brenda pak vitesh u bë porti më i rëndësishëm i Anglisë dhe mbeti
gjatë gjithë shekullit XVIII dhe XIX, qendra më e madhe ekonomike dhe tregtare e botës.
Rrugët tregtare angleze në shekujt XVI-XVII (hartë)
Gjatë shekullit XVII rëndësia tregtare e Anglisë rritet përherë e më shumë derisa hyn në konkurrencë dhe
fiton mbi Holandën.
Fjalët kyç: epidemi, kompani tregtare të lundrimit, koloni, përfitim, rrethim me gardh, revolucion bujqësor,
punë në shtëpi
Tryeza kronologjike: fundi i shekullit XVI- Italia dhe Mesdheu fillojnë ta humbasin rëndësinë e
dikurshme; 1602-krijohet në Amerikë kolonia e parë angleze: Virgjinia; 1618-1648-lufta e Tridhjetë
vjetëve; 1630-1631-epidemia e murtajës në Itali; 1647-Revolta e Mazanielos; 1648-paqja e Vestfalisë;
1656-1657- epidemia e murtajës në mbretërinë e Napolit.
Idetë kryesore
Shoqëria e viteve 600 është ende e ndarë në tri shtresa: fisnikëria, kleri dhe shtresa e tretë.
Qendra ekonomike evropiane shpërngulet nga Mesdheu në oqeanin Atlantik.
Varfërohet Spanja, që nuk di t’i shfrytëzojë pasuritë amerikane, Italia, që nuk di ta përditësojë prodhimin,
Gjermania që bëhet arenë e luftës së Tridhjetë vjetëve.
Holanda dhe Anglia janë në zhvillim të shpejtë. Holanda në gjysmën e parë të viteve 600 ka epërsinë në
dete, Anglia në gjysmën e dytë të shekullit bëhet fuqia më e madhe detare botërore.
Shoqëritë tregtare holandeze dhe angleze krijojnë kolonitë.

Dy modelet e shtetit: absolut dhe kushtetues
1. Franca drejt monarkisë absolute
Në shekullin XVII si mbreti i Anglisë ashtu dhe ai i Francës bënë të pamundurën për të rritur
pushtetin e tyre, që e konsideronin me prejardhje hyjnore. Ata u përpoqën ta bëjnë të pakufishëm
këtë pushtet, duke e shndërruar në pushtet absolut (nga latinishtja absolutus, pra i çliruar nga
ligjet dhe kontrolli).
Kardinali Rishelië përforcon monarkinë. Në Francë, në vitin 1610, u ngjit në fron i riu Luigj
XIII, bir i Henrikut IV, që për thuajse njëzet vjet u këshillua nga një kryeministër shumë i zoti
dhe energjik, kardinali Rishelië. Ky politikan i shquar donte ta shndërronte Francën në shtetin
më të fuqishëm të Evropës. Ai donte ta bënte Luigjin XIII një monark absolut, duke dobësuar
pushtetin e fisnikëve.
Kundër shumë privilegjeve të aristokratëve, Rishelië krijoi intendentët, funksionarë me origjinë
borgjeze që zëvendësuan fisnikët në qeverisjen e provincave. Vepra e Rishelië-së u vazhdua pas
vdekjes nga kardinali Mazarin, që ishte kryeministër i Luigjit XIV, që u bë mbret vetëm në
moshën 5 vjeç, në vitin 1643.
Fisnikët ngrenë krye, por kryengritja shtypet. Fisnikët shfaqën pakënaqësinë e tyre nëpërmjet
kryengritjeve të armatosura. Më e dhunshmja, që filloi në vitin 1648, njihet si “kryengritja e
Frondës” (nga emri francez i frondës, shpatë e përdorur nga njerëzit e thjeshtë).
Mazarini arriti ta shtypë këtë kryengritje, në vitin 1653, por Luigji i vogël XIV, që u përball me
vrullin e kryengritësve dhe plot dy herë u detyrua të largohet nga Parisi me familjen, nuk e harroi
rrezikun që i kanosej. Në vitin 1661, kur Mazarini vdiq, ai mori pushtet të plotë. Urdhëroi që të
gjitha lajmet për kryengritjen të fshiheshin nga dokumentet dhe mori përsipër ta pakësojë
pushtetin e aristokracisë, në mënyrë që të pengonte rebelimet në të ardhmen.
Luigji XIV “mbreti Diell”. Në Versajë, pak larg nga Parisi, u ndërtua një pallat mbretëror i
mrekullueshëm, i rrethuar nga një park i gjerë, ku përfshiheshin përveç apartamenteve të
sovranëve dhe salloneve të pritjes, edhe qindra dhoma për të pritur fisnikërinë e Francës.
Meqë nuk ishte e mundur të përfitoje asnjë favor nga mbreti, asnjë funksion, asnjë rrogë nëse nuk
bëje jetë oborri, fisnikët më të mëdhenj të Francës rendën në Versajë. Luigji XIV u shpërndau
atyre tituj honorifikë, që nuk kishin ndonjë fuqi konkrete, u hoqi fisnikëve çdo funksion politik
dhe i ktheu në oborrtarë. Gjithçka në oborr dhe në mbarë Francën vërtitej rreth mbretit dhe varej
prej tij. simbol i sovranit ishte Dielli, pamje madhështie dhe shkëlqimi dhe me nofkën “mbreti
Diell” Luigji XIV hyri në histori. Duke ndjekur shembullin e mbretit të Francës, princat dhe
mbretërit e Evropës ndërtuan pallate të mrekullueshëm dhe përdorën si model për oborret e tyre
atë të Versajës. Gjuha frënge u përhap me shpejtësi në radhët e njerëzve të kulturuar dhe të fismë
të çdo vendi, duke zëvendësuar latinishten në marrëdhëniet diplomatike mes shteteve.
Kardinali Rishelië në një portret të Filip dë Shampanjë 1640.
Gjatë pritjeve të përjavshme të Luigjit XIV shërbehej kafe dhe çokollatë, shurupe, pije, verë dhe fruta.
Gdhendje e Antuan Truvenit 1694.
2.Luigji XIV dhe absolutizmi: pushteti i pakufizuar i mbretit
Mbreti përqendron në duart e vetaa tërë pushtetin. Pasi ua hoqi fuqinë fisnikëve, Luigji XIV
e riorganizoi nga rrënjët shtetin. Hoqi funksionin e kryeministrit dhe mori mbi vete tërë
autoritetin sovran. Forcoi pushtetin e intendetëve në provinca, funksionarët e krijuar nga

Risheliëja, të cilët ia dedikonin mbretin funksionin dhe karrierën dhe ishin besnikë të tij. Në krye
të ushtrisë vuri njerëzit e tij të besuar.
Punëtor i palodhur, sovrani gjente kohë që të informohej për gjithçka, priste ambasadorët e huaj,
dëgjonte lutjet dhe ankesat e shtetasve. Pasi përqendroi në duar tërë pushtetin, ai mund të thoshte
me plotgojë: “Shteti jam unë”. Tërë Franca varej prej tij: ligjet, taksat, ushtria, drejtësia, vetë
shtetasit me pasuritë që kishin.
Mbreti ndërhyn në jetën ekonomike të vendit. Mbreti ndërhyri fuqishëm në jetën ekonomike të
vendit. Nga njëra anë ai pakësoi ardhjen e mallrave nga jashtë duke vendosur taksa të rënda dhe
nga ana tjetër mbështeti zhvillimin e manifakturave që vareshin nga shteti, për prodhimin e
mëndafshit, porcelanit, tapicerive dhe sendeve të tjera të luksit. Në atë kohë mendohej që pasuria
e një vendi varej nga sasia e arit dhe argjendit që ai zotëronte, prandaj eksportet (që sillnin para
në arkat e shtetit) duhet të kapërcenin importet (që i pakësojnë paratë në arkën e shtetit).
Në bazë të këtyre parimeve ekonomike monarkia bëri gjithë përpjekjet për të mbështetur
aktivitetin e kompanive franceze. Kështu Franca mundi të shtjerë në dorë disa baza në Indi,
ndërsa në Amerikë, rreth deltës së Misisipit, po themelohej një koloni e madhe, e quajtur
Luiziana, për nder të mbretit Luigj. Ajo i shtohej zotërimeve franceze në Kanada (Kebek) dhe
në Antile (Guadalupa, Martinika).
Mbreti përndjek hugenotët. Mbreti Luigj deshi të imponojë vullnetin e tij edhe në fushën fetare
dhe për këtë arsye u ndesh disa herë me Kishën e Romës. Por përndoqi sidomos hugenotët dhe ua
hoqi të drejtën e kultit, duke zhbërë editin e Nantës. Shumë ugonotë e braktisën Francën dhe
gjetën strehë në Holandë e Angli, ku u pritën krahëhapur sepse ishin kryesisht tregtarë,
sipërmarrës, zejtarë dhe sillnin me vete përvojë e para.
Evropa në luftë kundër Francës. Për të vendosur sundimin e Francës në mbarë Evropën, Luigji
XIV nisi një varg luftërash: kundër Holandës, rivale shumë e rrezikshme në tregti; kundër
Habsburgëve të Austrisë dhe të Spanjës, që Luigji i konsideronte si armiqtë e tij të natyrshëm;
kundër Anglisë që po zhvillohej me shpejtësi. Franca korri fitore të shumta, por rreth fundit të
shekullit përpjekjet për ekspansion u ndalën. Fuqitë kryesore evropiane, të frikësuara nga
agresiviteti dhe arroganca e mbretit francez, u bashkuan kundër tij dhe e detyruan të hiqte dorë
nga pjesa më e madhe e pushtimeve. (1697, paqja e Risvikut).
Ndërkaq ushtria franceze, që rreth fundit të shekullit mezi numëronte 50.000 ushtarë, kishte
arritur në fund të viteve 600 numëronte 300.000 trupa. Për ta mbajtur kushtonte shumë dhe arkaat
e shtetit, mes shpenzimeve pa kriter dhe luftërave, u zbrazën me shpejtësi. Kështu qqë mbreti i
rriti vazhdimisht taksat, duke krijuar pakënaqësi dhe revoltë në radhët e popullsisë.
Lufta për pasardhësin e fronit spanjoll varfëron Francën. Lufta e fundit e kryer nga Luigji
XIV shpërtheu për një problem të pasardhësit në fron. Në vitin 1700 vdiq mbreti i Spanjës pa lënë
trashëgimtarë dhe Luigji XIV, që ishte martuar me një princeshë spanjolle, pretendonte koronën
e Spanjës për nipin e tij. nëse ky plan realizohej, pjesa më e madhe e Evropës do të vihej në
sundimin francez. Për të shmangur këtë, Anglia, Holanda, Austria dhe më vonë Portugalia dhe
Savoja u bashkuan kundër Francës, duke hapur një luftë të re, të quajtur lufta për trashëgiminë e
fronit spanjoll (1702-13). Franca ishte dobësuar nga luftërat e mëparshme. Konflikti i ri ishte për
francezët një vijim i humbjeve dhe mjerimi u përhap në radhët e popullsisë.
Paqja e Utrehtit dhe Rastadit i japin fund luftës. Më në fund u arrit paqja, që u përfundua në
Utreht (1713) dhe në Rastad (1714). Filipi i Burbonës, nip i Luigjit XIV, u njoh mbret i Spanjës,
por iu desh t’i japë Austrisë Vendet e Ulëta jugore dhe tërë zotërimet italiane. Kështu Italia kaloi
nga sundimi spanjoll në atë austriak: austriake u bënë Lombardia, mbretëria e Napolit dhe
Sardenja. Duka Viktor Amedeo II i Savojës mori titullin mbret dhe Sicilinë. Por pak më vonë e
shkëmbeu këtë ishull me Sardenjën dhe që atëherë Savojat morën titullin “mbret i Sardenjës”
Qyteti i Gravelinit në një fotografi ajrore. Gravelini fillimisht ishte port, por u fortifikua nga Vobani në
vitin 1680 me kulla në qoshe dhe hendeqe.

Qyteti i Nëf-Brisashit i parë nga lart siç është sot: pak kilometra nga lumi Rin, u projektua në vitin 1698 si
vendmbrojtje nga Vobani dhe kishte për qëllim mbrojtjen në kufirin me Gjermaninë. Më vonë u shndërrua
në një qytet të mirëfilltë.
3.Lind në Angli monarkia konstitucionale
Stjuartët kërkojnë të krijojnë një monarki absolute. Kur mbretëresha Elisabeta I vdiq pa lënë
trashëgimtarë, froni anglez i kaloi mbretit të Skocisë, Xhek I Stjuart dhe më pas Karlit I, njëri bir
dhe tjetri nip i Maria Stuart.
Stjuartët u përpoqën me të gjitha mënyrat që ta forconin pushtetin e tyre dhe të krijonin në Angli
një monarki absolute. Por hasën në kundërshtimin e parlamentit, që kishte një traditë të gjatë në
Angli dhe një peshë të madhe politike. I krijuar në shekullin XIII, ai fillimisht ishte një asamble e
feudalëve të mëdhenj (lordëve). Por më pas ishte ndarë në dy asamble: Dhoma e Lordëve, e
përbërë nga përfaqësuesit e aristokracisë dhe klerit të lartë dhe Dhoma e Komunave, e formuar
nga fisnikëria e ulët e fshatit dhe borgjezia e qytetit. Sidomos këta të fundit e konsideronin
monarkinë si një pengesë për zhvillimin e lirë të veprimtarive ekonomike dhe e luftonin atë me
vendosmëri.
Kundërshtitë fetare ashpërsojnë përballjen. Ndeshja mes mbretit dhe parlamentit u bë edhe më
e ashpër si rrjedhojë e kundërshtive fetare që trazuan vendin në këto vite. Që në kohën e Henrikut
VIII, Anglia ishte kryesisht anglikane, por Irlanda ishte katolike dhe Skocia, edhe ajo e qeverisur
nga Stjuartët, ishte presbiteriane, pra kalviniste (ose puritane). Në Dhomën e Komunave qenë
ulur shumë pasues të Kalvinit, që e kritikonin ashpër Kishën anglikane – shumë e ngjashme, sipas
tyre, me Kishën katolike – dhe mbretin që ishte kreu i saj.
Për të mbajtur në fre parlamentin, mbretërit nuk e mblidhnin. Karli I nuk i mblodhi dhomat e
parlamentit për plot njëmbëdhjetë vjet, duke qeverisur në këtë periudhë (1629-40) si një monark
absolut.
Gjërat shkojnë deri në luftë civile. Kundërshtitë mes mbretit dhe parlamentit u ashpërsuan kaq
shumë sa më në fund u arrit në një luftë të hapur civile (1640-48). Aristokracia e lartë dhe
peshkopët anglikanë, që ishin të emëruar nga mbreti, e mbështetën sovranin, por zonat e pasura të
lindjes dhe jugut, ku borgjezët dhe puritanët ishin të shumtë në numër, u rreshtuan me
parlamentin.
Parlamenti ua dha komandën e trupave Oliver Kromuellit, një puritan i flaktë që arriti të
organizojë një ushtri krejt të re dhe shumë të efektshme. Ai rekrutoi kryesisht burra puritanë,
sepse donte që ushtarët e tij të ishin të motivuar për të luftuar dhe i lejoi repartet të zgjedhin vetë
oficerët ndër shokët më guximtarë dhe i diskutoi planet e luftës edhe me ushtarët e thjeshtë.
Mbreti mundet dhe i pritet koka: shpallet republika. Me ushtarët e tij Kromuelli e mundi disa
herë ushtrinë e mbretit. Karli I u shfronëzua, iu bë gjyqi për tradhti të lartë dhe u dënua me
vdekje, me prerje koke. Vendimi u ekzekutua në vitin 1649 dhe ngjalli pështjellim në tërë oborret
e Evropës. Ndërkaq në Angli u shpall republika. I mbështetur nga ushtria, Kromuelli mori
pushtetin dhe menjëherë vendosi në vend një regjim diktatorial, duke shtypur me grusht të
hekurt opozitën e brendshme dhe kryengritjet e irlandezëve e skocezëve. Në Irlandë masakrat
ishin aq të egra sa shumë katolikë irlandezë u detyruan të marrin arratinë në Amerikë.
Rivendoset monarkia. Me kalimin e kohës, ashpërsia e diktaturës së Kromuellit krijoi
pakënaqësi edhe në radhët e mbëtetësve.pak kohë pas vdekjes së tij kurora iu kthye birit të
mbretit që iu pre koka, Karlit II Stjuart dhe monarkia u rimëkëmb (1660).
Por edhe njëherë Stjuartët – Karli II dhe sidomos i biri Xheku II – me ndihmën e katolikëve, u
përpoqën të vendosin absolutizmin sipas modelit francez. Sërish lindën armiqësitë me
parlamentin. Në vitin 1679 ky nxori një ligj , të quajtur Habeas corpus, në mbrojtje të të drejtave
të shtetasve dhe në vitin 1688, pasi u mblodh në seancë të jashtëzakonshme, përjashtoi përgjithnjë
Stjuartin nga froni, duke ia dhënë kurorën e Anglisë Vilhelmit të Oranzhit, dhëndër i mbretit të
dëbuar.

Me një revolucion paqësor Anglia arrin në një monarki kushtetuese. Këtë radhë lufta kundër
Stjuartëve u zhvillua pa gjakderdhje, kështu që anglezët e quajtën të lavdishëm këtë revolucion të
dytë paqësor (1688).
Për të larguar çdolloj rreziku absolutizmi, ata e vunë mbretin e ri të betohet, para kurorëzimit, për
njëlloj Deklarate të të drejtave (Bill of Rights, në anglisht), apo një kushtetutë të mirëfilltë, me
të cilën ai zotohej të respektonte të drejtat e parlamentit dhe të qytetarëve (1689).
Lindi kështu në Angli monarkia e parë kushtetuese dhe parlamentare, një formë qeverisjeje
ligji i së cilës përcakton kufizimet e mbretit dhe parlamenti kontrollon veprimtarinë.
Monarkia kushtetuese i dha fund kundërshtive civile dhe fetare dhe në vitin 1707 bashkoi Anglinë
dhe Skocinë, duke krijuar Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe.
Monarkia absolute-e realizuar nga – Franca-Luigji XIV (mbreti Diell)-Shteti jam unë; i karakterizuar ngapushteti
i pakufizuar i mbretit.
Monarkia kushtetuese-në Angli-e arritur falë-revolucionit të lavdishëm dhe Shpalljes së të drejtave-e
karakterizuar nga-pushteti i mbretit i kufizuar nga ligjet.
4. Ekspansioni kolonial evropian dhe tregtia trekëndëshe.
Spanja dhe Portugalia themelojnë perandoritë e para koloniale. Perandoritë e para koloniale
u krijuan nga spanjollët dhe portugezët dhe lindën fill pas zbulimeve gjeografike të shekullit XV
– XVI.
Spanja pushtoi më shumë se gjysmën e kontinentit amerikan, nga Meksika në Argjentinë dhe në
Azi zotëroi, në vitin 1569, ishujt Filipine (të quajtura kështu për nder të mbretit Filip II).
Portugalia pushtoi Brazilin, në Amerikën e Jugut, ndërsa në Afrikë dhe në lindje u mjaftua me
krijimin e qendrave tregtare të mbrojtura me fortesa.
Gjithsesi spanjollët dhe portugezët nuk mbetën vetëm në zbulime dhe pushtimin e botës. Fuqi të
tjera evropiane, sidomos Franca, Holanda, Anglia, nxituan t’i imitojnë, sapo u ndjenë të
fuqishëm për ta bërë këtë.
Në vitet 600 lindën perandoritë e reja tregtare franceze, holandeze dhe angleze. Në vitet 600
shoqëritë tregtare holandeze, franceze dhe angleze, të mbrojtura nga qeveritë përkatëse, sunduan
mbi tërë oqeanet dhe kontinentet. Disa prej tyre ishin aq të fuqishme sa nuk mjaftoheshin vetëm
me mbylljen e bizneseve, por pushtonin edhe toka, lidhnin aleanca, shpallnin luftëra. Në lindje,
brenda pak kohësh shpartalluan fuqinë tregtare të portugezëve dhe zunë vendin e tyre në
kontrollin e trafiqeve tregtare të zonës.
Francezët, anglezët dhe holandezët mbërritën edhe në Amerikë, si piratë dhe kontrabandistë,
eksploratorë dhe kolonë dhe vunë në zotërim territore të gjera, duka ia rrëmbyer Spanjës dhe
Portugalisë apo duke pushtuar territore të reja, në fund të viteve 700 edhe Australia e largët u arrit
nga eksploratori Xhejms Kuk dhe iu nënshtrua mbretit të Anglisë. Për zotërimin e kolonive dhe
epërsinë në tregtinë ndërkombëtare Franca, Holanda dhe Anglia luftuan ashpër dhe shpesh mes
tyre, në gjysmën e dytë të viteve 600 dhe në shekullin e ardhshëm.
Importohen skllevër zezakë për të punuar në plantacionet e Amerikës. Në Amerikën jugore
dhe në disa zona të Amerikës veriore, ku klima ishte e ngrohtë dhe trualli pjellor, u krijuan
plantacione të gjera duhani, kallam sheqeri, kafeje, kakaoje, indakoje (një ngjyrosës i kaltër),
pambuku. Për t’i punuar ato u sollën nga Afrika mijëra e mijëra skllevër zezakë, që shiteshin si
mall në tregje. Portugezët, holandezët, anglezët, por edhe francezët e spanjollët siguruan
monopolin e kësaj tregtie të turpshme, prej nga negrierët, pra tregtarët e skllevërve, nxirrnin
fitime të majme.
Fillon tregtia trekëndëshe. Tregtarët niseshin nga portet evropiane, sidomos nga Liverpuli dhe
Bristoli (Angli), nga Nanta dhe Bordoja (Francë), duke marrë me vete copëra pëlhurash, xhingla,

armë dhe raki. Kur mbërrinin në brigjet e Guinesë (Afrikë), i shkëmbenin mallrat e tyre me
skllevër zezakë, kërkesa për të cilët si krah pune në plantacione sa vinte dhe rritej.
Anijet negriere niseshin drejt Amerikës të ngarkuara me mall njerëzor. Kushtet e udhëtimit ishin
të tmerrshme dhe një numër i madh skllevërish vdiste nga sëmundjet dhe mundimet. Ata që
mbijetonin zbarkoheshin dhe shiteshin, pastaj anijet nisnin sërish rrugën drejt Evropës, duke
transportuar këtë radhë produktet e kolonive.
Në këtë tregti të quajtur trekëndëshe, sepse tregtarët i preknin tre kontinentet duke ndjekur një
rrugë në formë trekëndëshi, anijet nuk udhëtonin kurrë bosh. Në çdo ndalesë tregtarët shisnin
ngarkesën dhe mbushnin hambarët e anijeve me mall të ri, duke realizuar kështu një fitim të
trefishtë.
Shitja e skllevërve në një treg të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, në shekullin XIX.
Disa skllevër marrin ajër në urën e anijes të mbikëqyrur nga njerëz të armatosur: një marinar keqtrajton
një skllav të shtrirë përdhe, ndërsa oficerët vështrojnë skenën indiferentë.
Fjalët kyç: monarki absolute, rebelim, shpallje e të drejtave, monarki kushtetuese, perandori koloniale,
plantacion, tregti trekëndore.
Tryeza kronologjike: 1642-1648-Lufta civile në Angli; 1649-I pritet koka Karlit I Stjuart; 1661-Luigji
XIV merr pushtet të plotë; 1689-Shpallja e të drejtave në Angli; 1702-1713-Lufta për trashëgiminë e fronit
spanjoll; 1713-paqja e Utrehtit; 1714-Paqja e Rastadit
Organizo informacionet
Mes “monarkisë absolute” të llojit francez dhe “monarkisë kushtetuese” të llojit anglez ka dallime të
theksuara: cilat janë? Duke shënuar me kryq, nxirr në pah karakteristikat e secilës monarki.
Çdo pushtet është në duart e mbretit Monarki absolute Monarki kushtetuese
Mbreti nuk i jep llogari askujt për veprimet e veta
Edhe mbreti duhet të respektojë ligjet
Mbreti mund të bëjë ligje dhe të vendosë taksa
Mbreti ka vetëm detyra kundrejt qytetarëve
Mbreti u njeh qytetarëve disa të drejta
Linja 3
Ndryshimet në jetën ekonomike shoqërore në shekujt XVII-XVIII
Orë mësimore 2
Tema 1
Revolucioni shkencor në shekullin XVII
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Akademitë shkencore lindën në mbarë vendet evropiane në shekullin XVIII: ishin vende takimi dhe
ballafaqimi të shkencëtarëve dhe studiuesve.
Luigji XIV i Francës viziton Akademinë mbretërore të shkencave në vitin 1666.
Përparimet në fushën biologjike

1. Revolucioni kopernikan
Dijetarët e Mesjetës mendonin se tërë e vërteta ngërthehej në Bibël dhe në veprat e autorëve të
lashtë dhe se s’mbetej asgjë tjetër për t’u zbuluar. Shkenca konsiderohej një aspekt i filozofisë së
Aristotelit, filozofi i madh grek i shekullit IV para Krishtit, përbënin autoritetin më të lartë në
fushën shkencore. Në fillim të viteve 600 ende nuk lejohej të vihej në dyshim ajo që aai kishte
pohuar.
Sipas teorisë tolemaike Toka është në qendër të gjithësisë dhe Dielli rrotullohet rreth saj.
Idetë e Aristotelit mbi gjithësinë u rimorën nga astronomi prej Aleksandrie Tolemeu, në shekullin
II pas Krishtit. Sipas teorisë aristotelo-tolemaike, gjithësia ishte e mbyllur në një rruzull materiali
të tejdukshëm (harku qiellor) ku qenë ngulur yjet. Në qendër të gjithësisë ndodhej Toka, e
palëvizshme. Gjithçka rreth saj rrotullohej, me lëvizje të përsosura rrethore, Hëna, Dielli dhe
planetët (asokohe njiheshin vetëm pesë të tillë), që nuk binin nga hapësira sepse kishin ngecur në
pesë sfera rrotulluese, të ashtuquajturit “shtatë qiej”. Gjithçka ishte e përsosur në qiej, gjithçka e
çoroditur dhe e destinuar të prishej në Tokë.
Universitetet mesjetare dhe Kisha e kishin mirëpritur teorinë tolemaike (të quajtur edhe
gjeocentrike) që dukej se Bibla e vërtetonte.
Revolucioni i Kopernikut: Toka rrotullohet rreth Diellit. Në vitet 500 ndonjë shkencëtar nisi
të paraqesë dyshime mbi disa “të vërteta” që deri atëherë mbaheshin si të palëkundshme. Polaku
Nikola Kopernik, në vitin 1543, paraqiti një teori të re astronomike, të quajtur kopernikiane ose
heliocentrike, sipas së cilës Toka rrotullohet rreth Diellit dhe jo anasjelltas. Në vitin 1609
astronomi gjerman Johan Kepler konfirmoi teorinë e Kopernikut dhe mbështeti idenë se orbitat e
planetit rreth Diellit janë eliptike dhe jo rrethore siç besohej (lëvizja rrethore quhej e përkryer).
Lind shkenca moderne: idetë e reja shkencore u përhapën ngadalë dhe mes vështirësive të
shumta. Doktrina e Kopernikut binte ndesh me Shkrimet e Shenjta, kështu që u dënua menjëherë
nga kalvinistët dhe luteranët (Luteri e quajti Kopernikun “të marrë”) dhe më vonë nga Kisha
katolike.
Gjithsesi studimi i natyrës tashmë po fillonte të shkëputej nga filozofia dhe po dilte si shkencë më
vete, me një metodë të vetën kërkimore, të bazuar te përvoja dhe arsyetimi matematik. Kjo
metodë, e quajtur shkencore apo eksperimentale, është kaq e re dhe rezultatet e kërkimit kaq
tronditëse sa historianët folën për një revolucion shkencor dhe i lidhën vitet 600 me lindjen e
shkencës moderne.
2. Me Galilein dhe Njutonin hedh rrënjë shkenca moderne
Shkenca moderne bazohet në metodën shkencore të kërkimit. Lindja e metodës shkencore ka
si një nga protagonistët më kryesorë shkencëtarin italian Galileo Galilei (1564-1642).
Sipas Galileit shkencëtari duhet të shpjegojë si ndodhin dukuritë natyrore, pa e vrarë mendjen
nëse ato përkojnë ose jo me besimet e filozofisë. Si fillim shkencëtari vëzhgon dukuritë, duke u
interesuar për aspektet e matshme (për shembull koha, hapësira, shpejtësia…). Pastaj ngre një
hipotezë, që duhet të vërtetohet me ekperimente të përsëritura. Nëse ajo nuk vërtetohet nga
praktika, shkencëtari duhet ta lërë mënjanë; nëse vërtetohet, shkencëtari ka zbuluar një ligj, që
mund të gjejë zbatim në të gjitha dukuritë e të njëjtit lloj. Praktika dhe arsyetimi matematikor
janë për Galilein dy instrumentet bazë të metodës shkencore.
Zbulimet astronomike të galileit pohojnë teorinë kopernikiane. Për studimet e tij astronomike
Galilei vendosi të përdorë teleskopin, e shpikur nga një optik hollandez në fillim të viteve 600.
zbulimet e para që bëri ishin të bujshme, në kundërshtim të hapur me teorinë gjeocentrike. Hëna
nuk kishte formë sferike të përsosur, por kishte male dhe hone. Rruga e Qumështit ishte një
grumbull yjesh të padukshëm me sy të lirë dhe kjo të shtynte të hamendësoje për një univers

shumë më të gjerë nga ç’mendohej në atë kohë. Gjithashtu Galilei shqoi katër satelitë të vegjël që
rrotulloheshin rreth Jupiterit: pra Toka s’mund të ishte në qendër të Universit.
Zbulimet e Galileit, të shpallura në vitin 1610, u pritën me miratim dhe kritika. Më vonë
shkencëtari u gjykua dhe u dënua nga Gjykata e Inkuizicionit, si i dyshuar për herezi. Por ndërkaq
teoria kopernikiane po fillonte të triumfonte.
Isak Njutoni zbulon parimin e forcës universale të rëndesës. Natyrisht që mbeteshin probleme
për t’u zgjidhur. Shtrohej pyetja, për shembull, në ç’mënyrë mund të lëviznin në hapësirë trupat
qiellorë duke ruajtur orbitat e tyre, nëse nuk ekzistonin sferat rrotulluese. Përgjigjja për këtë
pyetje erdhi rreth fundit të shekullit nga një shkencëtar i madh anglez, Isak Njuton (1642-1727)
që ashtu si Galilei ishte njëherësh astronom, fizikan, matematicien dhe eksperimentues. Ai e
kuptoi i pari që trupat qiellorë kanë veti të tërheqin njëri-tjetrin (forca universale e rëndesës) dhe
se forca që i tërheq është e njëjtë me atë që bën të bjerë përdhe një trup i lëshuar nga hapësira, për
shembull një mollë që këputet nga dega.
Krijohen akademitë dhe revistat shkencore. Në vitet 600 lindën shoqatat e para, të quajtura
akademi, që kishin si qëllim shkëmbimin kulturor dhe koordinimin e kërkimeve. Në vitin 1603 u
krijua në Romë Akademia e Lincejve, ku bëri pjesë edhe Galilei. Lindi pastaj në Firence
Akademia e Cimentos (1651), Rojal Sosieti e Londrës (1660) dhe Akademia e Shkencave të Parisit
(1666). Akademitë botuan revistat e para shkencore.
Një dylbi e ndërtuar nga Galilei. Duke marrë dijeni për disa lente të veçanta të prodhuara në Holandë, me
të cilat mund të këqyrje objekte të largët, Galilei ndërtoi vetë një dylbi që i shërbeu për të vrojtuar qiellin.
3.Arti, muzika, teatri në vitet 600
Zë vend stili barok. Në vitet 600 zuri vend një stil i ri artistik, që më vonë u quajt “barok” dhe që
i kundërvë harmonisë dhe rregullsisë së linjave, aq të dashura për artin e Rilindjes, shijen për
efektet mbresëlënëse dhe teatrale. Baroku zgjedh forma arkitektonike të ndërlikuara, faqe të
valëzuara, figura në lëvizje, krijon iluzione optike: është një stil i pasur, me shumë ornamente dhe
spektakolar.
Stili barok lartëson madhështinë e Kishës katolike. Termi barok u përdor për herë të parë në
vitet 700 për të shprehur një gjykim negativ mbi veprat e arkitektëve Bernini dhe Borromini, që
kishin punuar në Romë në dekadat e para të viteve 600.
Roma, qendër e katolicizmit, i ofroi artit barok terrenin më të përshtatshëm për zhvillim. Kisha
katolike, e porsadalë nga ndeshja me Protestantizmin, kërkon të japë një imazh të përtërirë për
veten dhe një fuqi të re dhe stili barok dukej fort i përshtatshëm për të lartësuar truimfin e
katolicizmit dhe për të mrekulluar masën e besimtarëve, duke ngjallur ndjenja të fuqishme dhe
ndjenja devocioni.
Kishat dhe qytetet zbukurohen me dekoracione dhe monumente barokë. Në kundërshtim me
lakuriqësinë e rreptë të tempujve protestantë kishat baroke janë plot zbukurime dhe
dekoracione. Altaret janë prej mermeri të çmuar, kolona, sende të praruara, sepse në ceremonitë
që kryehen aty duhet të përqendrohen vështrimet dhe vëmendja e të gjithëve. Në tavane, zona të
gjera të zbukuruaraa me afreske zgjerojnë hapësirat dhe krijojnë iluzionin që qemeret hapen dhe
qielli derdhet brenda, duke ofruar paamje të parajsës. Statujat dhe pikturat u flasin besimtarëve
me një gjuhë të pasur sugjestionuese.
Me dëshirën e papëve, Roma u pasurua me kapela dhe pallate, sheshe dhe shatërvanë. Nga Italia
stili barok u përhap në vende të ndryshme, në Evropë dhe në Amerikë dhe shpesh ndikoi në
strukturën e qyteteve. Rrugët u zgjeruan, sheshet u hapën në sfonde skenografikë, që i bëjnë të
ngjashëëm me teatrot e hapur, natyra hyri në qytete me kopshtet e para publike, rrugët e rrethuara
me pemë, sipërfaqet e ujit.

Shekulli XVII është shekulli i madh i teatrit. Shija për gjithçka që është spektakolare e bën
shekullin XVII një shekull të madh për teatrin.
Në Francë shfaqjet teatrale pushtojnë sheshet dhe oborret. Mbreti Luigj XIII merr pjesë në
komedi thuajse çdo ditë dhe Korneji, Rasini, Molieri, autorët më të mëdhenj të kohës, janë të
fuqishëm dhe të mbrojtur nga mbreti. Në Spanjë Lope de Vega krijon thuajse dy mijë komedi
dhe autorët gëzojnë autoritet të madh.
Gjithsesi zhvillimi i teatrit nuk u krye pa pengesa nga më të ndryshmet. Në Angli, rreth mesit të
shekullit XVII, puritanët i ndalojnë shfaqjet publike, duke i gjykuar imorale. Në Francë kisha
katolike u mohoi autorëve, për një kohë shumë të gjatë, një varrim të krishterë: Molieri u varros
në tokë të shenjtëruar, por natën dhe në fshehtësi të madhe, vetëm pas ndërhyrjes së Luigjit XIV.
Zhvillohet komedia e artit. Në Itali pati një zhvillim të madh komedia e artit, e lindur rreth
gjysmës së viteve 500. Autorët e komedisë së artit janë profesionistë që specializohen në
interpretimin e një personazhi të caktuar. Recitojnë në shesh (më vonë në oborre), nuk ndjekin një
tekst të shkruar, por vetëm në vija të trasha, që quhet kanovacë dhe tregon përmbledhtas
përmbajtjen e komedisë. Dialogjet, batutat, skenat e veçanta janë të improvizuara nga aktorët që
njëherësh edhe këndojnë, vallëzojnë, bëjnë pirueta dhe akrobaci, shoqërojnë veprimet me një
mimikë të shkëlqyer. Ndër personazhet e komedisë së artit janë edhe maskat, si Arlekini,
Bringela, Skapinoja (shërbëtorët dinakë dhe intrigantë), Pantaleoni (padroni plak dhe koprac)
Pulcinela (herë shërbëtore dhe herë padrone, herë mendjemprehtë dhe herë teveqel). Në vitet 600
komedia e artit u përhap në mbarë Evropën.
Përhapet ndikimi i muzikës italiane. Por Italia e ushtroi ndikimin e saj sidomos në fushën e
muzikës. Shumë terma muzikorë si adagio, lento, piano, largo kaluan nga italishtja në gjuhët e
tjera.
Në Itali dhe në oborret evropiane zë vend opera lirike, pra drama me muzikë, ose melodrama, e
shpikur në Firence, gjatë dekadës së fundit të viteve 500. Kryevepra e parë e këtij lloji është
Orfeu i Klaudio Monteverdit, e shfaqur në Mantova (1607).
Ndër veglat muzikore preferohen më shumë ato që imitojnë më mirë zërin e njeriut, si violina, që
më parë nuk kishte vend në muzikën serioze. Ndërtimi i violinave u kthye në art, ku shkëlqejnë
mjeshtrat liutai italianë. Më i famshmi ndër ta është Antonio Stradivari.
Papa viziton Shatërvanin e katër lumejve në sheshin Navona. Inocenti X Pamfili ia kishte porositur
ndërtimin e shatërvanit skulptorit Bernini. Pikturë e vitit 1651 e Filipo Galiardit.
Fjalët kyç: teoria gjeocentrike ose tolemaike; teoria heliocentrike ose kopernikane; revolucioni shkencor;
akademitë shkencore; baroku; vepra lirike
Tryeza kronologjike: 1543-Nikolo Koperniku paraqet teorinë heliocentrike; 1564-1642-Lindja dhe vdekja
e Galileo Galileit; 1603-hapet në Romë Akademia e Linceit; 1610-Galilei boton Sidereus Nuncis; 1642-
1727- Lindja dhe vdekja e Isak Njutonit; 1687-Ligjet mbi forcën e rëndesës së Njutonit
Idetë kryesore
Në vitet 600 lindi shkenca moderne e bazuar në “metodën shkencore” të kërkimit.
Zbulime të reja astronomike pohojnë teorinë e Kopernikut, sipas së cilës jo Toka, por Dielli ndodhet në
qendër të sistemit diellor dhe planetët rrotullohen rreth tij.
Shkencëtarët më të mëdhenj të kësaj periudhe janë italiani Galileo Galilei dhe anglezi Isak Njuton.
Në art përhapet stili barok; në tërë Evropën zë vend teatri; në fushën e muzikës Italia ushtron ndikimin e vet
gjithandej.
Tema
Revolucioni industrial
PROFILI I TEMËS

Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Avulli nën trysni lëshon një forcë të madhe. Që në vitet 600 u përpoqën ta shfrytëzojnë këtë energji për të
vënë në veprim një mekanizëm. Makina e parë me avull vërtet funksionuese u krijua në vitin 1769 nga një
teknik i zoti, Xhejms Vat; ajo ishte në bazë të revolucionit industrial anglez.
Makina me avull e Vatit.
1.Zhvillimi industrial fillon në Angli
Revolucioni bujqësor përgatit dhe shoqëron revolucionin industrial. Në fshatrat anglezë, që
në shekujt XVI-XVII, ishin kryer shndërrime të thella. Siç e dimë, disa toka të përbashkëta, të
përdorura bashkërisht nga bashkësitë fhsatare, qenë kthyer në pronë private dhe qenë rrethuar me
gardh (rrethinat) dhe qenë kultivuar me metoda moderne duke i bërë më prodhuese.
Fillimisht numri i rrethinave u rrit ngadalë, por rreth gjysmës së shekullit XVIII numri i tyre nisi
të rritet me shpejtësi, duke mbuluar tërë territorin bujqësor anglez. Pronarët e rinj u pasuruan dhe
arritën të mbledhin kapital të madh. Revolucioni agrar anglez përgatiti, shoqëroi dhe ndihmoi
revolucionin industrial.
Anglia është vendi më i pasur në Evropë. Në fillim të shekullit XVIII Anglia ishte vendi më i
pasur i Evropës. Pasuria e saj nuk vinte vetëm nga bujqësia por edhe nga iniciativa sipërmarrëse
e banorëve dhe tregtia.
Anglezët kishin fituar epërsi në dete, duke fituar, edhe me luftë, konkurrencën me Holandën dhe
më pas me Francën. Prej vitit 1713 kishte vënë nën kontroll tregtinë e zezakëve, një tregti
përherë e më fitimprurëse. Sipërmarrësit anglezë investonin kapitalet e grumbulluara me bujqësi
dhe tregti në veprimtari të reja prodhuese: financonin ndërtimin e rrugëve dhe kanaleve për të
lehtësuar transportin, blinin pajisje dhe makineri për fabrikat, modernizonin bujqësinë. Në radhët
e tyre kishte edhe shumë fisnikë që, ndryshe nga shumë aristokratë të kontinentit, nuk e kishin për
turp të merreshin me biznes.
Zejtarët dhe punëtorët në shtëpi nuk arrijnë të përmbushin kërkesën për produkte të
gatshme. Nga kolonitë që Anglia zotëronte në Amerikë dhe në Azi mbërrinin në portet angleze
sasi të mëdha lëndësh të para (dru, sheqer, pambuk...) dhe, bashkë me to, u rrit edhe kërkesa për
produkte të gatshme, veçanërisht pëlhura
Shumë shpejt as zejtarët endës që punonin në punishte dhe as endësit shtëpiakë të shpërndarë
nëpër fshatra, që punonin për llogari të tregtarëve, nuk mundën t’i bëjnë dot ballë kërkesave në
rritje për të prodhuar më shumë, në një kohë sa më të shkurtër dhe me kosto sa më të ulët.
Përdoren makineri të reja dhe energjia e avullit. Kjo qe e mundur falë shpikjes së makinerive
të reja dhe një vargu përmirësimesh teknike që, në fushën e tekstilit, ishin kryesisht vepra të
zejtarëve gjenialë. Në një kohë të shkurtër operacionet tjerrjes dhe endjes u mekanizuan
plotësisht, pra kryheshin nga makinat: në vitin 1833 një punëtor i vetëm, i ndihmuar nga një
çirak, mund të mbikëqyrte njëherësh punën e katër telajove, duke prodhuar njëzet herë më shumë
se një endës me dorë.
Për të vënë në lëvizje makineritë e reja nuk mjaftonte më forca e krahut. U përdor energjia hidrike
(e ujit), pastaj ajo e avullit me presion. Shpikësi i makinës me avull më të përdorur për të vënë
në veprim makina të tjera ishte skocezi Xhejms Vat (1736-1819), që patentoi modelin e tij në
vitin 1769.
Revolucioni industrial: lind industria moderne. Në makinën e Vatit digjej qymyr për të vluar
ujin e një kaldaje dhe për të prodhuar avullin që, kur rregullohej dhe drejtohej sipas nevojës, vinte
në veprim makineri të tjera. Me fjalë pak më të ndërlikuara mund të thuhet që makina me avull e

shndërron energjinë termike në energji mekanike, pra shfrytëzonte nxehtësinë për të prodhuar
lëvizje.
Makinat, qymyri dhe avulli mundësuan një zhvillim të shpejtë dhe të jashtëzakonshëm të
industrisë, që mori emrin revolucion industrial, sepse ndryshoi rrënjësisht mënyrën e punës dhe
vetë jetën e njerëzve.
Revolucioni industrial filloi në Angli rreth viteve 700, sepse këtu u vërejtën disa kushte të
favorshme për të cilat folëm: rritje e ndjeshme e popullsisë, pasuri e madhe e grumbulluar,
kërkesë shumë e lartë për produkte. Në shekullin e ardhshëm nga Anglia ky revolucion u shtri
në Evropën kontinentale. Sidomos në Francë dhe Gjermani, si dhe në vende të tjera të botës.
Rëndësia e revolucionit industrial. Revolucioni industrial është revolucioni më i madh
ekonomik i kohës sonë. Për herë të parë, energjisë së dobët të njerëzve dhe kafshëve, energjisë jo
gjithnjë të zotërueshme të ujit dhe erës, ia zuri vendin energji e qymyrit dhe e avullit (dhe më
vonë ajo e naftës, elektricitetit dhe atomit). Ishte një ndryshim rrënjësor dhe i pakthyeshëm që do
t’iu siguronte njerëzve të vendeve të industrializuara komoditete dhe lehtësira të
papërfytyrueshme më parë: u pakësua uria dhe lodhja, u përhap arsimi, shpikjet dhe zbulimet ua
zgjatën jetën njerëzve: sipas disa historianëve, vetëm një tjetër revolucion ekonomik mund të
krahasohet me të për nga rëndësia: revolucioni neolitik, që pak më shumë se 10 mijë vjet më
parë i shndërroi njerëzit nga grabitqarë të ambientit (jetonin me gjueti dhe mbledhje frutash) në
prodhues (u bënë bujq dhe blegtorë).
Revolucioni industrial
Në Anglinë e viteve 600
Rritja e popullsisë-rrit kërkesën për prodhime-favorizohet-revolucioni industrial-i bazuar në-makineriqymyr-energji
avulli
Tregtia detare dhe revolucioni bujqësor-lejojnë-mbledhjen e kapitalit-ndihmojnë-revolucionin industrial-të
bazuar në- makineri-qymyr-energji avulli.
2. Pasojat sociale të revolucionit industrial
Lindin fabrikat. Makineritë për prodhimin industrial shumë shpejt u bënë më të mëdha,
kështu që u ndërtuan stabilimente, fabrikat, të afta që të mbanin një numër të madh
makinerish dhe mijëra punëtorë. Punë në shtëpi nuk u zhduk krejt por fabrikat, që
prodhonin më shpejt dhe me çmim më të lirë, u përhapën përherë e më shumë.
Fabrikat e para funksiononin me energji hidrike (pra me forcën e ujit) dhe për rrjedhojë
duhet të ngriheshin pranë lumenjve apo përrenjve. Energjia hidrike ishte e fuqishme (një
rrotë e vetme hidraulike ishte në gjendje të vinte në veprim njëherësh shumë makina
filature), por jo gjithnjë ishte e shfrytëzueshme, sepse përrenjtë mund të thoshin ose të
ngrinin. Vetëm kur u fut në veprim avulli, afërsia me përrenjtë nuk qe më e
domosdoshme dhe mund të prodhohej energji kudo dhe në çdo stinë.
Shumë fabrika u ndërtuan në qytete, sepse këtu krahu i punës ishte me bollëk dhe me
çmim të lirë. Pjesa më e madhe e tyre ishin fshatarë që kishin humbur punën për shkak të
rritjes demografike dhe të emigruarve nga fshatrat.
Ndarja e punës. Një karakteristikë themelore e sistemit të fabrikës ishte ndarja e punës.
Kur fabrikat ende nuk ekzistonin, sendet e nevojshme për jetesë (mobilie, veshje, enë,
vegla të çdo lloji...) prodhoheshin në punishtet e zejtarëve. Zejtari ishte një punëtor i
pavarur, i zotëronte apo i gjente vetë materialet dhe veglat që i nevojiteshin për punën
dhe e kryente punën nga fillimi deri në fund, me ndihmën e pak çirakëve, sipas një
projekti të përpunuar prej tij dhe të sprovuar nga përvoja.

Në fabrika nuk ndodhte më kështu. këtu procesi i punës ishte i ndarë në një seri
operacionesh të thjeshta dhe përsëritëse, që u besoheshin punëtorëve të ndryshëm, të cilët
ndërhynin njëri pas tjetrit për të kryer pjesën e tyre të punës. Shembulli klasik (i përdorur
nga ekonomisti i madh i viteve 700, Adam Smith) është ai i fabrikimit të një gjilpëre.
Një punëtor i pakualifikuar – thotë ai – sigurisht që i vetëm nuk do të arrinte të prodhonte
njëzet gjilpëra në ditë. Por në fabrikën e gjilpërave tërë procesi i punës është i ndarë në 18
operacione të ndryshme, që u besohen po kaq punëtorëve: njëri e bën metalin tel, një
tjetër e drejton telin, një i tretë e pret, një i katërt i bën vrimën e kështu me radhë.
Operacionet e kryera nga secili punëtor janë të thjeshta dhe nuk kërkojnë përvojë. Por në
fund të ditës gjilpërat e prodhuara janë dhjetëra mijëra dhe pronari i fabrikës fiton shumë
më tepër.
Në fabrika dhe miniera puna është e rëndë dhe e keqpaguar. Shumë punëtorë i
nënshtroheshin një lodhje të madhe dhe një disipline të rreptë në fabrikë.
Oraret e punës këtu nuk përcaktoheshin nga vetë punëtorët, siç ndodhte në bujqësi apo në
punishten zejtare, por vendoseshin nga makina dhe ora. Punëtorët e fillonin dhe e
mbaronin bashkë ditën e punës, nën kontrollin e rreptë të mbikëqyrësve dhe nën frikën e
gjobave të rënda.
Pagat ishin të ulëta. Gratë dhe fëmijët paguheshin shumë më pak se punëtorët meshkuj,
edhe pse duhet të duronin turne të rënda pune (10, 12 madje edhe 14 orë në ditë).
Në miniera kushtet e punëtorëve ishin edhe më të rënda. Jo vetëm puna ishte e rëndë dhe
e lodhshme (burrat gërmonin mineral, gratë dhe fëmijët e transportonin në sipërfaqe
nëpër tunele të ngushtë), por ishte edhe rreziku i shembjeve, përmbytjeve të papritura dhe
shpërthimit të gazrave apo minave defektoze. Gjithsesi industria minerare ishte në
zhvillim sepse revolucioni industrial kërkonte sasi qymyri dhe metalesh përherë e më të
mëdha.
Lagjet e punëtorëve janë të zymta dhe ta pashëndetshme. Për të pakësuar në
maksimum kostot e transportit të lëndës djegëse, sipërmarrësit preferonin t’i ngrinin
fabrikat në afërsi të vendburimeve të qymyrit, që ishin të shumta në Angli. Rreth
fabrikave rriteshin me shpejtësi qytetet: Mançesteri, për shembull, në më pak se një
shekull kaloi nga 6000 në 930.000 banorë.
Në lagjet punëtore, që shtriheshin përreth fabrikave, shtëpitë ishin të vogla, të zymta dhe
të pashëndetshme. Mobilimi ishte i varfër dhe dendësia për sipërfaqe banimi shumë e
lartë: shpesh në një bodrum apo në një barakë mblidhej një familje e tërë.
Kushtet higjienike ishin të tmerrshme dhe favorizonin përhapjen e sëmundjeve
infektive, si lija, tifoja, skarlatina, tuberkulozi. Në radhët e fëmijëve të kequshqyer dhe të
dërrmuar nga puna e rëndë u përhap rakitizmi fëmijëror, që shkakton shtrembërime të
rënda të eshtrave.
Fëmijë duke punuar në një minierë angleze
Një djalë shtyn karrocën me qymyr; një tjetër djalë e tërheq duke u zvarritur këmba-dorës, një vogëlushe
hap derën që të çon në galeri, galeri e ngushtë ku s’mund të punohet në këmbë.
3. Zhvillimi i shkencës dhe teknikës në epokën industriale
Zhvillohet industria kimike. Fabrikat e tekstileve kërkonin sasi përherë e më të mëdha
zbardhuesish (për të zbardhur pëlhurat), ngjyrosësish (për të ngjyer stofrat) detergjentësh
(për të pastruar leshin bruto). Metodat e përdorura dikur, për shembull lënia në diell për

zbardhimin e pëlhurave, nuk praktikoheshin më: nuk kishte në Angli livadhe të lira ku të
hapje sasitë e mëdha të stofit që prodhohej.
Për përpunimin e pëlhurave, por edhe të qelqit, sapunit, u përdorën lëndët kimike, që
prodhoheshin në laborator dhe mund të prodhoheshin në sasinë e dëshiruar.
Jo më kot shekulli XVIII ishte një shekull i suksesshëm për kiminë. Pati zbulime të
shumta dhe shumë kimistë me vlerë. Ndër ta ishte edhe francezi Lavuazje, që njihet si
themeluesi i kimisë moderne, shkencës që studion cilësitë dhe shndërrimet e lëndëve.
Avulli gjen zbatim te anijet.... Përparimi industrial u shoqërua me zhvillimin e
transportit. Përpjekjet për të zbatuar një motor me avull në karro dhe karroca nuk patën
sukses fillimisht. Rezultate më të mira u arritën në lundrimin me avull. Anija e parë me
avull (Pyroscaphe) u ngrit në Francë në vitin 1783. por lundrimi lumor pati një zhvillim
të madh kryesisht në Amerikë, një kontinent me lumenj të mëdhenj dhe thuajse ende pa
rrugë. Në vitin 1807 anija me avull Klermont, e amerikanit Robert Fullton, nisi
udhëtimet e përditshme Nju Jork Albani. Në vitin 1818 anija amerikane Savana përshkoi
në nëntëmbëdhjetë ditë oqeanin Atlantik. Avulloret e para ishin të ngadaltë dhe në
udhëtime të gjata shpenzonin shumë qymyr, që mbushte plot hambarët e anijes dhe
furnizimi në udhëtim e sipër ishte i vështirë: në udhëtimet transoqeanike këto anije edhe
për shumë vite përdorën edhe velat krahas motorëve me avull.
...dhe tek trenat. Shumë më i shpejtë ishte zhvillimi i lokomotivave me avull. Në fillim,
këto makineri ishin kaq të rënda sa i thyenin shinat e brishta prej gize. Ishte inxhinieri
Xhorxh Stefenson dhe i biri Roberti që ndërtuan lokomotiva vërtet efikase dhe një
sistem të ri hekurudhor. Falë tyre hyri në veprim linja e parë hekurudhore e botës
Stokton-Darlington, që lidhte një minierë me bregdetin. Kundër ngritjes së hekurudhave
nuk munguan protestat. Kishte nga ata që thoshin se shpejtësi më të mëdha se 50 km në
orë mund të asfiksonin udhëtarët, duke u marrë atyre ajrin; bujqit frikësoheshin se mos
lopët, të trembura nga rropama e lokomotivave, do të humbnin qumështin. Por përvoja
tregoi se këto frikëra u zhdukën shpejt dhe Evropa u përshkua nga një rrjet i dendur
hekurudhash.
Del një formë e re energjie: elektriciteti. Por po dilte një formë e re energjie,
elektriciteti, që pak njihej hë për hë dhe përdorej kryesisht për zbavitjen e fisnikëve dhe
borgjezëve. Gjatë gjithë shekullit XVIII u bë e modës që në sallone të krijoheshin dukuri
elektrike, të përhapeshin shkëndija, të provonin mbi trup dridhjet e rrymës elektrike.
Vetëm në fillim të shekullit XIX, shpikja e pilës nga Aleksandër Volta, aparati i parë që
mund të prodhonte rrymë elektrike, i hapi udhë përdorimit të elektricitetit në fushën e
industrisë.
Fjalë kyç: revolucion bujqësor, punë në shtëpi, mekanizim, makinë me avull, kapital, fabrikë, ndarje e
punës, ndotje.
Tryezë kronologjike: 1765-shpikja e spinning Jenny; 1769-ndërtimi i një makine me avull; 1770-filaturë
hidraulike e R.arkrajtit, 1787-shpikja e telajos mekanike; 1807-anija me avull Klermont; 1818-anija me
avull Savana kapërcen Atlantikun, 1825-linja e parë hekurudhore Stokton-Darlington.
Përcakto lidhjet
Në skemë termat e vendosur në formë rrethi janë në marrëdhënie mes tyre. Përpiqu ta shpjegosh me një
fjali secilin çiftëzim.
Fabrika (makineri, energji, qytet, ndarje e punës, qymyr, ndotje.

Shembull në fabrika funksiononin makineritë e reja që dalëngadalë zëvendësuan punën e dorës.
Një test për vetëvlerësim
(Një pikë për çdo përgjigje të saktë)
Kontrollo njohuritë
Plotëso tekstin duke zgjedhur fjalët e duhura në listën e mëposhtme:
Perandoria bizantine, Rilindja, shtetet kombëtare, Amerika, klasike, Gadishulli ballkanik, karavelë,
perandoria osmane, Leonardo da Vinçi, Kristofor Kolombi, Vasko de Gama lundrimi, kolonitë, tokësore
dhe detare, ar dhe erëza, Evropa.
Në gjysmën e shekullit XV në oborret princërore të Italisë u zhvillua lëvizja e re kulturore që u quajt.... që
bazohet në rizbulimin e kulturës.... që në vitet 500 u përhap në mbarë... Me rënien e Kostandinopojës
(1453) mori fund edhe ..... shekullor dhe lindi.... që do të zgjasë pesë shekuj. Evropa ka përherë e më shumë
nevojë për.... por rrugët e dikurshme tregtare drejt lindjes janë bërë të pasigurta. Përparimet teknike të... dhe
ndërtimi i anijeve si... bëjnë të mundur të provohen udhëtime oqeanike. Portugezi ... i ra qark Afrikës dhe
arriti në Indi; gjenovezi..., për llogari të Spanjës, përshkoi Atlantikun dhe “zbuloi” ....... Perandoritë
amerinde të aztekëve dhe inkasve u pushtuan dhe u shndërruan në.... spanjolle.
Zbulimet gjeografike
Përdor dokumentet: Krahaso
Krahaso dy dokumentet të shkruar i pari nga domenikani Bartolomeo de las Kazas dhe i dyti nga humanisti
spanjoll Huan de Sepulveda, pastaj përpiqu të plotësosh skemën dhe përgjigju pyetjeve.
Dokumenti A
Këta njerëz të krijuar nga Zoti pa ligësi, janë shumë të bindur ndaj zotërinjve të tyre dhe të krishterëve të
cilëve u shërbejnë; njerëz më të përulur, më të duruar, më të qetë dhe më paqësorë që mund të jetë mbi këtë
botë; pa sherre, urrejtje, plane hakmarrëse. Ushqimi i tyre është i pakët dhe i varfër. Veshjet janë thjesht një
lëkurë dhe e shumta mbulohen me një pëlhurë pambuku. Inteligjenca e tyre është e kulluar dhe e gjallë:
janë shumë të aftë dhe të dashur; shumë të gatshëm ta pranojnë besimin tonë të shenjtë katolik; madje janë
njerëzit më të përshtatshëm për atë që Zoti krijoi në botë
Dokumenti B
[te indiosët} mezi mund të gjesh ndonjë gjurmë njerëzore. Jo vetëm janë krejt pa kulturë, por nuk njohin
përdorimin e shkronjave, s’kanë asnjë ligj të shkruar, por vetëm zakone barbare. Para ardhjes së të krishterë
luftonin pareshtur mes njëri-tjetrit, me aq egërsi sa nuk e quanin fitore nëse nuk shuanin urinë me mishin e
armikut. Por në luftë janë të ngaathët dhe burracakë dhe shpesh ikin nga sytë këmbët me mijëra, të mundur
nga një grusht spanjollësh që nuk bëhen as njëqind vetë.
Sipas cilit dokument indiosët:
Janë njerëz pa të keq
Janë barbarë dhe të ngjashëm me kafshët
Nuk dinë shkrim e këndim
Janë të butë dhe të bindur
Nuk kanë ligje të shkruara
Janë agresivë
Janë të qetë dhe paqësorë
Nuk bëjnë fjalë me njëri-tjetrin dhe as urrehen
Hanë mish njeriu
Janë inteligjentë
Janë të gatshëm të përqafojnë fenë e Krishterë
Janë frikacakë dhe të pazot të luftojnë.

Përgjigju:
Çfarë imazhi na ofrojnë indigjenët (vendasit) në dy dokumentet?
Cili prej të dyve i paraqit indiosët si njerëz të gatshëm për të pranuar Ungjillin e Krishtit?
Cili i paraqet indiosët si njerëz të përçmuar që e kanë hak të nënshtrohen?
Cili prej dy dokumenteve përligj veprimin e misionarëve?
Cili atë të pushtuesve?
Orientohu në hapësirë
Hidhi një sy hartës këtu poshtë (në të majtë) dhe shkruaj mbi shigjeta emrin e kontinenteve të paraqitur,
pastaj përgjigju.
Cili kontinent mungon?
Kjo hartë u përpilua para ekspeditës së Kolombit apo pas saj? Para ekspeditës së Magelanit apo pas?
Arsyeto përgjigjet.
Çfarë dallimesh vëren mes kësaj harte dhe asaj aktuale? Përpiqu të rendisësh të paktën dy.
Reforma protestante dhe Reforma katolike
Përdor dokumentet: krahaso
Krishti, Kisha katolike, Luteri, djegia në turrën e druve, huri i varjes, rrota e torturës.
Mjetet e përdorura për t’i detyruar heretikët t’i kthehen besimit katolik: djegia në turrën e druve, tortura,
varja.
Luteri përpiqet të shkatërrojë Kishën katolike, që vetë Krishti e mbron nga armiqtë.
Vështro pamjet, lexo shpjegimet dhe plotëso legjendën.
Ç’kuptim kanë dy gdhendjet? Do të arrijë Luteri të shkatërrojë kishën katolike? Përse? Do të arrijë kisha
katolike t’i kthejë në besimin katolik heretikët me mjetet e treguara më lart?
Cila nga gdhendjet është pro katolikëve? Cila pro protestantëve?
Vendos në kohë
Cila ngjarjeve u përkojnë datat e poshtëshënuara? Zgjidh në listën që vijon dhe shkruaj shkronjën
përkatëse.
a.udhëtimi i Vasko de Gamës; b.zbulimi i Amerikës, c.kolonia e parë angleze në Amerikë, d.fillimi i
Reformës protestante, e.humbja e “armadës së pathyeshme”, f.rënia e Kostandinopojës dhe perandorisë së
Bizantit, g.fillimi i Këshillit të Trentos, h.beteja e Lepantos, i.paqja e Augustës.
1453, 1492, 1497-1498, 1517, 1545, 1555, 1571, 1588, 1607.
Krijo lidhjet.
Çdo shprehje në listën në të djathtë ka lidhje me një shprehje në listën në të majtë. Krijo çiftet e duhura.
Reforma protestante
Perandoria osmane
Shtypi
Kristofor Kolombi
Perandoria inkase
Epoka elizabetiane
Aztekët
Lancikenekët
përhapja e kulturës
nën-mbretëria e Perusë
Hernan Kortes
plaçkitja e Romës
rrugët e Mesdheut të pasigurta
Izabela e Kastijës
uniteti fetar evropian
zhvillimi tregtar dhe kulturor anglez
Organizo informacionet
Me informacionet e dhëna nga teksti ndërto, në formë tabele, një tablo të plotë të qytetërimit të Pesëqindës,
duke ilustruar shkurtimisht aspektet e kësaj periudhe, si kultura dhe teknika (lëvizja e rilindjes, rinovimi i
teknikës dhe i mjeteve të lundrimit, zbulimet gjeografike) ekonomia (zhvillimi i tregtisë, kapitalizmi
tregtar, bursat, rritja e çmimeve) politika (luftërat për sundim në Evropë dhe Itali, krijimi i perandorive të
forta mes Azisë dhe Evropës) feja (ndarja fetare e Evropës, kisha protestante, “luftërat fetare”.
Krijo tekst

Pamja paraqet shpërnguljen e zezakëve afrikanë, të destinuar për skllavëri në Amerikë, drejt anijeve.
Shkruaj një shpjegim ku të sqarohet:
Çfarë ishte tregtia e skllevërve zezakë; në ç’periudhë ndodhi dhe përse
Kush qenë tregtarët e skllevërve dhe ç’është tregtia trekëndore
Në ç’kushte kryhej udhëtimi oqeanik
Përdor fjalët e duhura
Përbri çdo termi shkruaj përkufizimin përkatës
Monarki absolute, kolonitë, sovranitet, monarki kushtetuese, shteti i tretë, teoria tolemaike, shoqëritë
tregtare të lundrimit, tregtia trekëndore, teoria kopernikane.
Pushteti më i lartë i udhëheqjes së shtetit të vet
Doktrina astronomike sipas së cilës Dielli rrotullohet rreth Tokës
Doktrina astronomike sipas së cilës Toka rrotullohet rreth Diellit.
Shoqëria tregtare që kryen ekspansionin kolonial evropian (XVIIdhe XVIII)
Ajo ku pushteti i mbretit kufizohet nga kushtetuta
Ajo ku sovrani përqendron mbi vete tërë pushtetet dhe i ushtron pa kontroll
Zotërime territoriale, që varen politikisht, ekonomikisht dhe kulturalisht.
Shkëmbimi tregtar mes kontinenteve në dobi të Evropës
Të gjithë ata që nuk i përkasin as fisnikërisë dhe as klerit.
Linja 4
Idetë e reja dhe kombet e reja
Orë mësimore 8 (1orë përsëritje)
Në përfundim të klasës së 11-të nxënës/i-ja:
të përdorë saktë termat dhe konceptet historike kyçe: revolucion, hop, zhvillim i vrullshëm;
të gjykojë për efektet e revolucionit në shoqëri.
të përdorë saktë konceptet historike kyçe:
luftë civile, protektorat, restaurim, kompromis, kushtetutë, liri, barazi, vëllazëri;
të analizojë kushtet historike të kalimit nga monarkia në republikë e protektorat, si dhe shkaqet e
faktorët që ndikuan në këto kalime;
të shpjegojë gjendjen ekonomike dhe politike të kolonive angleze të Amerikës së Veriut;
të analizojë kërkesën për shkëputje të kolonive nga Anglia dhe Deklaratën e Pavarësisë;
të vlerësojë kushtetutën amerikane, duke gjykuar për risitë që ajo solli lidhur me organizimin
shtetëror, në qytetërimin botëror dje dhe sot;
të analizojë shkaqet e luftës civile, duke nxjerrë përfundime për rrjedhojat e saj në zhvillimet e
mëvonshme të qytetërimit amerikan;
të analizojë strukturën shoqërore franceze, duke gjykuar rolin e saj në shpërthimin e revolucionit;
të krahasojë ndryshimet ndërmjet Revolucionit anglez dhe atij francez në të gjitha dimensionet
(ekonomik, social, politik);
të analizojë jetën ekonomike, politike dhe sociale nëpërmjet revolucionit politik të Napoleonit;
të shpjegojë fushat dhe karakterin e reformave të ndërmarra nga Napoleoni, duke analizuar
ndikimin e tyre në qytetërimin francez dhe atë evropian;
të evidentojë ndryshimet që pësoi Evropa pas rënies së Napoleonit dhe pas vendimeve të
Kongresit të Vjenës.

të krahasojë shkaqet dhe rrjedhojat e revolucionit të parë industrial kundrejt revolucionit të dytë
industrial, duke evidentuar ndikimet që ato patën në jetën ekonomike e sociale të qytetërimeve
botërore dje dhe sot.
të përcaktojë idetë e iluministëve dhe ndikimin e tyre në ndryshimet e jetës së qytetërimeve
botërore;
të përshkruajë nacionalizmin si ideologji të shek. XIX dhe ndikimin e tij në lëvizjet kombëtare në
Evropë;
të paraqesë skematikisht hartën e re të Ballkanit, duke përcaktuar në të shtetet e reja të krijuara në
shek. XIX – XX.
(Serbia, Greqia, Bullgaria, Rumania dhe Shqipëria)
të përdorë saktë konceptin historik: “ekuilibri i forcës”;
të përzgjedhë disa nga figurat historike kyçe që luajtën rol të rëndësishëm në ngjarjet e
rëndësishme historike të periudhës 1700-1914;
Tema 1
Periudha e Iluminizmit
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Iluministët, filozofë letrarë dhe artistë mblidheshin shpesh në sallonet parisiane. Salloni i Madamë
Gofrinit, që paraqitet këtu gjatë leximit të parë të një vepre të Volterit, ishte një ndër më të rëndësishmit.
Salloni i Madamë Gofrinit në vitin 1755, në një pikturë të A. Lemoniesë 1812.
Arsyeja
Kjo pamje e shekullit XVIII paraqet një nga vlerat më të spikatura të iluministëve: Arsyen njerëzore, të
paraqitur lart, në formën femërore.
Çfarë e derdh Arsyen te burrat dhe gratë?
Ç’kuptim ka kjo pamje?
1. Drita e arsyes kundër territ të padijes
Të ndriçosh mendjen me dritën e arsyes. Zhvillimi mbresëlënës i shkencës, që filloi në vitet
700, i bindi shumë njerëz të kulturës se kushtet e jetesës së njerëzve mund të përmirësoheshin
me shpejtësi.
Instrument i përparimit duhet të ishte arsyeja njerëzore. Nëpërmjet tij njerëzit do të mposhtnin
padijen dhe besëtytnitë – armike të zhvillimit në çdo fushë – dhe do të ndërtonin një shoqëri të re,
të lirë, të drejtë dhe paqësore.
Prej këtyre bindjeve lindi një lëvizje e gjerë kulturore që mori emrin Iluminizëm, sepse ushqente
një besim të patundur te drita e arsyes që, duke ndriçuar mendjet e njerëzve, do t’i udhëhiqte në
rrugën e përparimit dhe lumturisë.
Iluminizmi lindi në Angli, por u zhvillua sidomos në Francë, duke u përhapur në mbarë Evropën
në vitet 700.
Iluministët lartësojnë tolerancën dhe barazinë, duke kritikuar fanatizmin dhe fetë. Ithtarët e
lëvizjes emërtoheshin “filozofë”. Ata i kushtoheshin me pasion studimit të atyre disiplinave prej
nga varet lumturia e njerëzve në Tokë, si politika, shkencat, ekonomia, pedagogjia (pra shkenca e
edukimit).

Në emër të arsyes, që bën bashkë të gjithë njerëzit, ndiheshin “qytetarë të botës” dhe shpallnin
barazinë e të gjithë popujve dhe racave. Pas vitesh të tërë fanatizmi dhe luftërash fetare, ata
lartësonin tolerancën, pra shpirtin e mirëkuptimit për idetë, fetë dhe zakonet të ndryshme nga të
tyret, dënonin luftën, gjuetinë e shtrigave dhe në emër të arsyes që vëllazëron tërë njerëzit,
tregtinë e skllevërve.
Kritika e tyre drejtohej edhe kundër feve, sidomos kundër fesë katolike, që akuzohej si ushqyese
e paragjykimeve dhe besëtytnisë. Disa iluministë vetëshpalleshin ateistë, pra mohonin
ekzistencën e Zotit; të tjerë, më të shumtë në numër, ishin deistë, pra besonin në një qenie
supreme, por refuzonin dogmat dhe autoritetin e Kishës.
Iluministët botojnë Enciklopedinë. Për të përhapur dijet iluministët francezë ndërmorën
përgatitjen e një vepre kolosale, Enciklopedinë, pra një përmbledhje të gjithë arsyeve njerëzore në
fushën shkencore, teknike, historike, letrare, muzikore. Kjo punë e krye sidomos nën kujdesin e
Deni Didërosë; bashkëpunëtorët qenë të shumtë dhe ndër ta figuronin iluministët më të shquar të
kohës, si Volteri, Rusoja, D’Alemberi.
Në të vërtetë Enciklopedia nuk ishte thjesht një vepër informacioni, sepse autorët merrnin
përsipër edhe të bindnin publikun e gjerë për vlershmërinë e ideve iluministe. Botimi hasi në
shumë pengesa dhe rezistencë: qeveria franceze e ndaloi plot dy herë botimin dhe dy vëllimet e
fundit dolën në mënyrë klandestine. Pavarësisht kësaj Enciklopedia u botua e tëra, në periudhën
1751-1772 dhe arriti një sukses të madh si në Francë dhe në pjesën tjetër të Evropës, ku
frëngjishtja ishte tashmë gjuhë e njerëzve të kulturuar.
Gazetat, sallonet, kafenetë përhapin ide iluministe. Librat, gazetat (që dolën që në vitet 700),
udhëtarët që plotësonin arsimimin e tyre duke udhëtuar nëpër Evropë, përhapën ngado idetë e
iluministëve. Sidomos gazetat patën në vitet 700 një zhvillim të madh. Ato ishin thjesht fletë, apo
fletë të palosura dhe nuk dilnin rregullisht, por informonin për ngjarjet më të rëndësishme, mbi
ecurinë e bursës, merreshin me shfaqjet dhe jetën e përditshme. Në Angli, ku në fund të viteve
700 ishte shfuqizuar censura mbi shtypin, u shfaqën gazetat e para politike.
Për të lexuar gazetat dhe për të diskutuar rreth tyre, shumë borgjezë takoheshin në kafene, që
lindën me shumicë në qytete. Artistëve, letrarëve, filozofëve, zotërinjve të shoqërisë së lartë u
hapnin sallonet që, në vitet 700, u bënë qendra të vërteta të jetës kulturore përveç asaj mondane.
Kafenetë dhe sallonet ndihmuan në lindjen e opinionit publik, apo të një mënyre të menduari të
përbashkët të shumicës së qytetarëve, që gjithnjë e më shumë kërkonin të njihnin faktet dhe idetë,
të gjykonin dhe të ngrinin zërin e tyre pranë qeverive.
Antuan Lavuazjer me të shoqen Mari-Anë Pieret Polse, në një portret të Zhak Lui David 1788.
Një anije me avull në lumin Hadson në një pikturë të Xhejms Bardit 1855.
Linja hekurudhore Stokton Darlington në ditën e përurimit.
2. Idetë politike dhe ekonomike të iluministëve
Pushtetet kryesore të shtetit duhet të jenë të ndarë dhe të pavarur. Në politikë iluministët
ishin në një mendje lidhur me luftën që i duhej bërë pushtetit absolut të llojit francez, por kishin
ide të ndryshme se cila mund të ishte forma më e mirë e qeverisjes.
Sharl dë Monteskië (1689-1755), një iluminist me prejardhje aristokrate, ishte në favor të një
monarkie kushtetuese, sipas modelit anglez. Në veprën Shpirti i ligjeve (1748), Monteskiëja
mbështeste idenë se tre pushtetet ku bazohet shteti, pra pushteti legjislativ (për të bërë ligjet),
ekzekutiv (për t’i zbatuar ato) dhe gjyqësor (për të gjykuar ata që nuk i respektojnë) nuk duhet të
përqendrohen në duart e një njeriu të vetëm. Për të garantuar lirinë politike dhe për të shmangur
që pakica të sundojë mbi shumicën, është e nevojshme që tre pushtetet të mbeten të ndarë dhe të
pavarur. Ky parim, që njihet si ndarja e pushteteve, edhe sot është bazë e kushtetutave të thuajse
gjithë vendeve. Në Itali, për shembull, pushtetin legjislativ e ka parlamenti, pra përfaqësuesit e

popullit të zgjedhur me vullnetin e tij të lirë; pushteti ekzekutiv i takon qeverisë; ai gjyqësor
gjykatës, që përbëhet nga tërësia e gjyqtarëve.
Parimi i sovranitetit popullor është në themel të demokracive moderne. Ndryshe mendonte
Zhan Zhak Rusoja (1712-1778), një filozof i Gjenevës, autor i Kontratës shoqërore. Për
Rusonë, pushteti kryesor i shtetit, pra sovraniteti, pushteti për të komanduar, i takon krejtësisht
popullit, që është sovrani i vetëm. Vetëm popullit i takon të votojë ligjet që i mendon si të drejtë
dhe të vendosë për të mirën e të gjithëve në asambletë publike. Qeveria është në shërbim të
popullit dhe vepron në emër të tij, kështu që populli, në çdo moment, mund ta rrëzojë ose ta
zëvendësojë.
Parimi i sovranitetit popullor, ku populli është burimi i të gjithë pushteteve, qëndron në bazë të
demokracive moderne.
Neni i parë i Kushtetutës italiane pohon, për shembull: Italia është një republikë demokratike (...)
Sovraniteti i përket popullit, që e ushtron në format dhe kufizimet e paraqitura në Kushtetutë.
Gjithsesi për Rusonë forma ideale e qeverisjes do të ishte demokracia e drejtpërdrejtë, ku
populli e ushtron drejtpërdrejt pushtetin e tij sovran, pa ndërmjetës dhe të deleguar. Kjo lloj
demokracie – vetë Rusoi ishte i vetëdijshëm për këtë – mund të realizohet mirë në fshatra apo
qytete ku banorët janë të paktë në numër (si në Athinën e lashtë, ku edhe lindi kjo lloj demokracie
në shekullin V para Krishtit), por nuk është e përshtatshme për administrimin e shteteve të
mëdhenj dhe me shumë popullsi. Kështu që në demokracitë moderne, si Italia, sovraniteti
popullor ushtrohet në mënyrë të tërthortë, nëpërmjet përfaqësuesve (deputetë, senatorë) të
zgjedhur nga populli dhe merr emrin demokraci e përfaqësuar.
Despotizmi i iluminuar frymëzohet nga idetë iluministe. Ndryshe nga Rusoi, shumica e
mendimtarëve iluministë e konsideronin popullin shumë të paditur për t’u vetëqeverisur, shumë të
papjekur dhe që mund të binte lehtë pre e mashtruesve.
Filozofi më i shquar iluminist, për shembull, Fransua-Mari Arue, që e thërrisnin Volter, nuk
kishte kurrfarë besimi në popull dhe ishte i gatshëm të pranonte qeverisjen e një sovrani absolut,
me kusht që ky të tregohej “i iluminuar” dhe të udhëhiqej jo nga tekat, por nga arsyeja, duke u
interesuar për mbarëvajtjen e shtetit dhe mirëqenien e shtetasve.
Shumë sovranë evropianë u dukën të ndjeshëm ngaa ideve iluministe dhe zbatuan reforma të
rëndësishme në shtete e tyre.
Sistemi i tyre i qeverisjes mori emrin despotizëm i iluminuar.
Në vitet 700 lindën shkencat ekonomike moderne: Adam Smith. Në shekullin XVIII dukuritë
ekonomike nisën të studiohen me metoda shkencore. Nën shtysën e ideve iluministe lindën
shkencat ekonomike, themelues i të cilave mbahet ekonomisti skocez Adam Smith (1723-
1790).
Në veprën e tij më kryesore Pasuria e kombeve, Smithi pohon që burimi i çdo pasurie është puna
prodhuese (ajo që krijon të mira materiale) si mund të rritet rendimenti i punës? Me fjalë të tjera,
si mund të sigurohet një numër më i madh produktesh me më pak punë, më pak kosto dhe në një
kohë më të shkurtër? Për Adam Smithin instrumenti kryesor që e bën punën më frytdhënëse – pra
edhe më fitimprurëse – është ndarja e punës, tipike e sistemit të fabrikave.
Dora “e padukshme” e tregut garanton baraspeshën midis ofertës dhe kërkesës. Sipas
Smithit jeta ekonomike rregullohet nga një lloj ligji “natyral”, që ai e quan “dorë e padukshme”
e tregut. Ai i shtyn sipërmarrësit që të prodhojnë më shumë, të rrisin çmimet nëse kërkesa është
më e madhe (pra nëse malli është shumë i kërkuar) dhe të prodhojë më pak e të ulë çmimet, nëse
kërkesa është e pakët (pra nëse malli është pak i kërkuar).
Ky ligj i kërkesës dhe ofertës ose ligji i tregut krijon një “ekuilibër ekonomik” që u shkon
përshtat të gjithëve, si sipërmarrësve që fitojnë shumë kur çmimet janë të larta, si blerësve që
mund të blejnë mall kur çmimet bien. Duke ndjekur këtë ligj, shkruante Smithi, çdo sipërmarrës –
edhe pse vepron në interesin e tij personal – krijon pasuri dhe mirëqenie për të gjithë. Vetëm se
duhet që shteti të mos i pengojë mekanizmat “natyralë” të tregut duke u vënë taksa mallrave dhe
duke dhënë privilegje.

Me Adam Smithin lind një doktrinë e re ekonomike që do të marrë përhapje të gjerë dhe për të
cilën do të flasim sërish: liberizmin.
NDARJA E PUSHTETEVE - MONTESKJË
Filozofi Volter në një figurë argjile e vitit 1733.
3. Idetë iluministe ndikojnë te shumë sovranë evropianë: reformat
Idetë e iluministëve u mirëpritën nga shumë sovranë evropianë, si Frederiku II i Prusisë, nxënës
dhe mik personal i Volterit, Maria Tereza e Austrisë dhe biri i saj Jozefi, caresha Katerina II e
Rusisë, që merrte këshilla nga Didëroi dhe në Itali, Leopoldi, grandukë i Toskanës dhe Karli III
i Burbonëve, mbret i Napolit.
Në gjysmën e dytë të viteve 700 këta “despotë të iluminuar” futën reformat, me një fjalë
ndryshime graduale që kishin për qëllim përmirësimin e shtetit, duke e bërë më efikas dhe
modern.
Në Toskanë, për shembull, granduka Pjetër Leopold, në vitin 1786 hoqi torturën dhe dënimin
me vdekje. Në Milano perandoresha Maria Tereza realizoi një kadastër, pra bëri një regjistrim të
përgjithshëm të shtëpive dhe truallit që u përkisnin shtetasve, që të mund të vinte taksa sa më me
drejtësi.
Disa sovranë u përpoqën të modernizojnë bujqësinë dhe të luftojnë analfabetizmin, duke
mbështetur ngritjen e shkollave publike laike: në gjysmën e dytë të viteve 700 arsimi publik pati
një zhvillim të madh.
Princat “e iluminuar” shpesh veprojnë në interes të tyre. “Despotët e iluminuar” nuk reshtën
së qeni sovranë absolutë dhe shpesh më shumë se për mirëqenien e shtetasve e vrisnin mendjen
për forcimin e pushtetit të tyre në dëm të fisnikërisë, klerit dhe “shtresave të privilegjuara” të
dikurshme.
Shumë prej tyre ua hoqën fisnikëve privilegjet feudale, i çliruan fshatarët nga bujkrobëria dhe
detyrimi i angarisë, por njëherësh forcuan pushtetin mbi fisnikërinë e dobësuar.
Ose dobësuan pushtetin ekonomik të Kishës dhe për këtë shtinë në dorë pasuritë e Kishës dhe
luftuan urdhrat fetarë që i gjykuan të padobishëm ose të dëmshëm për shoqërinë. Sidomos jezuitët
u përndoqën në shumë vende.
Idetë iluministe u përhapën edhe në Itali. Në Itali qendrat iluministe më aktive dhe të gjalla
ishin dy: Napoli dhe Milano.
Në Napoli vepronin juristë me famë, si Antonio Gjenovezi dhe Gaetano Filanxheri. Në Milano
mendimtarët iluministë. Në Milano mendimtarët iluministë, të mbledhur rreth figurës së Pietro
Verrit, shkencëtar, ekonomist dhe njeri i politikës, krijuan një shoqatë kulturore, që mori emrin
Akademia e Grushtave. Botuan edhe një gazetë që u titullua “Il caffe”, sepse donte të kishte mbi
shoqërinë të njëjtin efekt nxitës që kishte edhe kafeja në organizmin e njeriut.
Nga grupi milanez bënte pjesë Cezare Bekaria, që në vitin 1764 botoi esenë Për krimet dhe
vuajtjet, vepra më e shquar e iluminizmit italian, ku autori tregonte me argumente të ndezur dhe
mbresëlënës, padobishmërinë e torturës dhe dënimit me vdekje. E përkthyer në shumë gjuhë,
eseja ndihmoi në ndryshimin e ligjeve dhe procedurat gjyqësore të disa shteteve, ndër të cilat
grandukati i Toskanës dhe perandoria e madhe austriake.
Frederiku i Prusisë në tryezë. Në të majtë, në profil, është filozofi Volter.
4. Shtetet e vjetër dhe të rinj në Evropën që ndryshon.
Fuqitë evropiane u ndeshën në tri luftëra për “trashëgiminë e fronit”. Në fillim të viteve 700,
mbretërit ishin ende të bindur që shtetet përbënin një pasuri private që mund t’iu lihej trashëgim

ijve. Kështu, kur një dinasti zhdukej ose trashëgimia e fronit kundërshtohej, ishte thuajse i
pashmangshëm shpërthimi i luftës. Në gjysmën e parë të shekullit XVIII u zhvilluan plot tri
luftëra për trashëgiminë e fronit, përkatësisht për trashëgimin e fronit të Spanjës (1702-03), të
Polonisë (1733-38) dhe të Austrisë (1740-48). Luftërat për trashëgimin e fronit ishin konflikte të
përmasave të mëdha që përfshinë tërë shtetet kryesore evropiane.
Prej tyre diti të përfitojë sidomos Anglia që në shekullin XVIII u bë fuqia më e madhe tregtare
dhe koloniale e botës.
Tabloja politike e Italisë pas paqes së Akuisgranës. Harta tregon gjendjen politike të Italisë pas
paqes së Akuisgranës (1748), që i dha fund luftës për trashëgiminë e fronit austriak. Habsburgët
e Austrisë mbajtën dukatin e Milanos dhe ushtruan ndikimin e tyre edhe në grandukatin e
Toskanës që, si rrjedhojë e zhdukjes së derës së Mediçëve, i kishte kaluar dinastisë së Lorenës,
farefis me Habsburgët. Mbretëria e Napolit dhe e Sicilisë dhe dukati i Parmës dhe Piaçencës
ishin dy shtete që u ishin dhënë princave të shtëpisë mbretërore të Burbonëve të Spanjës.
Mbretëria e Sardenjës, nën Savojat, ishte zgjeruar disi. Mbeteshin të pandryshuar shtetet e vjetër:
republikat e Venedikut, Gjenovës dhe Lukas, shteti i Kishës, dukati i Modenës.
Spikat një fuqi e re: Prusia. Në luftën për trashëgimi të fronit austriak një rol të dorës së parë
luajti një fuqi e re: Prusia.
Në fillim të viteve 600 Prusia ishte një dukat i vogël gjerman, në brigjet e detit Baltik dhe që
qeverisej nga Hohenzolernët, zotërinjtë e Brandenburgut dhe të Kleves. Në vitin 1701, Frederiku
I Hohenzolern mori titullin e mbretit të Prusisë dhe e vendosi kryeqytetin në Berlin. Me
pasardhësit e tij, Frederik Vilhelmi I (1688-1740) dhe Frederiku II (1712-1786), mbretëria e
Prusisë u shndërrua në një shtet modern, të fuqishëm dhe të administruar mirë.
Frederik Vilhelmi përmirësoi financat, falë masave të rrepta ekonomike që ndërmori dhe krijoi
një nga ushtritë më të fuqishme të Evropës, me një disiplinë të hekurt. Me këtë sovran që
zakonisht vishej me uniformë ushtarake dhe njihej me nofkën “mbreti rreshter”, Prusia u bë një
fuqi e madhe ushtarake: ushtarët stërviteshin vazhdimisht dhe tërë populli punonte për të ushqyer,
veshur dhe strehuar ushtrinë.
Biri i tij Frederiku II, i quajtur i Madhi, ishte një mbret i kulturuar dhe “i iluminuar” (ishte mik i
Volterit) dhe ndërmori shumë reforma për të përmirësuar ekonominë e vendit. Me ushtrinë që
trashëgoi nga i ati shpejt i tregoi Evropës se ç’ishte në gjendje të bënte Prusia ushtarakisht: duke
lëvizur plot energjike dhe pa paragjykime, i rrëmbeu Austrisë Silezinë dhe më vonë aneksoi
Prusinë perëndimore, duke gati i dyfishuar zotërimet e veta.
Në fillim të shekullit XVIII Rusia është ende një vend i prapambetur. Rusia, ku prej vitit
1613 mbretëronte dinastia e Romanovëve, në periudhën mes viteve 600-700 nisi të
“oksidentalizohet”, pra të haapet drejt Evropës. Periudha më e pasur me ndryshime ishte
mbretërimi i Pjetrit të Madh (1689-1725), që ndërmori vepra të shumta për modernizimin e
vendit. Kur ai u ngjit në front, në vitin 1689, ekonomia e perandorisë ruse bazohej në një bujqësi
të prapambetur, vendi eksportonte vetëm lëndë të para (jo produkte të përfunduara) dhe nuk
kishte dalje në det: i vetmi port i rëndësishëm, Arhangelsku, në lumin Dvina, ishte i
papërdorshëm për pjesën më të madhe të vitit, për shkak të akujve.
Popullsia ruse nuk i kalonte 10 milionë banorët, 90% e të cilëve ishin fshatarë, thuajse të gjithë
bujkrobër. Në fshatra shtriheshin prona të gjera feudale, prona të fisnikëve (bojarëve) dhe të carit,
pronari më i madh i tokave dhe imazhi i Zotit mbi tokë.
Me Pjetrin e Madh Rusia bëhet evropiane. Pjetri i Madh deshi ta bëjë Rusinë një shtet modern,
si ata të Evropës perëndimore që ai kishte vizituar më se një herë, jo vetëm si kryetar shteti, por
edhe me emër të rremë, duke u maskuar herë si murator, herë si marinar, herë si dentist apo
ushtar, për t’u përzierë më lehtë me popullin. Ai urdhëroi ngritjen e një ushtrie sipas modelit
prusian, i dha Rusisë një marinë luftarake dhe i vuri një sistem të rregullt (dhe mizor) taksash, si
dhe nxiti zhvillimin ekonomik kombëtar.
Shtetasit i detyroi të braktisin zakonet e vjetra ruse, si kaftani, veshja e gjatë tradicionale, për t’iu
përshtatur evropianëve. Arriti deri aty sa ua preu vetë mjekrat e gjata bojarëve kokëfortë, duke e

quajtur si një shenjë prapambetjeje. Politika e tij ushtarake synoi t’iu merrte suedezëve kontrollin
e Baltikut dhe të fitonte një dalje në det. Pjetri e arriti këtë qëllim, duke mundur në vitin 1709
ushtrinë suedeze pranë Poltavës. Në brigjet e lumit Neva, në afërsi të Baltikut, Pjetri krijoi një
qytet të ri që u quajt Shën Peterburg: ai u bë kryeqyteti i ri i Rusisë, në vend të Moskës, që
konsiderohej shumë larg detit dhe shumë aziatike.
Në vitin 1725, Kur Pjetri vdiq, Rusia ishte tashmë një shtet i fuqishëm, që do të luante një rol të
dorës ssë parë në ngjarjet evropiane.
Një careshë “iluministe”, Katerina e Madhe. Në vitin 1762 u ngjit në fron Katerina II e Rusisë
(1762-96), që u bë careshë falë një komploti në dëm të carit Pjetri III, kushëri dhe i shoqi i saj.
Politika e tij e jashtme, tejet agresive, i zgjeroi kufijtë e shtetit dhe i dha titullin “Katerina e
Madhe”.
Pavarësisht ideve të saj iluministe dhe reformave që ndërmori gjatë mbretërimit të saj, u rritën
privilegjet e pronarëve të tokës në dëm të bujkrobërve. Jo më kot në periudhën e mbretërimit të
Katerinës shpërtheu një kryengritje e madhe e fshatarëve: prijësi i tyre, kozaku Pugaçov, bëri
emër dhe tërhoqi shumë njerëz pas, duke u premtuar heqjen e bujkrobërisë
(Hartë). Ekspansioni i Prusisë në vitet 700. Ne zonat lindore, Pomerania dhe Silezia, nisi një vepër e
vrullshme gjermanizimi me investime të industri, ekonomi, arsim dhe formimin e kuadrove burokratikë dhe
ushtarakë.
Pjetri i Madh po i pret mjekrën një bojari në një skicë popullore të shekullit XVIII.
Fjalët kyç: iluminizëm, enciklopedi, opinion publik, ndarje e pushteteve, sovranitet, despotizëm i
iluminuar, reformë.
Tryezë kronologjike: 1689-1725-mbretërimi i carit Pjetri i Madh; 1740-1780-mbretërimi i Maria Terezës
së Austrisë; 1740-1786-mbretërimi i Frederikut II të Prusisë; 1748-paqja e Akuisgranës; 1751-1772-botimi
i Enciklopedisë; 1762-1796-botimi i esesë I të drejtave dhe dënimeve, Cezare Bekaria; 1786-Pjetër
Leopoldi i Toskanës heq dënimin me vdekje.
Organizo informacionet
Cili ishte mendimi politik i Monteskjësë, Rusosë, Volterit? Vër një kryq në kutinë e duhur
Tre pushtetet (legjislativ, ekzekutiv, gjyqësor)
Sovraniteti i përket popullit
Sovrani duhet të udhëhiqet nga arsyeja
Vetëm popullit i takon të votojë ligjet
Sovrani i iluminuar duhet të ndërmarrë reforma
Forma më e mirë e qeverisjes është monarkia e llojit anglez.
Tema 2
Krijimi i SHBA
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Përfaqësuesit e trembëdhjetë kolonive të mbledhur në Filadelfia në një kongres, 4 korrik 1776,
nënshkruajnë Deklaratën e pavarësisë. Pikturë e Xhon Trambullit.
Flamuri i SHBA

Flamujt në rrjedhën e kohës mund të këmbehen e të ndryshojnë.
1. Në flamurin e parë, sa shirita të bardhë dhe të kuq janë? Po yje sa janë? Pse?
2. Ballafaqoji të dy flamujt, çfarë ka ndryshuar? Përse?
1 Trembëdhjetë kolonitë angleze të Amerikës
Një luftë që zgjati gjashtë vjet për zotërimin e deteve dhe kolonive.
Në vitet që pasuan paqen e Akuisgranës, shpërtheu një luftë e re e quajtur lufta shtatëvjeçare,
sepse zgjati nga viti 1756 deri më 1763. Palët që luftonin ishin, nga njëra anë Anglia dhe Prusia,
dhe nga tjetra Franca, Austria, Rusia dhe, më vonë, Spanja.
Këtë radhë në lojë ishte zotërimi i deteve dhe i kolonive, nga ana e Anglisë dhe e Francës.
Prandaj lufta shtatëvjeçare u zhvillua si në Evropë, ashtu edhe në Inditë lindore dhe perëndimore,
duke marrë përmasa vërtet botërore.
Për Francën, konflikti përfundoi me disfatë. Nëpër koloni, ajo u mund nga anglezët dhe, me
paqen e nënshkruar në Paris, më 1763, ajo i dha fund luftës duke lënë në duart e Anglisë të gjithë
Kanadanë dhe gati të gjithë zotërimet e saj në Amerikën veriore. Anglia mori edhe Floridën
përkohësisht nga Spanja, e cila ishte futur në luftë përkrah Francës.
Perandoria koloniale britanike tani ishte më e gjerë dhe shtrihej në të gjithë kontinentet, edhe në
Australi, ku kolonia e parë angleze u vendos në 1788. Bëhej fjalë për një koloni me të dënuar me
punë të detyruar.
Si lindën kolonitë angleze të Amerikës.
Në Amerikën e veriut, Anglia zotëronte trembëdhjetë koloni, të gjitha nga ana e oqeanit
Atlantik, që i kishte zënë mes viteve 1607 dhe 1733. Rreth vitit 1775, këto trembëdhjetë koloni
numëronin rreth dy milion e gjysmë banorë dhe popullsia vazhdonte të rritej. Kolonët ishin, në
pjesën më të madhe, anglez, por nuk mungonin as irlandezët, suedezët, polakët dhe gjermanët.
Mes tyre kishte anglikanë, puritanë, luterianë, katolikë, hebrenj dhe përfaqësues të shumë sekteve
të tjera (grupime të vogla fetare).
Arsyet për të cilat shumë njerëz linin botën e vjetër dhe përballeshin me fatin në një kontinent
të panjohur ishin të shumta. Kolonët anglez që zbarkuan në Virxhinia në 1607 ishin, më së
shumti, aventurier që i tërhiqte ëndrra për arin. “Etërit pelegrinë” që u vendosën në Masaçusets
më 1620 ishin puritanë, të persekutuar në Angli nga Karli I për shkak të fesë. Xhorxhia u
popullua në fillim nga një grup të dënuarish për vjedhje dhe krime të tjera, të cilëve iu ofrua të
nisnin një jetë të re në botën e re.
Trembëdhjetë kolonitë ishin shumë të ndryshme mes tyre.
Mes pesë kolonive të jugut dhe atyre të qendrës e të veriut, ekzistonin dallime të mëdha
ekonomike dhe shoqërore. Në jug gjendeshin plantacione të pasura me duhan, kallamsheqeri
dhe pambuk. Latifondistët e mëdhenj ishin të pakët, jetonin në vila të bukura, të rrethuar nga
shërbëtorë të shumtë me ngjyrë dhe ruanin zakonet e fisnikërisë angleze të fshatit prej së cilës
rridhnin. Krahu i punës nëpër plantacione përbëhej nga skllevërit e zinj të cilët, në 1775, përbënin
më shumë se një të katërtën e të gjithë popullsisë, por nuk gëzonin asnjë të drejtë. Në qendër dhe
në veri mbizotëronte prona e vogël. Shumica e kolonëve bënte një jetë modeste, madje dhe të
varfër. Nëpër fermat e vogla, familjet e bujqve punonin shumë për të nxjerrë nga duart gjithçka që
ju duhej për të jetuar: jo vetëm prodhimet e tokës, por edhe shtëpinë, veshjet dhe mjetet e punës i
prodhonin vetë. Shumë prej tyre ishin peshkatarë, artizanë, tregtarë. Në qendër dhe në veri
ndodheshin qytetet më të populluara dhe më të gjalla (Filadelfia, Nju Jorku, Bostoni), ku ishin
ngritur industri të vogla dhe të cilët ishin qendra tregtare mes kolonive dhe me Anglinë.
Marrëdhëniet me indianët apo lëkurëkuqtë.
Me popullsitë indigjene, indianët apo lëkurëkuqtë, në fillim kolonët kishin marrëdhënie mjaft
miqësore. Por zhvillimi i shpejt i kolonive dhe përparimi i kolonëve drejt perëndimit, shkaktuan
një varg luftërash të pashmangshme që u mbyllën vetën në vitet 1800.

Hartë. Trembëdhjetë kolonitë. Kolonia e parë angleze e Amerikës veriore ishte Virxhinia, e themeluar në
vitin 1607; e fundit ishte Xhorxhia, e themeluar në vitin 1773.
Qyteti i Savanës, në Xhorxhia, fillimi shekullit XIX.
Baltimora, Merilend dhe fermat përreth në vitin 1752.
Nju Jorku u themelua në vitin 1626 nga holandezët me emrin Amsterdami i Ri; ndërroi emër në vitin 1664
kur kaloi në duart e anglezëve.
2 Kolonitë e Anglisë: Lufta amerikane e pavarësisë
Shkaqet e pakënaqësisë së kolonëve ndaj Anglisë. Ligji anglez i detyronte kolonët amerikanë
që prodhimet – lëkurë, drithëra, hekur, duhan, sheqer, pambuk – t’ia shisnin vetëm atdheut të
tyre, pra Britanisë, dhe u ndalonte të ngrinin ato lloj industrish që mund t’i bënin konkurrencë
Anglisë. Kështu, qe i ndaluar prodhimi vendas i copave të leshta e stofrave.
Këto ligje e ndihmonin mjaft Anglinë por kolonët kishin interes t’ua shisnin prodhimet e tyre
edhe vendeve të tjera (për të fituar më shumë) dhe t’i prodhonin vetë sendet e nevojshme (sepse
kushtonin më pak). Përveç kësaj, rritja e popullsisë i detyronte kolonët të shtriheshin drejt
perëndimit, por Britania e Madhe i trembej përplasjes me fiset indiane, të përhapur nëpër fushat
përtej maleve Apalashe, prandaj e frenonte këtë shtrirje të të bardhëve.
Kolonët rebelohen. Marrëdhëniet mes kolonëve dhe atdheut të tyre të origjinës u përkeqësuan
pas luftës shtatë vjeçare, kur Anglia u gjend para detyrës për të mbrojtur dhe administruar në
Amerikë një territor tepër të madh: trembëdhjetë kolonitë, Kanadanë dhe disa zotërime të tjera.
Qeveria britanike mendoi se do ishte më e drejtë që vetë kolonët të paguanin për shpenzimet e
qeverisjes dhe të mbrojtjes së tyre, duke paguar disa taksa. Kështu, më 1765, u imponoi atyre
zbatimin e një pulle-takse për të gjitha dokumentet, librat dhe gazetat. Ky ndryshim nuk u prit
mirë, sepse, deri atëherë, taksat vendoseshin nga asambletë vendore, jo nga Londra. Prandaj
kolonët nuk pranuan të bindeshin. Ata e dinin mirë se kushtetuta angleze e ndalonte vendosjen
e taksave mbi qytetarët, pa miratimin e përfaqësuesve të tyre në parlament. Meqë në parlamentin
e Londrës nuk kishte përfaqësues të tyre, atëherë taksa ishte e paligjshme, thanë ata. Kolonët jo
vetëm që vendosën të mos bindeshin, por edhe të bojkotonin, pra të mos pranonin të blinin
mallrat që silleshin nga Anglia, mbi të cilat qeveria angleze kishte vendosur taksa të reja. Në vitin
1773, disa qytetarë të Bostonit, të veshur si lëkurëkuqtë, e shprehën kundërshtimin e tyre kundër
atdheut duke hedhur në det të gjithë ngarkesën e tri anijeve angleze që kishin sjellë çaj.
Londra reagoi ashpër, duke mbyllur portin e Bostonit e duke dërguar në Amerikë trupa
ushtarake për të shtypur rebelët.
Trembëdhjetë kolonitë shpallin pavarësinë. Në këto kushte, përfaqësues të trembëdhjetë
kolonive u mblodhën në Filadelfia në një asamble, që u quajt kongres, dhe vendosën të
ndaheshin nga vend ii tyre i origjinës duke u bërë të pavarur. Deklarata e Pavarësisë, e shkruar
nga Tomas Xhefersoni, u miratua në kongresin e dytë, më 4 korrik 1776. Qysh atëherë, 4 korriku
është festa kombëtare e Amerikës.
Deklarata e Pavarësisë përmbante tri pika kryesore: 1) të gjithë njerëzit kanë lindur të barabartë
dhe kanë të drejtë të jetojnë, të jenë të lirë dhe të kërkojnë lumturinë; 2) qeveritë vendosen për të
garantuar këto të drejta; 3) kur një qeveri vepron në kundërshtim me këto të drejta, është e drejta
e popullit ta shkarkojë dhe të vendosë një qeveri të re.
Këto ishin ide iluministe mbi të cilat po krijohej shteti i ri amerikan.
Në luftën e pavarësisë, kolonët sfidojnë atdheun e tyre. Deklaratën e Pavarësisë e pasoi
menjëherë lufta, e cila, në fillim, qe shkatërrimtare për kolonët. Anglezët zotëronin trupa të
stërvitura, mbështeteshin nga kolonët “besnikë” ndaj atdheut dhe nga disa fise indiane të cilët
shpresonin të ndalnin përparimin e të huajve në tokat e tyre. Kolonët e rebeluar luftonin me
guxim por nuk ishin mësuar as me fushata të gjata ushtarake dhe as me disiplinën e ushtrisë. I
takoi gjeneralit Xhorxh Uashington detyra për t’i shndërruar këto trupa të padisiplinuara në një

ushtri të vërtetë, efikase dhe fitimtare. Ndërsa Benxhamin Frenklini, shpikësi i rrufepritësit,
kishte ndërmarrë një udhëtim nëpër Evropë për të mbështetur kauzën e amerikanëve kundër
qeverisë angleze.
Në vitin 1777, kolonët korrën fitoren e parë të madhe në Saratoga. Atëherë, Franca dhe Spanja
e, më pas, edhe Holanda, i shpallën luftë Anglisë, me shpresën se do të merrnin territoret
amerikane që kishin humbur dikur dhe t’i jepnin një grusht vdekjeprurës tregtisë angleze.
Ndërhyrja e tyre qe e rëndësishme për fatet e luftës: anglezët u mundën përfundimisht në Jorktaun
(1781) nga një ushtri gjysmë amerikane e gjysmë franceze.
Lindin Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Me traktatin e Versajës, Britania e Madhe u detyrua
të njihte, më 1783, pavarësinë e kolonive dhe t’u jepte atyre një territor të gjerë përtej maleve
Apalashe.
Shteti i ri mori emrin Shtetet e Bashkuara të Amerikës (United States of America, shkurt USA).
Kongresi vendosi që flamuri i trembëdhjetë shteteve të kishte trembëdhjetë shirita të kombinuar
të bardhë e të kuq dhe që bashkimi të simbolizohej nga trembëdhjetë yje të bardha mbi një sfond
blu. Sot, flamuri përmban pesëdhjetë yje, sepse shtete të tjera iu shtuan bërthamës fillestare të
trembëdhjetë kolonive atlantike.
Xhorxh Uashingtoni kapton lumin Delaver në vitin 1776 me ushtrinë amerikane, në një pikturë të luftës
për pavarësinë amerikane të vitit 1851. E.G. Leutze.
Xhorxh Uashington në një pozë heroike, vendos t’i sulmojë anglezët në mes të dimrit duke shkuar ndesh
me mënyrat e luftimit të kohës.
Dy burra rreken të mbajnë flamurin me shirita dhe yje; tërë piktura synon të japë thelbin e misionit ku janë
përfshirë njerëzit.
3 Shtetet e Bashkuara shtrihen në perëndim: shfarosja e indianëve
Kushtetuta e Shteteve të Bashkuara. Tani mbetej të përcaktohej organizimi politik i shtetit të
ri. Vendimi mori shumë kohë sepse ish kolonitë i trembeshin një pushteti qendror të fortë, i cili
mund të dëmtonte interesat e tyre. Në fund, në vitin 1787, përfaqësuesit e trembëdhjetë shteteve u
mblodhën dhe ranë dakord për tekstin e një kushtetute që, pavarësisht disa ndryshimeve,
qëndron ende dhe sot në themelet e shtetit amerikan.
Shtetet e Bashkuara janë, që prej asaj kohe, një federatë, pra një bashkim shtetesh. Çdo shtet ka
ligjet dhe gjykatat e tij, por që të gjithë varen nga një qeveri qendrore të quajtur qeveria federale,
e cila merret me çështje të interesit të përgjithshëm: politikën e jashtme, mbrojtjen, tregtinë,
financat. Pushteti legjislativ iu besua kongresit; pushteti gjyqësor magjistraturës, në krye të së
cilës qëndron gjykata e lartë; pushteti ekzekutiv një presidenti, i cili zgjidhet çdo katër vjet dhe
ka pushtet të madh.
Presidenti i parë i Shteteve të Bashkuara ishte Xhorxh Uashingtoni. Prej tij e mori emrin
kryeqyteti i ri, i përuruar në vitin 1801.
Populli amerikan pushton perëndimin. Pas luftës fitimtare të pavarësisë, shtrirja e popullit
amerikan drejt perëndimit (West, në gjuhën angleze), rinisi me një vrull të ri. Anglia tani nuk i
kundërvihej dot më përparimit të kolonëve (10.2) dhe, shteti amerikan, me një nga ligjet e tij të
para, u lejonte të gjithëve të zotëronin tokat e reja pas pagesës së një shume të vogël të hollash.
Kështu, një lumë pionierësh u derdh drejt perëndimit, duke nisur kështu të ashtuquajturin pushtim
të perëndimit dhe i cili, brenda pak dhjetëvjeçarësh, i nxori amerikanët në brigjet e Paqësorit.
Formimi territorial i Shteteve të Bashkuara. Disa toka u morën nëpërmjet pagesës. Në vitin
1803, qeveria e Shteteve të Bashkuara mori nga Franca Luizianën, një territor me kufij të paqartë
që shtrihej në perëndim të Misisipit. Disa toka të reja u morën ën vitin 18019, kur Spanja i dha
SHBA-së Floridën dhe në vitin 1867, kur cari i Rusisë i shiti Shteteve të Bashkuara territorin e
Alaskës, pasuritë e së cilës në ar dhe naftë, nuk njiheshin.

Toka të tjera u morën me forcën e armëve. Ajo që humbi ishte republika e Meksikës, me të
cilën Shtetet e Bashkuara hynë në konflikt për çështjen e kufijve pasi kishin aneksuar Teksasin
(1845). Lufta zgjati për dy vjet (1846-48) dhe në fund, Shtetet e Bashkuara, fitimtare, pushtuan të
gjitha territoret meksikane në veri të Rio Grandes (mes të cilave edhe shtetet e Kalifornisë,
Nevadës dhe Arizonës).
Përparimi drejt perëndimit shkakton shfarosjen e indianëve. Me përparimin e vijës kufitare
– vijës ku të bardhët vendoseshin hap pas hapi – lëkurëkuqtë dëboheshin nga tokat e tyre dhe
shtyheshin përherë e më tepër drejt perëndimit.
Për të çliruar zotërimet e reja nga kërcënimi i tyre, fise të tëra indiane u dëbuan me mijëra
kilometra larg nga ngujimet e të bardhëve, në territoret në perëndim të Misisipit që ishin të
shkreta e pothuajse të pabanueshme. Përplasjet me indianët u bënë veçanërisht të dhunshme në
dhjetëvjeçarët e fundit të viteve 1800, sepse, gjatë atyre viteve, kolonizimi i perëndimit të largët
përfshiu një numër të madh njerëzish.
Lëkurëkuqtë iu kundërvunë me forcë pushtimit të tokave të tyre, por përplasjet me kolonët dhe
me ushtrinë amerikane, sëmundjet (shpesh të sjella nga të bardhët) dhe kasaphana e bizonëve –
kafshë nga të cilat varej ekzistenca e tyre dhe që gjuetarët e bardhë i vranë me mijëra – sollën në
fund shfarosjen gati të plotë të tyre.
Hartë. Vija territoriale e Shteteve të Bashkuara
Vija e kufirit u zhvendos me shpejtësi të madhe nga lindja deri në oqeanin Paqësor. Ideja e “kufirit” ka
mbetur e rëndësishme në historinë amerikane.
Territori i kolonive të origjinës 1776. territoret e dhëna Anglisë 1783. Territoret e Luizianës të fituara
Francës 1803. Territoret e Floridës të dhëna Spanjës 1819. Territoret e Teksasit të aneksuara në vitin 1845.
Territoret e dhëna Meksikës 1848-1853. Territoret e Oregonit 1846.
Fjalët kyç: Kolonitë angleze të Amerikës, Atdheu i origjinës, Kongres, Pushtimi i Perëndimit (Uestit);
Kufiri.
Tryeza kronologjike: 1607-1733- formimi i trembëdhjetë kolonive angleze të Amerikës; 1756-1763-lufta
e shtatë vjetëve; 1773-në Boston kolonët hedhin në det një ngarkesë angleze të çajit; 1775-1783- lufta
amerikane e pavarësisë; 1781-humbja e anglezëve në Jorktaun; 1783-Britania e Madhe njeh pavarësinë e
Shteteve të Bashkuara; 1787-Kushtetuta e SHBA, 1803-1819-1867- blerja e Luizianës, Floridës, Alaskës;
1846-1848-lufta ndërmjet SHBA dhe Meksikës për aneksimin e Teksasit.
Orientohu në hapësirë
Ngjyros hartën skicë të SHBA sipas treguesve të legjendës
Hartë. Shtrirja territoriale e SHBA
Shiko të dhënat e hartës së mësimit (më sipër).
Tema 3 - 4
Franca në prag të revolucionit.
Revolucioni francez. Përmbysja e regjimit absolut
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Era simbolizon erën e re të lirisë që po frynte në Francë.

Populli i Parisit në dritare mbështet revolucionin.
Betimi i lojës së tenisit. Historia e kësaj pikture lidhet me ngjarjet e revolucionit francez. Piktorit Zhak-Lui
David iu porosit kjo tablo që paraqet betimin e tenisit, një nga ngjarjet më të rëndësishme të vitit 1789, që
duhet të bëhej simbol i vetë revolucionit. Kur piktori i dha fund bocetit, 1793, Franca po përjetonte
periudhën e Terrorit: revolucionarët në pushtet kishin ide ekstremiste dhe shumë nga pjesëmarrësit në
betim konsideroheshin armiq të atdheut. Prandaj dhe tabloja mbeti e papërfunduar.
Tre rendet e shoqërisë.
Komento figurat dhe përgjigju pyetjeve:
Cili nga tre rendet është i shtypur?
Cilët janë rendet e privilegjuar?
Çfarë simbolizojnë zinxhirët e këputur?
A kishte drejtësi midis të tre rendeve?
1. Shoqëria franceze në prag të revolucionit
Privilegjet dhe pabarazia shoqërore. Nga fundi i viteve 1700, Franca kishte rreth 26 milion
banorë, të ndarë në tre shtresa tradicionale: kleri, fisnikëria dhe shtresa e tretë.
Kleri dhe fisnikëria, së bashku, përbënin më pak se 2 për qind të popullsisë, por zotëronin
shumicën e tokave, nuk paguanin taksa - ose paguanin shumë pak - dhe gëzonin privilegje të
ndryshme.
Edhe brenda secilës prej tre shtresave ekzistonin dallime të mëdha. Mes fisnikëve, kishte nga
ata që nuk ishin të pasur, madje mezi mbaheshin nga varfëria. Në shtresën e klerikëve, kleri i
lartë, që përbëhej nga peshkopët dhe abatët, shpesh me origjinë aristokrate, zotëronte shumë
pasuri, ndërsa kleri i ulët (priftërinjtë dhe murgjit e fshatrave) jetonte në varfëri. Por dallimet më
të mëdha se dy të parat gjendeshin në shtresën e tretë: në të bënin pjesë borgjezët e pasur
(gjykatës, avokatë, intelektualë...), banorët e qyteteve (artizanët, dyqanxhinjtë, çirakët e
dyqaneve, punëtorët...) dhe të gjithë banorët e fshatit (fshatarë, pronarë të vegjël, mëditës,
barinj), të cilët përbënin dhe masën më të madhe të popullsisë. Fshatarët jetonin në kushtet e
varfërisë. Paguanin shumë taksa - taksa për shtetin, të dhjetën për kishën, taksa të ndryshme për
zotërinjtë vendorë - u duhej të punonin falas për mirëmbajtjen e rrugëve si dhe rekrutoheshin
ushtarë për ushtrinë.
Franca përballet me krizën bujqësore dhe financiare. Nga viti 1786 deri më 1788, prodhimi
i drithit ishte shumë i ulët dhe çmimi i bukës, ushqimi kryesor për popullin, u rrit jashtëzakonisht.
Kështu që në fshat dhe në qytet u përhap pakënaqësia dhe plasën trazira të rënda. Edhe më e
rëndë qe, në ato vite, kriza financiare që përfshiu Francën. Shpenzimet e shtetit ishin rritur pa
ndërprerë që nga koha e Mbretit Diell për shkak të luftërave, luksit të oborrit dhe numrit gjithnjë
në rritje të funksionarëve shtetërorë. Ndihma që iu ishte dhënë kolonive angleze në luftë kundër
atdheut të tyre (10.2) i kishte shterur mundësitë financiare të vendit. Shteti ishte në deficit, pra
paratë që dilnin ishin më të shumta se ato që hynin: rreth 20 për qind në vitin 1788. Por taksat që
rëndonin më së shumti mbi shtresën e tretë nuk mund të shtoheshin më. Për të dalë nga deficiti
mbetej vetëm një rrugë: të paguanin taksa që të gjithë, edhe ata të privilegjuar që ishin përjashtuar
prej tyre, si fisnikët dhe kleri.
Luigji XVI mbledh Përfaqësitë e përgjithshme. Por fisnikët e mbrojtën me këmbëngulje
gjendjen e tyre të privilegjuar duke thënë se vetëm Përfaqësitë e përgjithshme, pra asambleja e
formuar nga përfaqësuesit e të tria shtresave, mund të miratonte vendosjen e taksave të reja. Për të
dalë nga kjo gjendje, mbreti Luigji XVI vendosi në fund të thërriste Rendin e përgjithshëm, që
sovranët në Francë nuk e kishin thirrur prej gati dy shekujsh.
Lajmi i kësaj mbledhjeje ngjalli interes në tërë Francën. Çdo grup shoqëror shpresonte që
asambleja të realizonte dëshirat e saj. fisnikët kërkonin të dobësonin absolutizmin e mbretit dhe
të forconin pushtetin e tyre; shumica e borgjezëve dëshironin të shfuqizonin privilegjet e
fisnikëve dhe t’i jepnin Francës një kushtetutë; fshatarët donin të çliroheshin nga shtypja
feudale e zotërinjve.

Asambleja e Shteteve të përgjithshme mblodhi një mijë deputet nga të cilët, pak më shumë se
gjysma, përfaqësonin shtresën e tretë. Të gjithë përfaqësuesit e shtresës së tretë ishin borgjezë,
kryesisht avokatë. Mes tyre nuk kishte asnjë fshatarë, asnjë artizanë.
Shoqëria franceze në prag të revolucionit
Shtresat e privilegjuara 2% (kleri 0,5% fisnikëria 1.50%); janë 2% e popullsisë; zotërojnë 40% të pronësisë
së tokës.
Shtresa e tretë 98% (borgjezia 3%, zejtarët, punëtorët 13%, fshatarët 82%; paguajnë taksat; nuk gëzojnë
privilegje; janë 98% i popullsisë; zotërojnë 60% të pronësisë së tokës (30% borgjezisë; 30% fshatarëve).
Hapja e Përfaqësive të Përgjithshme 5 maj 1789 në një pikturë të A. Kuderit. Mbreti, princat me gjak
mbretëror, fisnikëria, shumë gra mes publikut.
2. Bie Bastia, bien feudalizmi dhe absolutizmi i mbretit.
Përfaqësitë e përgjithshme nuk bjenë dakord për sistemin e votimit. Përfaqësitë e
përgjithshme u mblodhën solemnisht në maj të vitit 1789.
Menjëherë u shfaqën kontrastet lidhur me sistemin e votimit. Sipas zakonit mesjetar,
fisnikëria dhe kleri kërkonin që të votohej “sipas shtresës”, pra çdo shtresë të shprehte
mendimin kolektivisht vetëm me një votë. Në këtë mënyrë, duke zotëruar dy në tre votat,
do ta kishin nxjerrë në pakicë shtresën e tretë. Por kjo e fundit propozonte votën
“vetjake”, pra që çdo deputet të votonte individualisht. Diskutimet vazhduan gjatë dhe
pesë javë kaluan kot, kështu që përfaqësuesit e shtresës së tretë vendosën që të vazhdonin
për llogari të tyre. Ata e shpallën veten Asamble kombëtare dhe nisën të silleshin sikur
të ishin përfaqësuesit e të gjithë kombit.
Formohet Asambleja kombëtare kushtetuese. Mbreti dhe fisnikët kërkuan t’i
pengonin dhe u mbyllën portën e sallës së mbledhjeve. Por deputetët e shtresës së tretë u
zhvendosën në një mjedis tjetër, në të cilin më parë luhej balakorda (një lloj tenisi), dhe u
betuan të mos e shpërndanin asamblenë deri sa të votohej një kushtetutë e re për Francën.
Marrëveshja mori emrin Betimi i Balakordës. Më deputetët e shtresës së tretë u
bashkuan edhe disa përfaqësues të klerit, megjithëse ishin pak, si dhe rreth pesëdhjetë
fisnikë.
Në këtë kohë edhe përfaqësuesit më të vendosur të fisnikërisë dhe të klerit u mblodhën,
me ftesën e mbretit, në një asamble kombëtare, e cila u quajt Asambleja kushtetuese,
sepse duhej të përgatiste kushtetutën e re.
Marrja e Bastijës: bie burgu i shtetit. Ndërkohë mbreti, me pretekstin e ruajtjes së
qetësisë në kryeqytet, po përqendronte trupa të armatosura në Paris dhe në Versajë.
Parisienët ishin lodhur nga mungesa e ushqimeve dhe jeta e shtrenjtë. Për ta, mbërritja e
ushtarëve ishte prova se mbreti dhe fisnikët donin të godisnin me forcë Asamblenë dhe
qytetin. Kështu që menduan të mbroheshin dhe rrëmbyen armët, duke grabitur kazermat
dhe dyqanet e shitjes së armëve.
Më 14 korrik 1789, pikërisht ditën kur çmimi i bukës arriti nivelin më të lartë, një
turmë e përbërë nga dyqanxhinj, ushtarë, mëditës dhe shumë artizanë, sulmoi burgun e
Bastijës, i cili, për popullin, ishte simboli i pushtetit absolut, hyri aty me forcë, e
shkatërroi dhe liroi të burgosurit që u gjendën aty brenda (që në fakt ishin pak).
Një komitet revolucionar mori në zotërim komunën e Parisit dhe, për të mbrojtur
Asamblenë, u formua spontanisht një trupë ushtarake me qytetarë vullnetarë: garda
kombëtare.

Flamuri francez u ndryshua: të bardhës, që ishte ngjyra e monarkisë, iu shtuan e kuqja
dhe bluja e komunës së Parisit. Një distinktiv trengjyrësh i ngjitur nëpër kapele, u bë
shenja dalluese e revolucionarëve.
Revolucioni shtrihet në fshat. Nga Parisi, kryengritja u shtri në shumë qytete të tjera.
Ngado borgjezet formuan komitete revolucionare dhe ngritën reparte të gardës
kombëtare: kështu ushtarëve të mbretit iu bashkuan edhe qytetarë të armatosur.
Në fshat u përhapën zëra për një komplot të fisnikëve dhe për sulme të mundshme nga
banditë të paguar prej tyre. Fshatarët menduan se kishte ardhur koha të vendosnin drejtësi
kundër zotërinjve të urryer: sulmuan kështjella dhe abaci, dogjën regjistrat ku ishin
shënuar detyrimet e tyre feudale dhe kundërshtuan të paguanin taksa dhe të dhjeta për
prodhimet.
Fundi i regjimit feudal dhe Deklarata e të drejtave të njeriut. Asambleja
kushtetuese, e cila deri atëherë i kishte anashkaluar problemet e popullsisë fshatare, u
detyrua të ndërhynte nga rëndimi i gjendjes: natën e katër gushtit 1789 shpalli fundin e
regjimit feudal dhe shfuqizoi të dhjetat, punën angari dhe shërbimet e detyrueshme.
Pastaj, nën shembullin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, miratoi një Deklaratë të
të drejtave të njeriut dhe të qytetarit (më 26 gusht), në të cilën shpallej se të gjithë
njerëzit janë të barabartë përpara ligjit (të gjithë paguajnë taksa, zyrat dhe postet janë të
hapura për të gjithë), kanë të drejtën e pronës private, të sigurisë, të lirisë së fjalës, të
shtypit dhe të opinionit.
Gratë marshojnë në Versajë. Por mbreti nuk pranoi t’i miratonte dekretet e
Asamblesë dhe mbante qëndrim armiqësor ndaj revolucionit.
Atëherë, gratë e Parisit u vunë në lëvizje dhe, mëngjesin e 5 tetorit 1789, marshuan
drejt Versajës dhe kërcënuan pallatin mbretëror. Pak orë më vonë ato u pasuan nga mijëra
roja kombëtare dhe një varg i gjatë njerëzish të armatosur. I zënë ngushtë, mbreti i
miratoi dekretet dhe u detyrua të zhvendosej në Paris, në kështjellën Tyilëri, ku populli
mund ta mbante lehtë nën vëzhgim. I shoqëruar me roje, ai mbërriti në Paris me karrocën
mbretërore, i ndjekur nga karroca me grurë dhe miell për popullatën e uritur, të cilat
mbikëqyreshin nga gra të armatosura më kazma, sfurqe dhe revole.
Pas ngjarjeve të tetorit, shumë aristokratë nuk ndiheshin më të sigurt, dhe vendosën të
largoheshin jashtë vendit, qoftë për të shpëtuar jetën, qoftë për të gjetur mbështetje në
monarkitë e huaja kundër Francës revolucionare.
Kushtetuta civile e klerit pranohet nga pakica e priftërinjve. Ndërkohë, gjendja
financiare e vendit ishte keqësuar më tej. Për të mbledhur të holla dhe për të dalë nga
kriza, Asambleja vendosi të shtetëzonte të gjitha pronat e Kishës, të cilat u konfiskuan
dhe u nxorën në shitje. Natyrisht që përfituesit ishin borgjezët e pasur, por edhe shumë
fshatarë arritën të blinin prona të vogla: kështu u krijua në Francë një klasë e madhe
pronarësh të vegjël tokash.
Klerikët, që tashmë nuk i merrnin më të dhjetat, po humbnin edhe tokat, prandaj ngritën
problemin e mbajtjes së priftërinjve dhe peshkopëve. Asambleja vendosi që atyre tu
lidhej një rrogë, me kusht që të shndërroheshin në funksionarë të shtetit dhe të betoheshin
për besnikëri. Por një kusht i tillë, i quajtur kushtetuta civile e klerit, do t’i shkëpuste
priftërinjtë nga autoriteti i Kishës së Romës. Prandaj vetëm shumë pak prej tyre pranuan
të betoheshin. Këta u quajtën “priftërinj të betuar”. Shumë të tjerë, të quajtur “priftërinj të
pabindur”, i mbetën besnik Papës dhe nuk pranuan të betoheshin. Franca e pa veten

atëherë të ndarë më dysh dhe, problemeve të shumta që kishte, iu shtua edhe konflikti
fetar.
Franca kalon nga monarki absolute në monarki kushtetuese. Asambleja vazhdonte
të diskutonte për nenet e kushtetutës së re, e cila u votua përfundimisht në shtator 1791.
Me kushtetutën e vitit 1791, Franca u bë monarki kushtetuese, siç kishin dëshiruar
borgjezët. Sovrani nuk ishte më monark absolut: atij i mbeti vetëm pushteti ekzekutiv,
ndërsa pushteti i votimit të ligjeve iu besua një asambleje të quajtur legjislative.
E drejta për të zgjedhur përfaqësuesit në Asamble nuk iu dha gjithë popullit francez,
por vetëm atyre që gëzonin të ardhura të larta, (qytetarët aktivë). Pa mbajtur parasysh
parimin e barazisë, të theksuar në Deklaratën e të drejtave, Asambleja kishte përjashtuar
më të varfrit, (qytetarët pasivë), nga e drejta e votës.
Mbreti arratiset nga Parisi. Edhe pse Franca ishte ende monarki nuk mungonin,
madje po bëheshin gjithnjë e më të shumtë, mbështetësit për një qeveri republikane.
Në qershor 1791, nga frika për fatin që e priste, mbreti u përpoq të arratisej në Belgjikë,
bashkë me familjen. Por atë e njohën pranë kufirit belg dhe e detyruan të kthehej në Paris,
i shoqëruar nga dy radhë ushtarësh të rojës kombëtare. Që atëherë, shumë nga ata që i
kishin qëndruar besnikë, filluan të mos i zinin më besë duke e quajtur të aftë për çdo lloj
tradhtie. Në kushtet kur mbreti nuk quhej më si i shenjtë, por fajtor ose i dyshimtë, nga
shumë anë nisën të shtohen zërat që kërkonin jo vetëm ndëshkimin e tij shembullor, por
edhe shpalljen e republikës.
Kështjellave u vihet flaka. Fisnikët marrin arratinë, fshatarët sulmojnë kështjellat dhe abacitë dhe nuk
pranojnë të paguajnë taksa e të dhjeta.
Shkatërrimi i kështjellave në një skicë revolucionare.
3 Franca revolucionare shkurorëzon mbretin dhe shpall republikën
Asambleja legjislative ndahet në të majtë e në të djathtë. Pasi u votua kushtetuta më
1791, Asambleja kushtetuese u shpërnda dhe, më një tetor të atij viti, u mblodh
Asambleja legjislative, e përbërë pothuajse tërësisht nga borgjezët.
Shumë deputetë të Asamblesë legjislative gjendeshin zakonisht nëpër klube ose rrethe
politike, më të rëndësishmit mes të cilëve ishin ata të fremenërëve dhe të jakobinëve.
Fremenërët mbështesnin monarkinë kushtetuese që ishte vendosur me kushtetutën e vitit
1791. Në Asamble, ata uleshin nga e djathta e kryetarit dhe prandaj quheshin e djathta.
Ndërsa jakobinët kishin ide revolucionare më të përparuara: disa prej tyre ishin
republikanë dhe demokratë, donin që e drejta e votës t’u jepej edhe më të varfërve dhe
ishin shndërruar në zëdhënës të pakënaqësisë popullore. Për shkak të vendit që kishin
zënë në Asamble, ata u quajtën e majta.
Franca revolucionare hyn në luftë. Dallimeve të forta brenda Asamblesë iu shtuan
edhe shqetësimet për mundësinë e një sulmi nga jashtë. Fisnikët e larguar jashtë vendit
kishin grumbulluar trupa në kufijtë e atyre shteteve që ishin armiqësorë ndaj Francës
revolucionare. Disa sovranë evropianë kishin lidhje të ngushta me Luigjin XVI
(perandori i Austrisë e kishte kunat, mbreti i Spanjës, kushëri). Shumica e Asamblesë
ishte pro luftës. Shumë e konsideronin sit ë fituar qysh në fillim, sepse mendonin që edhe
popujt të tjerë të Evropës do të ngriheshin kundër absolutizmit, duke u bashkuar me
trupat çlirimtare franceze. Kështu, në vitin 1792, Franca i shpalli luftë Austrisë dhe
Prusisë.

Ushtria franceze pëson njërën humbje pas tjetrës. Por operacionet e para ushtarake
për Francën u shndërruan në disfata të vërteta. Ushtria franceze ishte e ushqyer keq dhe e
paarmatosur mirë; oficerët, gati të gjithë fisnikë, ishin besnikë të mbretit dhe luftonin pa
asnjë lloj zelli, madje shpesh dezertonin; ushtarët ishin shpartalluar. Shumë shpejt, trupat
armike kaluan kufijtë dhe pushtuan Francën.
Përballë këtij rreziku, vendi u mobilizua dhe mijëra vullnetarë mbërritën nga çdo anë e
vendit në Paris. Mes tyre gjendej dhe një batalion nga Marseja, i cili ecte nën ritmin e një
kënge të re revolucionare: Marsejeza, që do të shndërrohej në himnin kombëtar të
Francës.
Populli akuzon për tradhti dhe ngre krye: mbreti burgoset. Për popullin, disfatat
ushtarake ishin prova e dukshme e tradhtisë së mbretit: njerëzit ishin të bindur se familja
mbretërore, fisnikët dhe priftërinjtë e pabindur, kishin komplotuar kundër revolucionit
dhe kishin lidhur marrëveshje të fshehta me pushtuesit.
Më 10 gusht 1792, zemërimi popullor shpërtheu. Banorët e Parisit sulmuan pallatin
mbretëror të Tyilërisë, masakruan rojat ndërsa mbreti u detyrua të kërkonte mbrojtjen e
Asamblesë legjislative. Të trembur nga zemërimi popullor, deputetët pezulluan mbretin
nga funksionet dhe e burgosën bashkë me familjen në burgun e Tempullit.
Nga ai çast, revolucioni pati protagonistë të rinj: banorët e Parisit (artizanë, dyqanxhinj,
pronarë të vegjël, çirakë) të quajtur sankylot, sepse nuk mbanin geta të ngushta te gjunjët
(të quajtura në frëngjisht culottes), të cilat visheshin vetëm prej të pasurve, por pantallona
të gjera poshtë.
Jeta e shtrenjtë dhe lajmet për humbje të reja ushtarake bënin që sankylotët të shihnin
ngado mashtrimin dhe tradhtinë. Në shtator 1792, një turmë njerëzish të thjeshtë hyri me
forcë në burgun e Parisit dhe vrau shumë nga të burgosurit e akuzuar për tradhti ndaj
popullit. Masakrat vazhduan katër ditë dhe viktimat ishin me qindra, përgjithësisht
fisnikë dhe priftërinj, shumë prej tyre të pafajshëm (masakra e shtatorit)
Shpallja e republikës. Lëvizja popullore u mbështet nga Komuna e Parisit, e drejtuar
prej jakobinëve Marat, Danton dhe Roberspier.
Pas sulmit në Tyilëri, Komuna u bë autoriteti më i madh në Francë, ndërsa pushteti
legjislativ, i cili kishte humbur çdo fuqi, u zëvendësua nga një asamble e re, e quajtur
Konventë. U shfuqizua me ligj dallimi mes qytetarëve aktivë e pasivë dhe iu dha e drejta
e votës të gjithë meshkujve të rritur që nuk ishin armiq të revolucionit. Gratë ende nuk e
kishin të drejtën e votës.
Që në mbledhjen e saj të parë (12 shtator 1792), Konventa e quajti monarkinë si të
rrëzuar dhe shpalli republikën.
Një ditë më parë, në Valmi, ushtria revolucionare kishte detyruar të tërhiqej ushtrinë
prusiane, të konsideruar si më të mirën ën botë. Në nëntor, me fitoren në Zhemap,
francezët shënuan fillimin e pushtimit të Belgjikës.
Protagonistë të revolucionit
Marati i mbajtur triumfalisht në krahët e popullit; Dantoni gjatë një ligjërate; Roberspieri në studio.
Fjalë që ndryshojnë: E djathta dhe e majta
Përdorimi i termave E djathtë dhe e majtë në politikë i takon viteve të revolucionit francez dhe më saktë
mënyrës së vendosjes së deputetëve kundrejt kryetarit të Asamblesë: monarkistët dhe konservatorët në të
djathtë, të moderuarit në qendër dhe radikalët që kërkonin një shndërrim në pikëpamje demokratike, në të
majtë.

Përgjithësisht vlerësohet si e Djathtë një lëvizje ose parti në favor të ruajtjes së rendit shoqëror ekzistues
dhe që është kundër ndryshimeve kulturore dhe sociale; e Majtë quhet një lëvizje ose parti në favor të
shndërrimeve dhe që është progresiste, pra e bindur në mundësinë e ndryshimit dhe përmirësimit të
njerëzve dhe të shoqërisë.
Sot kundërvënia tradicionale mes të Djathtës dhe të Majtës (me një qendër të moderuar mes dy prirjeve)
është më pak e prerë dhe është vënë në diskutim.
Sipas mendimit të shumicës, një parti mund të ketë ide të përparuara në një fushë të caktuar, por jo në të
tjera. Mund të jetë, për shembull, një parti progresiste e vendosur kur është fjala për barazinë shoqërore, por
jo fort e gatshme për të zgjidhur problemin e barazisë gjinore apo të të drejtave civile. Apo një parti
konservatore dhe tradicionaliste, por e kujdesshme ndaj ekologjisë dhe respektimit të natyrës. Ky ndërlikim
të fton, më shumë se në të shkuarën, të arsyetosh gjithnjë, edhe në politikë, me mendjen tënde.
4 Terrori dhe hakmarrja: nga qeveria revolucionare te fitorja e borgjezëve
Grupet politike të Konventës. Konventa kishte 749 deputetë. E djathta qe formuar nga
zherondinët, grupi më konservator, i cili kundërshtonte çdo lloj ndryshimi. E majta përbëhej nga
malësorët, jakobinët më revolucionarë, ndërsa në qendër ulej grupi i madh i fushës (i quajtur
edhe këneta), që bashkohej herë me të majtën e herë me të djathtën.
Luigji XVI ekzekutohet në gijotinë. Dallimet mes zherondinëve dhe malësorëve u bënë të
mprehta kur u hap debati i ekzekutimit të ish mbretit Luigji XVI, të akuzuar për tradhti.
Zherondinët bënë gjithçka për ta shpëtuar, ndërsa malësorët donin ta dënonin me vdekje.
Pas një debate që zgjati më tepër se një muaj, ish sovrani u shpall fajtor dhe u dënua me vdekje
në gijotinë (makina që zëvendësonte sëpatën e xhelatit). Sentenca u ekzekutua më 21 janar 1793.
Ekzekutimi i Luigjit XVI trembi gjithë sovranët e Evropës të cilët vendosën të ndalonin
përhapjen e ideve revolucionare.
Kundër Francës u formua një koalicion, pra një bashkim, ku bënë pjesë gati të gjitha vendet
evropiane: përveç Prusisë dhe Austrisë, edhe Anglia, Spanja, Rusia, mbretëria e Sardenjës, shteti i
Kishës dhe mbretëria e Napolit.
Revolucioni në vështirësi: koalicioni antifrancez dhe lufta civile. Për revolucionin nisi
periudha më e vështirë. Vendi qe rrethuar nga armiqtë dhe ushtritë e koalicionit po hynin brenda
tokës franceze. Brenda vendit, lufta civile qe në prag të shpërthimit, sepse në disa rajone, mes të
cilave edhe në Vandea, fshatarët ishin ngritur kundër qeverisë republikane, duke mbrojtur
mbretin dhe fenë. Gjendja ekonomike ishte tepër e rëndë: mungonin mallrat më jetësore dhe,
krahasuar me vitin 1789, çmimet ishin rritur deri në 200%. E kërcënuar nga jashtë e nga brenda,
Franca revolucionare dukej se gjendej në pikën e rrënimit.
Konventa vendosi atëherë t’i jepte pushtet të jashtëzakonshëm një grupi të vogël njerëzish që
formuan Komitetin e shpëtimit publik. Nën drejtimin e malësorit Maksimilien Robespier,
Komiteti u bë organi kryesor i qeverisjes revolucionare dhe nisi të drejtojë Francën me metoda
diktatoriale.
Duke besuar se vetëm aleanca me forcat popullore do ta shpëtonte revolucionin, Komiteti mori
disa masa që populli i dëshironte, si miratimi i çmimeve zyrtare (niveli më i lartë i çmimeve të
produkteve të konsumit të gjerë) dhe vënia e dënimit me vdekje për spekulantët, për ata që blinin
mallra dhe i shisnin me çmim shumë më të lartë.
Nis periudha e terrorit. Kundër armiqve të jashtëm, Komiteti dekretoi rekrutimin në masë, pra
thirrjen nën armë për të gjithë të rinjtë mes 20 dhe 25 vjeç. U formua kështu një ushtri e madhe
popullore dhe revolucionare, e drejtuar nga oficerë të rinj dhe guximtarë, që luftonin me
entuziazëm për mbrojtjen e republikës.
Kundër armiqve të brendshëm, pra kundër rebelëve, kundërrevolucionarëve dhe kundërshtarëve
të qeverisë, shtypja qe e pamëshirshme. Një dyshim sado i vogël mjaftonte për t’u arrestuar,
mjaft të dilje në rrugë pa mbajtur distinktivin trengjyrësh që të denoncoheshe si “armik i
revolucionit”.

Në periudhën e quajtur të Terrorit (gusht 1793 – korrik 1794) gjykata revolucionare të
posaçme dërguan në gijotina dhjetëra mijëra njerëz, në shumicën e rasteve pa u dhënë asnjë
mundësi për mbrojtje. Mes të dënuarve, kishte persona të shquar, si ish mbretëresha Mari
Antuanetë, kimisti i njohur Lavuazié, jakobini Danton që donte t’i jepej fund periudhës së
Terrorit dhe shumë zherondinë, fisnikë dhe priftërinj, gjeneralë dhe tregtarë, fshatarë dhe
sankylotë. Për të theksuar vullnetin e ndarjes me të shkuarën, u caktua dhe një kalendar i ri
revolucionar dhe u ftua populli të rebelohej kundër “besëtytnive” fetare.
Grushti i shtetit i jep fund terrorit. Por revolucioni i Vandeas pothuajse u mposht – edhe pse
me çmimin e lartë të masakrave të përgjakshme – ushtria revolucionare theu keqas në Flërys
forcat armike (qershor 1794) dhe hyri përsëri në Belgjikë. Franca tashmë nuk ndodhej më në
rrezik.
Në gjendjen e re të krijuar, regjimi i Terrorit, i cili ishte fryt i një çasti emergjence, nuk kishte
më të drejtë të ekzistonte. Në Konventë u formua një shumicë kundërshtare me Robespierin, i cili
u arrestua më 27 korrik 1794 (më 9 termidor, sipas kalendarit të ri revolucionar) dhe, një ditë më
pas, u ekzekutua në gijotinë pa u gjykuar.
Borgjezia rivjen në pushtet dhe merr hak. Ata që, më 9 termidor, i dhanë fund Terrorit,
përfaqësonin interesat e një borgjezie të përbërë nga pasanikë të rinj, të cilët nuk kishin aspak
ndërmend të ndanin pushtetin me sankylotët dhe masat e fshatarësisë. Prandaj kjo borgjezi nxitoi
t’i jepte Francës një kushtetutë të re - kushtetutën e vitit të tretë (1795) - e cila ua hiqte përsëri
të varfërve të drejtën e votës dhe u jepte borgjezëve lirinë për të vendosur vetë çmimet dhe për të
kryer tregtinë e nevojshme për t’i pasuruar. Pushteti ekzekutiv iu besua një këshilli me pesë
anëtarë që u quajt Direktorat dhe i cili qeverisi Francën nga viti 1795 deri më 1799. Klubet dhe
gazetat jakobine u mbyllën dhe kundër mbështetësve të Robespierit e atyre që konsideroheshin si
të tillë, shpërtheu Terrori i bardhë, pra hakmarrja e kundërshtarëve politikë, e cila ishte
veçanërisht e përgjakshme në jug-lindje të Francës.
Ekzekutimi i Luigjit XVI, në një skicë të kohës.
Fjalë kyç: shtresat e përgjithshme, Deklarata e të drejtave të njeriut dhe qytetarit, klub, jakobinë,
sankulotë, Terror, direktorat.
Tryezë kronologjike: 1789 (5 maj): mblidhen shtresat e përgjithshme; 1789 (14 korrik): marrja e
Bastijës; 1789 (4 gusht)-fundi i regjimit feudal; 1789 (26 gusht)-Deklarata e të drejtave të njeriut dhe
qytetarit; 1792-Franca i shpall luftë Austrisë dhe Prusisë; 1792 (21 shtator)-shpallja e republikës; 1793 (21
janar)-Luigji XVI shkon në gijotinë; 1793-lufta civile në Vandea; 1793-1794-periudha e Terrorit; 1794 (27
korrik)-Roberspieri shkon në gijotinë-merr fund Terrori; 1795-1799-Direktorati.
Përcakto lidhjet
Përgjigju.
Përse në periudhën 1786-1788 shpërthyen në Francë trazira të mëdha?
Cilat ishin shkaqet kryesore të deficitit të shtetit?
Përse Luigji XVI vendosi të thërrasë Shtresat e përgjithshme?
Çfarë shpresonin të arrinin fisnikët, borgjezët dhe fshatarët nga thirrja e Shtresave të përgjithshme?
Tema 5 - 6
Epoka e Napoleonit. Fundi i Perandorisë së Napoleonit.
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)

Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Kisha e Notrë-Damit.
Zhozefina Boharne, gruaja e Napoleonit
Kurorëzimi perandorak në një tablo të Zhak-Lui Davidit
Napoleoni kurorëzon të shoqen.
Papa Piu VII i pranishëm në ceremoni.
Fitoret e Napoleonit
Në këtë karikaturë Napoleoni paraqitet midis flluskave të sapunit. Pse? Një flluskë mban emrin e një vendi
të pushtuar. Mundohuni të lexoni emrat në frëngjisht me ndihmën e mësuesit.
Hartë.
Epoka e Napoleonit më 1812. Diskutim.
Tako personazhet
Evropa në vitin 1812
Harta tregon perandorinë napoleoniane të vitit 1812, kur Franca kontrollonte tërë Evropën.
1. Gjenerali që ngjiti shkallët shpejt: Napoleon Bonaparti
Napoleon Bonaparti: një gjeneral i jashtëzakonshëm. Lufta që kishin nisur revolucionarët në
vitin 1792 për të mbrojtur revolucionin dhe për të çliruar popujt e shtypur nga absolutizmi i
mbretërve, ende vazhdonte.
Disa vende kishin dalë nga koalicioni antifrancez (11.4), por Austria, Anglia dhe gati të gjithë
shtetet italiane ishin ende të mobilizuar në të. Kundër Austrisë u dërguan tri ushtri: dy prej tyre
morën urdhër të marshonin drejt Vjenës përmes Gjermanisë, e treta duhet të ndërhynte në Itali.
Ushtria drejt Italisë qe e vogël, sepse fronti italian konsiderohej si dytësor, por drejtohej nga një
gjeneral i jashtëzakonshëm, Napoleon Bonaparti.
Napoleoni kishte lindur më 1769 në Korsikë, ishullin mesdhetar që, një vit më parë, republika e
Gjenovës ia kishte shitur Francës. Pasi hyri në shtrinë revolucionare, i ngjiti shpejt shkallët e
karrierës dhe, në moshën 25 vjeçare mori titullin e gjeneralit. Kur ishte 27 vjeç, Direktorati, ku
bashkëshortja e tij Zhozefin Boarné kishte miq të fuqishëm, i besoi drejtimin e ushtrisë të nisur
drejt Italisë.
Fushata ushtarake në Itali ishte ngadhënjim edhe për Napoleonin. Fushata në Itali (1796-
1797) ishte nj ngadhënjim i vërtetë. Bonaparti i mundi pa reshtur piemontasit dhe austriakët, mori
Nisën dhe Savojën, që bënin pjesë në mbretërinë e Sardenjës dhe hyri në Milano, kryeqendrën e
Lombardisë austriake. Pastaj pushtoi territorin e republikës së Venecias, e cila, më kot, qe
shpallur si asnjanëse dhe, pas dorëzimit të austriakëve në Mantova, iu drejtua Vjenës. Betejat dhe
fitoret propagandoheshin me të madhe në Francë, ku Napoleoni u bë menjëherë i famshëm.
Në tetor 1797, Austria u detyrua të nënshkruante paqen e Kampoformios. Me të, i njihte
Francës të drejtën e zotërimit të Lombardisë dhe të Belgjikës, pro mori nga Nepoleoni Venecian,
Istrian dhe Dalmacinë. Republika e Venecias humbi në këtë mënyrë, pas më shumë se njëmijë
vjetësh, pavarësinë e saj.
Për t’i shkaktuar humbej Anglisë, Napoleoni organizon fushatën e Egjiptit. Pas humbjes së
Austrisë, mbetej për t’u mundur vetëm Anglia.
Ishulli mbrohej nga deti me një flotë që dukej e pathyeshme, prandaj Napoleoni e përjashtoi
idenë e sulmit të drejtpërdrejtë. Por vendosi t’i pengonte tregtinë duke pushtuar Egjiptin, që
anglezët e përdornin si bazë për tregtinë me Inditë lindore.
Egjipti, në atë kohë, ishte pjesë e perandorisë turke, pro Napoleoni nuk e mori parasysh këtë:
zbarkoi në Aleksandri, nisi marshimin drejt pjesës së brendshme dhe mori Piramidat duke
shënuar një fitore të rëndësishme (1798).

Ndërkohë, anglezët, të drejtuar nga admirali Horac Nelson, kishin kapur në befasi flotën
franceze në portin Abukir dhe kishin fundosur anijet e saj. Pa anije, Napoleoni u gjet i bllokuar në
Egjipt bashkë me trupat: objektivi për të dëmtuar ekonomikisht Anglinë mund të quhej i
dështuar.
Lindin “republikat motra”. Ndërkaq, mes viteve 1796 dhe 1799, në Itali dhe në Evropë u
shfaqën shumë republika, të mbështetura nga francezët dhe të cilat u quajtën “republikat motra”,
për të treguar që mbështesnin të njëjtat ideale revolucionare si ato të Francës.
Lombardia, me një pjesë të Venetos dhe Emilias (Rexhio, Modena, Bolonja, Ferrara dhe
Romanja) formoi në korrik 1797 republikën cizalpine, me kushtetutën dhe flamurin e vet me tri
ngjyra: e bardhë, e kuqe, e gjelbër. Më 1797, lindi edhe republika ligure, në 1798 republika
romane dhe, një vit më pas, republika partenopease ose napolitane.
Këto republika vareshin nga Franca, por qeveritë e tyre ishin krijuar nga jakobinë italianë:
kështu u quajtën mbështetësit e ideve të revolucionit, të cilët thirreshin ndryshe edhe patriotë.
Zhgënjimi i italianëve. Kur Napoleoni zbriti në Itali, patriotët shpresuan se mund të realizonin,
me ndihmën e Francës, idealet për liri ose bashkimin e gadishullit. Por francezët nuk kishin
besim te jakobinët italianë, i konsideronin shumë prej tyre si ekstremistë të rrezikshëm dhe nisën
ta shohin Italinë si një tokë për t’u shfrytëzuar: vendosën taksa të rënda, grabitën thesare të artit,
nuk ngurruan t’i përdornin shtetet italiane si plaçkë tregu në marrëveshjet diplomatike, siç ndodhi
me republikën e Venecias, që iu dha Austrisë në shkëmbim të Lombardisë dhe Belgjikës. Prandaj,
mes patriotëve, edhe mes atyre që e kishin pritur Napoleonin si çlirimtar, u rrit zhgënjimi dhe
pakënaqësia.
Evropa bashkohet për herë të dytë kundër Napoleonit. Ndërkohë që Bonaparti kishte
mbetur ende i izoluar në Egjipt, Austria, Turqia, Rusia dhe mbreti i Sicilisë, Ferdinandi i
Borbonëve, i përzënë nga froni i Napolit, lidhën marrëveshje bashkë me Anglinë për të formuar
një koalicion të dytë antifrancez.
Në pranverën e vitit 1799, një ushtri e fortë austriako-ruse zbriti në Itali dhe mori shumë shpejt
nën kontroll të gjitha republikat që ishin krijuar me mbështetjen e Francës.
Fati më dramatik i takoi republikës partenopease: francezët u tërhoqën drejt veriut dhe e lanë
në mëshirë të sulmeve të flotës angleze, e cila bombardonte Napolin nga deti, dhe në dorë të
bandave rebele.
Fundi i republikës partenopease. Njerëzit e varfër të qytetit (të cilët, në Napoli, quheshin
lazzaroni) dhe fshatarët të cilët, pas shpalljes së republikës, kishin shpresuar më kot të merrnin
nga një copë tokë, i shihnin me zemërim pasuritë e jakobinëve italianë, pothuajse të gjithë
borgjezë të pasur ose fisnikë, të cilët nuk i kuptonin nevojat dhe hallet e njerëzve të thjeshtë.
Madje ata ishin të bindur se francezët ishin armiq të betuar të Zotit dhe të Kishës, siç i
përshkruanin shumë priftërinj dhe agjentë të ish mbretit të Napolit, Ferdinandit të Burbonëve që
ishte arratisur në Sicili. Prandaj ata u rebeluan kundër qeverisë republikane, ishin futur nëpër
banda të çrregullta që, ndonjëherë, drejtoheshin nga banditët.
Kardinali ushtarak Fabricio Rufo, për llogari të mbretit në mërgim, organizoi me zotësi bandat
në një ushtri të rregullt që u quajt Santa Fede, e cila do të luftonte në emër të mbretit dhe të fesë,
por nisi të kryente masakra të çdo lloji. Në krye të këtyre trupave Rufoja, pasi u nis nga Kalabria,
marshoi deri në Napoli. Atje, patriotët republikanë të braktisur, u mbrojtën me guxim, por u
shpartalluan (qershor 1799) dhe mbi ta ra hakmarrja e tmerrshme e mbretit Ferdinand që u kthye
në fron.
Napoleoni në kalimin e San Bernardos, gjatë fushatës së dytë në Itali, në një pikturë të Pol Delaroshit.
2. Napoleoni perandor: pushtimi i Evropës
Napoloni merr pushtetin me një grusht shteti. Në Francë, Direktorati nuk po i siguronte dot
qëndrueshmëri vendit. Shumë borgjezë mendonin ta zëvendësonin me një qeveri të aftë që të

mbronte revolucionin, por që të siguronte edhe rendin e qetësinë. Por për të përmbysur me forcë
qeverinë, pra për një grusht shteti, nevojitej ndonjë ushtarak që të gëzonte popullaritet të gjerë.
Gjenerali Bonapart, që ishte kthyer në heroin e Italisë dhe të Piramidave, dukej njeriu më i
përshtatshëm. Sapo u kthye në Francë, Bonaparti e kuptoi se kishte mbërritur çasti i tij dhe diti të
përfitonte.
Më 9 nëntor (18 brymer) 1799 ai shpalli rrëzimin e Direktoratit dhe formoi një qeveri të re të
përbërë nga tre konsuj që u quajt konsullatë. Konsulli i parë ishte vetë Bonaparti të cilit iu dha
pushtet diktatorial nga një Kushtetutë e re.
Napoleoni bëhet perandor. Pasi u bë zot pothuajse i Francës, Bonaparti u përball me fuqitë e
koalicionit të dytë dhe, brenda një kohe të shkurtër, i dha fund luftës. Në qershor 1800, austriakët
u mundën në Marengo, në Piemonte dhe, pas një viti, kërkuan paqe. Në Itali rilindi republika
cisalpine, e cila, më 1802, u shndërrua në republikën italiane. Po atë vit, edhe Anglia u detyrua
të nënshkruante paqen e Amiensit.
Në këtë valë fitoresh, Bonaparti e shpalli veten konsull të përjetshëm, dhe pastaj, më 1804,
perandor të francezëve.
Ceremonia e kurorëzimit u zhvillua në Paris, në prani të Papa Piut VII. Për t’i treguar Papës se
nuk i njihte asnjë autoritet mbi veten e tij, Bonaparti e vendosi vetë në kokë kurorën perandorake.
Qysh atëherë, siç ndodh me të gjithë sovranët, u thirr vetëm me emrin e tij të pagëzimit,
Napoleon.
Pas një viti, republika italiane u shndërrua në mbretëri, mbretëria e Italisë, mbret i së cilës
ishte Napoleoni. Kurorëzimi u krye në Milano në vitin 1805. Zëvendësmbret ishte Eugjen
Boarné, djali i adoptuar i perandorit. Brenda pak kohe, i tërë gadishulli u shndërrua në një lloj
feudi të familjes perandorake: Napoleoni emëroi motrën e tij Elizë dukeshë të Lukas, motrën
tjetër Paolinë dukeshë të Guastalas, më 1806 bëri mbret të Napolit (prej ku ishin dëbuar
Burbonët) vëllain e tij Zhozef, të cilin më pas e zëvendësoi me kunatin Zhoakim Murat.
Veprat e kohës së paqes: kodi, marrëveshja, reforma arsimore. Mes viteve 1800 deri më
1804, Napoleoni i përqendroi të gjitha pushtetet në Paris dhe iu përkushtua punëve të paqes. Në
1801, përmbylli një marrëveshje me Papën, e cila rivendoste paqen fetare në vend pas trazirave
të periudhës revolucionare.
Në Paris, themeloi Bankën e Francës (1800) dhe hodhi në qarkullim monedha të reja metalike
si frangun e argjendtë dhe napoleonin e artë.
Më 1804, i dha vendit kodin napoleonas, një përmbledhje ligjesh që shërbeu si model për të
gjitha ligjet pasuese dhe ushtroi një ndikim të dukshëm në shumë vende të botës.
Kodi ripohonte fitoret kryesore të revolucionit, si barazia e qytetarëve para ligjit apo shfuqizimi
i feudalizmit, por mbronte në mënyrë të veçantë të drejtën e pronës, një gjë që borgjezët e kishin
mjaft për zemër.
Ashtu si kodi, edhe reforma arsimore u shkonte për shtat kërkesave të borgjezisë. Arsimi fillor
për popullin dhe arsimimi i grave megjithatë u lanë pas dore. Por Napoleoni ngriti dhe organizoi
licetë shtetërorë dhe shkollat e larta, të cilat do të përgatisnin bijtë e borgjezisë për karrierat
shtetërore dhe ushtarake.
Napoleoni pushton Evropën. Napoleoni e dinte se prestigji dhe pushteti i kishin ardhur vetëm
nga sukseset ushtarake. Mirëpo ai dëshironte që sundimin e tij t’ia impononte gjithë Evropës.
Lufta kundër Britanisë së Madhe dhe fuqive të tjera evropiane rinisi në vitin 1805. Që atëherë,
vetëm brenda katër vitesh, u krijuan tre koalicione dhe e tërë Evropa u përfshi në një vorbull
konfliktesh të përgjakshme.
Në krye të një ushtrie të madhe prej qindra mijëra njerëzish, Napoleoni po korrte njërën fitore
pas tjetrës. Pushtoi Vjenën dhe, pak më vonë, Berlinin. Në Austerlic, në 1805, korri një fitore
madhështore mbi ushtrinë austriako-ruse, e cila udhëhiqej personalisht nga vetë perandorët e
Austrisë dhe të Rusisë (kjo u quajt beteja e tre perandorëve), mundi prusianët në Jenë (1806) dhe
austriakët në Vagram (1809).

E tërë Evropa perëndimore, nga Deti i Veriut deri në Mesdhe, nga Spanja deri në Poloni,
gjendej në duart e tij. Rusia qe shndërruar në aleaten e tij, ndërsa Austria kishte marrë një
qëndrim më miqësor, madje kishte arritur t’i jepte si grua Mari Luizën e Habsburgëve, vajzën e
perandorit.
Napoleoni u martua me të më 1810, pasi qe ndarë nga Zhozefina, dhe lindi me të trashëgimtarin
aq të dëshiruar, të cilit i vuri emrin Napoleon dhe i dha titullin e lartë “mbret i Romës”.
Napoleoni perandor në një pikturë të Zhan-August-Domenik Ingres 1806.
Hartë. Përhapja e kodit të Napoleonit (ndikimi juridik francez, ndikimi juridik francez i përtejoqeanit,
zona ku është në fuqi kodi civil pas vitit 1815; Përshtatjet kombëtare të kodit civil).
3. Rënia e perandorisë së Napoleonit.
Napoloni ndalon tregtinë me Anglinë. Më 1805, anglezët shkatërruan flotën francezë në një
betejë detare pranë Kepit Trafalgar, në Atlantik. Në luftime vdiq edhe admirali Nelson,
ngadhënjimtari i dikurshëm në Abukir (12.1), por Anglia përsëri mbeti e pamposhtur dhe
zotëruese e deteve. Atëherë Napoleoni mendoi të fuste në krizë ekonominë angleze dhe, më 1806,
dekretoi bllokadën kontinentale, e cila u ndalonte vendeve të perandorisë dhe shteteve të tjera
aleate të bënin tregti me Anglinë. Por ky vendim dëmtoi më shumë popujt e Evropës, sepse
mallrat në qarkullim u pakësuan, çmimet u rritën dhe perandori, disa herë, u detyrua që të
impononte zbatimin e bllokadës me forcën e ushtarëve.
Popujt u lodhën nga luftërat. Popujt e nënshtruar, ishin indinjuar për shkak të taksave,
kontributeve që duhej të jepnin për luftën dhe rekrutimit të detyrueshëm në ushtri. Shumë shpejt,
Franca u shndërrua në simbolin e shtypjes dhe një ndjenjë patriotike shtyu shumë të rinj të
luftonin për çlirimin vendeve të tyre.
Më 1808, ngritën krye spanjollët, të pakënaqur që Napoleoni u kishte zëvendësuar mbretin e
tyre me vëllain e vet Zhozef Bonaparti. Kështu filloi një luftë guerile, me sulme të befasishme
dhe prita, e cila e mbajti ushtrinë franceze të impenjuar dhe që Napoleoni nuk po arrinte ta
shtypte.
Spanjollët luftonin në emër të mbretit dhe të fesë katolike që, në sytë e tyre, ishin një me
atdheun. Por një pakicë prej tyre, të frymëzuar nga idetë iluministe, i dhanë vendit kushtetutën e
Kadises (1812): modeli i parë për të gjitha kushtetutave të mëvonshme evropiane.
Dështon fushata në Rusi. Marrëdhëniet mes Francës dhe Rusisë u përkeqësuan sepse cari
Aleksandër kishte nisur të bënte tregti me Anglinë, duke shkelur bllokadën kontinentale. Për të
nënshtruar carin, Napoleoni organizoi, më 1812, fushatën e Rusisë, i bindur se mund ta fitonte
shpejt atë. Por gjeneralët rusë përdorën një taktikë që e kapi në befasi atë: ata tërhiqeshin thuajse
pa luftuar, duke e tërhequr ushtrinë e Napoleonit gjithnjë e më thellë në brendësi të vendit, digjnin
fusha dhe shtëpi pas vetes, që pushtuesit të mos gjenin as ushqim dhe as strehë. Napoleoni
mbërriti në Moskë, por as pushtimi i kryeqytetit rus nuk mund të quhej fitore, sepse qyteti ishte i
shkretë dhe gjysmë i shkatërruar nga një zjarr i madh që zgjati për ditë me radhë.
Në Moskë, Napoleoni priti më kot që cari të kërkonte nënshkrimin e paqes, por në fund, meqë
dimri i tmerrshëm rus po afrohej, u detyrua të urdhëronte tërheqjen. Ngricat, uria, sëmundjet dhe
sulmet e papritura të ushtarëve dhe të fshatarëve rusë, të mbushur me shpirtin patriotik, e
shndërruan marshimin e tërheqjes në një katastrofë të paparë.
Një nga çastet më dramatike të tërheqjes ishte kalimi i lumit Beresina, ku ushtria e Napoleonit
pësoi humbje të stërmëdha (nëntor 1812). Nga ushtria e madhe me gati 700.000 ushtarë që ishte
nisur për në Rusi, më pak se 18.000 të mbijetuar arritën të ktheheshin në vendin e tyre.
Napoleoni mundet përfundimisht. Armiqtë e Francës e morën veten dhe formuan një
koalicion të gjashtë. Napoleoni u mund rëndë në Lajpcig në Gjermani, në vitin 1813 dhe, një vit
më pas, u detyrua të hiqte dorë nga froni. Kurora i kaloi Luigjit XVIII, vëllait të Luigjit XVI dhe
Napoleoni u internua në ishullin e Elbës të cilën e mbante si principatë personale (1814).

Pavarësisht se ishulli mbikëqyrej rreptë, Napoleoni arriti të arratisej e të shkonte ën Francë. Aty
u prit triumfalisht nga populli dhe mori përsëri pushtetin, ndërsa Luigji XVIII nxitoi t’ia mbathte.
Por aventura e re e Napoleonit zgjati vetëm njëqind ditë.
Fuqitë evropiane nuk vonuan të formonin një koalicion të shtatë dhe në Vaterlo, në Belgjikë,
Napoleoni u mund përfundimisht, më 18 qershor 1815. Anglezët, të cilët e kapën rob, e internuan
në Shën Helenë, një ishull i humbur në Atlantik, ku edhe vdiq më 15 maj 1821.
Idetë e revolucionit hedhin rrënjë. Ata që mundën Napoleonin, u mblodhën në një kongres
në Vjenë, mes nëntorit 1814 dhe qershorit 1815. Ata mendonin se, pas kësaj stuhie revolucionare,
gjithçka mund të kthehej si më parë. Por nuk ndodhi kështu. Revolucioni kishte sjellë ndryshime
të mëdha në Francë, kishte rrëzuar absolutizmin, privilegjet e fisnikëve dhe të klerit,
feudalizmin dhe kishte fshirë ndarjen e shoqërisë në tre shtresa. Së bashku me ushtritë e
Napoleonit, idetë revolucionare u eksportuan në tërë Evropën, kodi i Napoleonit solli ligje më
moderne, puna angari e fshatarëve u ndalua, pronat e vjetra feudale u shitën dhe u hapën mundësi
të reja për të spikatur në shoqëri edhe për borgjezinë dhe jo vetëm për fisnikët.
Disa popuj, veçanërisht spanjollët, gjermanët dhe italianët nisën ta konsiderojnë veten si një
komb, pra si një bashkësi individësh që i bashkonte gjuha e njëjtë dhe feja, zakonet e ngjashme
dhe historia e përbashkët.
Idetë e lirisë, barazisë dhe kombësisë ushqyen gjatë viteve 1800 shumë luftëra për bashkimin
dhe pavarësinë e popujve. Për ndikimin e madh që ushtroi mbi historinë e njerëzimit revolucioni
francez dhe përpara tij, revolucioni amerikan, këto dy ngjarje shënojnë kalimin nga historia e re
në historinë bashkëkohore në të cilën jetojmë ne sot.
Pushkatimi i guerriljerëve spanjollë në vitin 1808, në një pikturë të Francisko Gojës. Evropa është e
lodhur nga luftërat; popujt ngrenë krye por shtypja e Napoleonit është e egër.
Fjalët kyç: republikat motra, grusht shteti, konsullatë, konkordat, kodi napoleonik, kombi, periudha
bashkëkohore.
Tryeza kronologjike: 1796-1797- fushata e Napoleonit në Itali; 1797-Paqja e Kampoformios; 1798-
fushata e Egjiptit; 1799-shfuqizimi i Direktoratit dhe lindja e Konsullatit, Napoleoni Konsull i Parë; 1800-
fushata e dytë e Italisë; 1804-Napoleoni perandor i francezëve; 1805-fitorja e Austrelicit-Napoleoni mbret i
Italisë; 1806-blloku kontinental; 1812-fushata e Rusisë; 1813-Napoleoni humbet në Lajpcig; 1815-
Napoleoni mundet në Vaterlo.
Orientohu në hapësirë
Shkruaj në hartë numrat që përkojnë me emrat e mëposhtëm gjeografikë:
1. Franca 2. Belgjika 3. Holanda 4. Mbretëria e Britanisë së Madhe 5. Konfederata e Rinit 6. Mbretëria e
Prusisë 7. Perandoria e Austrisë 8. Perandoria ruse 9. Provincat ilirike 10. Mbretëria e Italisë 11 .Mbretëria
e Napolit 12 Mbretëria e Sicilisë 13 Mbretëria e Sardenjës.
Ngjyros me tri ngjyra të ndryshme:
Perandoria franceze dhe territoret e aneksuara; 2. Shtetet e pavarura nga Franca 3. Vendet aleate të Francës.
Linja 5
Evropa në vitet 1815 - 1850
Orë mësimore 5
Tema 1
Kongresi i Vjenës. Epoka e Restaurimit

PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Përfaqësuesit e shteteve të vogla paraqiten të zvogëluar dhe nuk marrin pjesë në ndarjen e mallit, por
qëndrojnë në sfond.
Kongresi i Vienës, në një skicë satirike të kohës.
Diplomatët dhe princat e shteteve më të fuqishëm vendosin për fatet politike të Evropës duke ndarë
vende dhe pasuri.
Evropa pas kongresit të Vjenës. Hartë. Diskutim.
Cila perandori nuk ekzistonte më në vitin 1815?
Cilët shtete të rinj lindën në lindje të Francës pas vitit 1815?
Perandoria Ruse, Austriake dhe mbretëria e Prusisë, a u rritën pas vitit 1815?
1 Rivendosen monarkitë absolute të dikurshme
Me kongresin e Vjenës nis epoka e Restaurimit. Përfaqësuesit e vendeve evropiane, të
mbledhur në një kongres në Vjenë, vendosën për të ardhmen politike të Evropës duke u
frymëzuar nga dy parime themelore: baraspesha mes shteteve dhe legjitimiteti. Parimi i
baraspeshës kishte si qëllim parandalimin e forcimit së tepërmi të një shteti aq sa ai të
mbizotëronte të tjerët. Parimi i legjitimitetit vendoste të drejtën e sovranëve të dikurshëm ose të
pasardhësve të tyre që të ktheheshin në fron: kështu, për shembull, Burbonët duhet të ktheheshin
në Paris, Savojët në Torino, papa në Romë, etj.
Kongresi donte të restauronte (apo të rivendoste) gjendjen politike të para revolucionit
francez. Prandaj periudha që pasoi kongresin e Vjenës, nga 1815 deri më 1830, u quajt epoka e
Restaurimit.
Kuadri politik i Evropës pas kongresit të Vjenës. Harta në faqen XXX ilustron sistemimin
politik të Evropës siç e dëshironte kongresi.
Franca humbi të gjitha territoret që kishte pushtuar që nga 1792 e më pas dhe, pastaj, në kufijtë
e saj, u krijua një barrierë shtetesh për të frenuar përpjekjet e ardhshme të mundshme të saj për
ekspansion. Këta shtete kufitare me të ishin Zvicra, Piemonti me Ligurian dhe Vendet e Ulëta,
të cilave iu shtua dhe Belgjika.
Anglia mbajti të gjitha kolonitë franceze, holandeze dhe spanjolle që kishte pushtuar gjatë
luftërave të Napoleonit, duke ripohuar sundimin e saj absolute në det.
Austria la Belgjikën, por mori Lombardinë (që e kishte humbur me paqen e Kampoformios),
republikën e Venecias dhe bregdetin e Dalmacisë.
Ndërsa Italinë, të cilën francezët e kishin bashkuar në republikën italiane, kongresi e copëtoi
përsëri. Gadishulli u nda në shtete të reja. Njëri prej tyre, Lombardo-Veneto, qeverisej
drejtpërdrejt nga Austria ndërsa të tjerëve (si dukata e Parmës dhe Piaçencës, dukata e Modenës
dhe Rexhios dhe dukata e madhe e Toskanës) iu caktuan sovranë që kishin lidhje me
Habsburgët, perandorët e Austrisë. Republika e vogël e Gjenovës u bashkua me mbretërinë e
Sardenjës. Në qendër, shteti i Kishës i mbeti Papës. Në jug, mbretëria e Napolit dhe ai i Sicilisë u
bashkuan në mbretërinë e Dy Sicilive.
Pakësohen luftërat, shtohen revoltat. Pasi krijoi një gjendje baraspeshe mes fuqive, kongresi
i Vjenës arriti t’i sigurojë Evropës një periudhë të gjatë paqeje e cila u quajt “koncerti evropian”.
Por në Vjenë u mbajtën parasysh vetëm interesat e sovranëve dhe jo aspiratat e popujve. Këta
të fundit, pas përvojave të revolucionit dhe të periudhës së Napoleonit, kishin filluar të kërkonin
më tepër të drejta dhe, në disa raste, edhe pavarësinë nga të huajt. Kështu, edhe pse nga njëra anë

u shmangën luftërat mes fuqive, nga ana tjetër u shumëfishuan kryengritjet dhe revoltat (lëvizje,
siç quheshin atëherë) të cilat u shtypën gjithnjë me gjak.
Një pakt mes sovranëve bën të mundur shtypjen e kryengritjeve. Një mjet shtypës i
revoltave ishte dhe pakti i Aleancës së Shenjtë të cilën e nënshkruan në Paris më 1815 sovranët e
Rusisë, Prusisë dhe Austrisë. Sipas carit të Rusisë, i cili ishte dhe hartuesi i tij, pakti duhet të
nxiste sovranët të ndihmonin njëri-tjetrin në emër të vëllazërisë së krishterë. Por fuqitë evropiane,
para së gjithash, Austria, nëpërmjet ministrit të shkathët Meternih, e interpretuan atë si një zotim
për të ndërhyrë ushtarakisht kur kryengritjet kërcënonin familjet mbretërore. Kështu, pakti i
vëllazërisë u përdor nga sovranët për të nënshtruar popujt.
Kongresi i Vjenës
Kongresi i Vjenës (objektivat-paqja dhe stabiliteti në Evropë)-mjetet-ekuilibri dhe legjitimiteti; efektet-më
pak luftë më shumë kryengritje.
2 Liberalët u kundërvihen qeverive absolute
Monarkitë e dikurshme absolute kthehen në fron. Pas kongresit të Vjenës, disa sovranë i
ruajtën reformat e kryera gjatë epokës së Napoleonit. Në shumë vende u ruajt edhe kodi i
Napoleonit. Në Francë, mbreti Luigji XVIII, vëllai i mbretit të ekzekutuar, u dha shtetasve një
kushtetutë të moderuar.
Ndërsa disa sovranë të tjerë kërkuan vendosjen e monarkisë absolute. Viktor Emanueli I i
Savojës, për shembull, iu shfaq shtetasve të tij torinezë i veshur si fisnikët e viteve 1700, i
pudrosur, me bishtalecin dhe kapelën me tri qoshe, si dhe u dha poste e ofiqe të njëjtëve
aristokratë që i kishin mbajtur ato në vitin 1792 (shumë prej të cilëve, ndërkohë, qenë plakur
shumë).
Absolutizmit të monarkive të rivendosura iu kundërvunë ngado liberalët. Me këtë emër u
quajtën të gjithë ata që kërkonin kufizimin e shtetit dhe dhënien më tepër liri qytetarëve.
Liberalët ndahen në të moderuar dhe demokratë. Liberalët kërkonin me këmbëngulje si të
drejtën e gjithsecilit lirinë e mendimit, të shprehjes dhe të shtypit (pra mundësinë për të
shprehur lirisht idetë me gojë dhe me shkrim), lirinë e shoqërizimit (mundësinë për t’u
organizuar dhe mbledhur lirisht në grupe), lirinë e besimit (mundësinë e ndjekjes së fesë që
zgjedh vetë)…
Politikisht, liberalët ndaheshin në dy grupe: të moderuar dhe demokratë. Për të parët, forma
më e mirë e qeverisë ishte monarkia kushtetuese, ku pushteti i mbretit të kufizohej nga një
kushtetutë dhe nga një parlament i zgjedhur nga populli. Ndërkohë, të moderuarit nuk ua njihnin
të drejtën për të votuar të gjithë njerëzve, por vetëm atyre që zotëronin një farë pasurie (të quajtur
cens) dhe një farë arsimimi.
Ndërkohë, demokratët ishin për pjesëmarrje të përgjithshme në votime, pra për shtrirjen e të
drejtës së votës mbi të gjithë njerëzit. Shumë prej demokratëve mendonin se një qeveri
republikane mund ta realizonte këtë objektiv më mirë se monarkia.
Liberalët kërkojnë më shumë liri ekonomike. Edhe në fushën ekonomike, roli i shtetit duhet
pakësuar në minimum. Liberalët kërkonin, për shembull, të hiqnin krejtësisht ose të pakësonin
taksat doganore e doganat, pra taksat e mallrave që paguheshin në kufijtë midis shteteve, sepse
ato rrisnin çmimet e prodhimeve dhe pengonin shkëmbimet tregtare. Ata mendonin se
konkurrenca e lirë dhe tregu i lirë mund ta rregullonin jetën ekonomike shumë më mirë se
çfarëdo lloj ndërhyrjeje nga qeveritë.
Ekonomia liberale (liberizmi) mbështetej mbi idetë e Adam Smithit, themeluesit të shkencave
moderne ekonomike dhe kishte si parim themelor ligjin e kërkesës e ofertës, apo ligjin e tregut,
për të cilin kemi folur.
Idetë liberale përhapen. Idetë liberale u përhapën mes aristokratëve më të ndjeshëm dhe të
hapur ndaj risive, pro sidomos mes borgjezëve të cilët po humbin shumë me Restaurimin.

Mes tyre bënin pjesë edhe sipërmarrësit e mëdhenj e të vegjël të cilët qeveritë i pengonin në
përpjekjet e tyre për zhvillimin industrial: tregtarët, që ishin dëmtuar nga shumëfishimi i taksave
dhe doganave; zyrtarët dhe funksionarët, që shiheshin me dyshim sepse kishin bashkëpunuar
me francezët në ushtri dhe në administratë; intelektualët dhe gazetarët, tepër të irrituar nga
censura që i bëhej shtypit (kontrolli i autoriteteve mbi librat e gazetat).
Lëvizjet revolucionare të shekullit XIX kundër qeverive absolute u drejtuan në përgjithësi nga
borgjezia liberale.
Për t’i shpëtuar arrestimit, liberalët mblidhen në shoqëri të fshehta. Idetë liberale u quajtën
si të rrezikshme për sigurinë e shteteve të restauruara, prandaj policia dhe gjykatat u lëshuan ndaj
tyre dhe, një numër i madh liberalësh u arrestuan dhe u dënuan.
Për t’i shpëtuar mbikëqyrjes së policisë, liberalët u detyruan të bashkohen nëpër shoqëri të
fshehta, anëtarët e të cilave nisën të komplotonin fshehurazi për të organizuar revolta kundër
shtetit. Disa shoqëri të fshehta, si ajo e masonëve, ekzistonin qysh nga vitet 1700, por në epokën
e Restaurimit ato u shtuan nëpër tërë Evropën, me emra dhe programe nga më të ndryshmet. Në
Itali, më e rëndësishmja prej tyre ishte ajo e karbonarëve.
Borgjezët në punë
Një industrialist kontrollon kuotat e disa produkteve në gazetë, në një litografi të shekullit XIX.
3 Revoltat e liberalëve shtypen.
Lëvizjet e para shpërthejnë më 1820-1821. Në vitet 1820 dhe 1821, shoqëritë e fshehta
vendosën të kalonin nga fjalët në vepra dhe një valë rebelimesh përfshiu gjithë Evropën qendrore,
aty ku sovranët e rikthyer në fron kishin sunduar me më tepër ashpërsi (12.3). E para që shpërtheu
ishte Spanja, e cila, që prej vitit 1812, kishte kushtetutë. Në janar 1820 ngritën krye ushtarakët që
prisnin në portin e Kadisës të niseshin drejt kolonive amerikane (edhe ato, siç do ta shohim, në
revoltë kundër vendit të origjinës). Me ta u bashkuan menjëherë borgjezët liberalë dhe mbreti
Ferdinandi VII u detyrua të fuste përsëri në zbatim kushtetutën e vitit 1812, të cilën e kishte
shfuqizuar me ngut sapo kishte marrë fronin.
Shembulli spanjoll u ndoq menjëherë nga Portugalia dhe, pak më vonë, nga Mbretëria e Dy
Siçilive. Aty, në Napoli, ngriti krye një repart kalorësie, që udhëhiqej nga dy oficerë me ide
karbonare. Kryengritja u përhap me shpejtësi dhe, mbreti Ferdinad I i Burbonëve, pa dëshirën e
tij, u detyrua të pranonte kushtetutën e Spanjës (korrik 1820).
Më pas i erdhi radha Piemontes, ku patriotët ishin të bindur se do të fitonin mbështetjen e
princit Karlo Alberto, trashëgimtari i mundshëm i fronit. Sapo shpërtheu kjo lëvizje (mars 1821),
mbreti dha dorëheqjen nga froni dhe ia kaloi atë vëllait të tij Karlo Feliçe që, në atë kohë, ndodhej
jashtë mbretërisë. Në këtë mënyrë, shteti u drejtua përkohësisht nga Karlo Albertoja, i cili, nën
trysninë e kryengritësve, pranoi një kushtetutë liberale.
Revoltat shtypen. Por fuqitë e Aleancës së Shenjtë, në të cilën ndërkohë ishin futur edhe
shumë shtete të tjerë evropian, mes tyre dhe Franca, organizuan disa ndërhyrje të armatosura në
mbrojtje të sovranëve. Në Napoli, revolucioni u shtyp nga një ushtri austriake, të cilën e thirri
vetë mbreti Ferdinand, pavarësisht se ishte betuar për besnikëri ndaj kushtetutës. Në Piemonte,
kryengritësit, të udhëhequr nga konti Santorre di Santaroza, u mundën nga ushtria mbretërore e
mbështetur prej trupave austriake (ndërsa Karlo Albertoja u strehua në Firence, duke i braktisur
patriotët në mëshirë të fatit). Në Spanjë restaurimi u imponua me forcë më 1821 nga një ushtri
franceze.
Pas shtypjes erdhi persekutimi, pra një tërësi ndërhyrjesh prej qeverive për të ndaluar me forcë
ndryshimet politike. Të gjitha kushtetutat u shfuqizuan, u forcuan kontrollet nga policia dhe
shumë patriotë u dënuan me vdekje, me burgim ose me internim.
Në tërë Italinë ndodhën arrestime dhe gjykime, kjo sepse, pas lëvizjeve, policitë u bënë shumë
dyshuese dhe mosbesuese. Në Lombardi u dënuan, mes të tjerësh, Federiko Konfalonieri, i cili

kishte mbajtur lidhje të ngushta me kryengritësit piemontezë dhe disa anëtarë të lëvizjes së
karbonarëve, si Silvio Peliko dhe Piero Maronçeli.
Vetëm revolucioni grek doli fitimtar. Mes tërë këtyre dështimeve dhe humbjeve pati vetëm
një përjashtim: revolucioni grek.
Greqia bënte pjesë në Perandorinë osmane e cila, prej kohësh, gjendej në krizë dhe, në 1818, u
detyrua t’u jepte serbëve një lloj autonomie. Në 1821, edhe grekët ngritën krye kundër turqve
duke kërkuar liri dhe pavarësi. Kryengritja përfshiu gjithë popullin dhe ngjalli një interes dhe
simpati të madhe mes liberalëve dhe intelektualëve evropianë, disa prej të cilëve shkuan edhe të
luftonin në ndihmë të popullit grekë. Mes të tjerësh, shkuan aty edhe konti Santorre di
Santaroza dhe poeti romantik Xhorxh Bajron, të cilët gjetën vdekjen në Greqi.
Edhe fuqitë e Aleancës së Shenjtë, të cilat prisnin përfitime nga dobësimi i mëtejshëm i
Perandorisë osmane, i përkrahën kryengritësit. Turqit u mundën dhe u detyruan të njihnin
pavarësinë e Greqisë (1829).
Pavarësia greke e parë nga piktorët
Refugjatët e Pargës e Franceska Hajezit. Shitja e kësaj qyteze greke turqve shkaktoi arratisjen në masë të
banorëve (1819).
Fortesa greke e Misolongjit u pushtua nga turqit, por mbrojtësit zgjedhën më mirë ta hedhin në erë se sa
të dorëzohen.
4 Ideja e kombit dhe revolucionet e para kombëtare.
Merr udhë ideja e kombit. Kongresi i Vjenës u kishte dhënë copa toke disa shteteve vetëm
për të respektuar parimin e baraspeshës, pa pyetur nëse popujt e dëshironin apo jo këtë gjë.
Kështu, për shembull, Polonia qe ndarë mes Rusisë, Prusisë dhe Austrisë; Belgjika qe bashkuar
me Holandën, një vend me histori dhe fe të ndryshme; Italia qe ndarë në nëntë shtete të vegjël;
hungarezët, sllavët, italianët ishin pjesë të perandorisë austriake.
Gjatë viteve 1800, këta popuj të ndarë dhe të nënshtruar, që kishin gjuhë, fe, histori dhe kulturë
të përbashkët, dalëngadalë u bënë të vetëdijshëm se i përkisnin një kombi dhe, për shumë njerëz,
bashkimi dhe pavarësia kombëtare nisën të marrin një vlerë më të madhe, për të cilën ia vlente të
luftonin dhe të vdisnin.
Fjala atdhe nisi të përdorej jo vetëm për të treguar vendin ku kishe lindur, por “tokën e etërve”,
vendin e përbashkët të të gjithë atyre që i përkisnin të njëjtit komb. Kush luftonte për lirinë,
bashkimin dhe pavarësinë e atdheut u quajt atdhetar.
Romantizmi favorizon lindjen e ndjenjave kombëtare. Në rizgjimin e ndjenjës kombëtare
ndikoi edhe një lëvizje e re kulturore, e quajtur romantizëm, e cila lindi në Gjermani nga fundi i
shekullit XVIII dhe u përhap në të gjithë Evropën, duke ndikuar letërsinë dhe filozofinë, pikturën
dhe muzikën.
Në fillim të viteve 1800, shumë prej atyre që kishin besuar te idealet iluministe të paqe dhe
përparimit, kishin mbetur ët zhgënjyer. Në fakt, as revolucioni francez dhe as sundimi i
Napoleonit nuk e kishin realizuar atë shoqëri të përkryer, të ngritur mbi mësimet e arsyes, te e cila
besonin iluministët. Përkundrazi, e kishin mbushur Evropën me luftëra dhe shkatërrim.
Prandaj romantikët iu kundërvunë, megjithëse pjesërisht, ideve iluministe. Në vend të arsyes,
ata ngritën lart ndjenjën, fantazinë, krijimin e lirë artistik, zbuluan përsëri rëndësinë e fesë,
studiuan historinë e së shkuarës, në veçanti atë të Mesjetës, të cilën iluministët e quanin si
periudhën e padijes dhe besëtytnisë. Romantikët kërkuan në fe, në tradita, në histori, atë që kishte
më origjinale secili popull, atë që e dallonte nga të tjerët dhe bënte që ai të ishte një komb.
Shumë romantikë, siç thotë poeti anglez Bajron, morën pjesë aktivisht në luftërat për liri e
pavarësi. Të tjerë, poetë, shkrimtarë, muzikantë, mbështetën kauzën e kombeve me vepra dhe
shkrime.

Në Amerikën Latine shpërthejnë revolucionet e para kombëtare. Edhe në vendet e
Amerikës Latine, ku Spanja dhe Portugalia kishin krijuar, në shekullin XVI, perandori të mëdha
koloniale, u përhapën idetë e reja për liri dhe pavarësi.
Në fillim të viteve 1800, shoqëria koloniale sundohej nga të bardhët, të ndarë në dy grupe, atë
të evropianëve (spanjollët e dërguar nga vendi i tyre i origjinës për të administruar koloninë) dhe
kreolët (të bardhët e lindur në Amerikë).
Kreolët ishin të pasur, zotëronin miniera e plantacione, kontrollonin tregtinë e prodhimeve të
kolonive. Shumë prej tyre kishin studiuar në Evropë, ishin njohur aty me idetë revolucionare dhe
ishin magjepsur nga lufta e pavarësisë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës.
Për më tepër, ndërsa Spanja qe e pushtuar nga trupat e Napoleonit, kreolët kishin mundur të
provonin një periudhë lirie të plotë tregtare të cilën Spanja ua kishte ndaluar por, për ta, ishte
shumë e favorshme. Nuk kishin ndërmend të hiqnin dorë prej saj edhe sikur t’u duhej të
ngriheshin kundër atdheut të tyre.
Kolonitë spanjolle të Amerikës fitojnë pavarësinë. Në krye të forcave revolucionare dolën dy
gjeneralë të shquar, që të dy të arsimuar në Evropë: Simon Bolivari (1783-1830) dhe Hoze de
San Martini (1778-1850). Nën udhëheqjen e tyre, në më pak se njëzet vjet (nga 1811 deri më
1828), e tërë Amerika qendrore u çlirua nga sundimi spanjoll.
Meksika e fitoi pavarësinë më 1821, pas një viti, Brazili u shkëput në mënyrë paqësore nga
Portugalia. Në të gjitha shtetet e reja u vendosën qeveri republikane, përveç Brazilit që u qeveris
nga një perandor. Në luftërat për pavarësi morën pjesë edhe indianët (Indios), metisët dhe të
zinjtë, shumica e të cilëve ishin skllevër.
Doktrina Monro: Shtetet e Bashkuara garantojnë pavarësinë e Amerikës Latine.
Dy vende ndikuan së tepërmi në marrjen e pavarësisë së Amerikës Latine. I pari ishte Britania e
Madhe, e cila, gjatë luftës, mbajti anën e kryengritësve, e fortë në sundimin e deteve dhe me
dëshirën për të fituar tregjet amerikane. I dyti ishte Shtetet e Bashkuara. Presidenti i tyre Xhejms
Monro, në fjalimin drejtuar kombit më 2 dhjetor 1823, u shpreh qartë kundër çdo përpjekjeje për
marrjen e kolonive, duke pohuar se Shtetet e Bashkuara do ta konsideronin çdo ndërhyrje
evropiane në Amerikë si një agresion ndaj vetë vendit të tyre.
Kjo do të thoshte që ShBA-ja kishte ndërmend të garantonte me vendosmëri pavarësinë e
shteteve të reja amerikane dhe se epoka e shfrytëzimit kolonial evropian në Amerikë kishte
perënduar.
Vdekja e Lord Bajronit në një pikturë të Jozef Odevarit 1826.
Simon Bolivari çliron skllevërit në Kolumbi 1816.
5 Lëvizje të reja i japin një goditje të rëndë forcave të Restaurimit.
Në Francë, “revolucioni i korrikut” vendos në fron një mbret të mbështetur nga
borgjezia. Dhjetë vjet pas lëvizjeve të viteve 1820-1821, në Evropë shpërthyen kryengritje të reja
që u dhanë goditjen e parë të fortë forcave të Restaurimit. Shembulli i revolucionit erdhi nga
Franca. Aty, në 1824, Luigjin XVIII, mbret kushtetues, e pasoi vëllai i tij Karli X, mbështetës i
monarkisë absolute me të drejta hyjnore.
Karli X kufizoi liritë që kishte garantuar kushtetuta dhe, ngaqë parlamenti e kundërshtoi,
vendosi ta shpërndajë atë më 1830. Atëherë parisienët ngritën krye, të lodhur nga arroganca e
mbretit dhe, për tre ditë, të cilat u quajtën më pas të lavdishme (nga 27 deri në 29 korrik 1830), u
përballën me ushtrinë mbretërore, duke ngritur barrikada nëpër rrugë dhe duke valëvitur flamurin
tri ngjyrësh revolucionar. Përkrah borgjezëve të pasur luftonin edhe artizanët, punëtorët,
studentët: në fakt, “revolucioni i korrikut” ishte vepër e gjithë popullit parisian.
Karli X u detyrua të arratisej dhe kurora i kaloi një të afërmi të tij, Luigj Filipit, duka i
Orleansit, i cili qeverisi për tetëmbëdhjetë vjet me mbështetjen e borgjezisë së pasur franceze.

Belgjika ngre krye dhe fiton pavarësinë nga Holanda. Revolucioni i korrikut bëri që të niste
një varg kryengritjesh në shumë vende të Evropës që atëherë ishin të nënshtruara apo të ndara si
Belgjika, Polonia dhe Italia.
Por jo të gjitha përfunduan me sukses. U mbyllën me fitore vetëm ato që u mbështetën nga një
borgjezi e fortë dhe që nuk dëmtonin interesat e fuqive të mëdha.
Belgjika, për shembull, një vend i pasur dhe i industrializuar, ngriti krye në gusht 1830, duke
kërkuar shkëputjen nga Holanda, me të cilën ishte bashkuar nga Kongresi i Vjenës. Kërkesat e
belgëve u mbështetën nga Franca dhe Anglia, të cilat ishin të interesuara të mos kishin asnjë shtet
të fortë pranë kufijve të tyre. Kështu, Belgjika mori pavarësinë dhe hartoi një kushtetutë nga më
përparimtarët në Evropë.
Shtypen kryengritjet në Poloni dhe Itali. Fati i Polonisë ishte shumë i ndryshëm. Ajo luftoi
heroikisht, por më kot, për pavarësinë e saj, ashtu si edhe Italia.
Në këtë të fundit, kryengritja nisi nga Modena në shkurt 1831 dhe u përhap në Parma,
Bolonja dhe në territore të tjera (Romanja, Marke, Umbria). Atdhetarët i mbanin shpresat në
ndihmën e mbretit të Francës, por Luigj Filipi nuk lëvizi dhe një ushtri e dërguar nga Austria u
dha fund shpejt revoltave dhe iluzioneve të kryengritësve. Modenasi Çiro Menoti, një nga krerët
e lëvizjes, u var nga duka i Modenës, Françesko IV, i cili, në fillim, i kishte nxitur atdhetarët të
ngrinin krye.
Anglia zgjedh rrugën e reformave. Revolucioni i korrikut bëri jehonë edhe në Angli.
Në këtë vend, ku parlamenti ishte një institucion shumë i vjetër, jetën politike e sundonte një
parti konservatore, e cila kishte përjashtuar nga pushteti pjesën më të madhe të borgjezisë
liberale. Sigurisht që zemërimi i borgjezëve ishte i madh. Por në Angli nuk ndodhi asnjë
revolucion sepse qeveria, e shtyrë nga ngjarjet ne Francë, kreu më 1832 një reformë zgjedhore
të rëndësishme: ajo i dha të drejtën e votës një numri shumë të gjerë qytetarësh, mes të cilëve të
gjithë borgjezëve (zgjedhësit kaluan nga 500.000 në 800.000). Liberalët arritën të marrin
shumicën në parlament dhe Anglia, ashtu si Franca, u bë një pikë referimi politike për borgjezët e
të gjithë Evropës.
Liria që udhëheq popullin francez në barrikadat e vitit 1830. Të gjithë marrin pjesë në revolucion nën
flamurin tringjyrësh francez. Pikturë e Eugen Delakruasë.
Fjalët kyç: Liberalizëm, lëvizje, zgjedhje të përgjithshme, romantizëm, censurë, komb, Amerika latine,
kushtetuta, demokratik, i moderuar
Tryeza kronologjike: 1814-1815-Kongresi i Vienës dhe Aleanca e Shenjtë; 1820-kryengritja në Spanjë;
1820-1821-Amerika latine fiton pavarësinë; 1823-deklarata e Monrosë; 1829-pavarësia nga Greqia; 1830-
revolucioni i korrikut në Francë- revolucioni në Belgjikë; 1831-kryengritjet në Itali.
Përdor dokumentet
Pamja tregon një skenë skllavërie në Brazil.
Me fitoren e pavarësisë u shfuqizua skllavëria në Brazil.
Nga e kupton që zezakët janë skllevër?
Për ç’arsye u hoq skllavëria?
Përse pas heqjes së skllavërisë gjendja e zezakëvë të zënë rob u përkeqësua?
Tema 2 – 3 - 4
Zhvillimi ekonomik
Zhvillimet kulturore e shkencore.
Revolucionet.

PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Stacioni londinez i Pedingtonit në një pikturë të Uilliam Pauell Frith (1862).
Lokomotiva dhe makinisti në sfond.
Protagonist i vërtetë i pikturës është turma laramane e njerëzve që mbush stacionin
Zhvillimi i hekurudhave. Dy harta. Diskutim.
1. Rritja e popullsisë dhe zhvillimi i industrisë
Një shtim i jashtëzakonshëm i demografisë që vazhdon gjer më sot • Shekulli 18-të
regjistroi një rritje të madhe demografike e cila vazhdoi intensivisht edhe gjatë gjithë viteve 1800
e akoma edhe më shumë në shekullin vijues. Në vetëm njëqind vjet, nga 1750 gjer në 1851-shin,
popullsia e Evropës u dyfishua (pothuajse) duke u rritur nga 140 në rreth 270 milionë banorë
(dhe mbi 400 milionë në 1900-ën). Më parë, ritmi i shtimit nuk është se kishte qenë kaq i shpejt,
ritëm që vazhdoi të rritej më tej.
Shkaqet e rritjes demografike • Nuk dihen me saktësi shkaqet e kësaj rritje të
jashtëzakonshme. Së pari, ra në sy një ulje e madhe e vdekshmërisë, sidomos ajo foshnjore. Në të
vërtetë, në Evropën perëndimore reshtën së pllakosuri epidemitë e murtajës, mbase ngaqë u
zhduk miu i zi i gjirizeve pleshtat e të cilëve shërbenin si mbartës të infeksioneve. Kundër një
sëmundje tjetër të tmerrshme, si ajo e lisë së tmerrshme, nisi të bënte hapat e para praktika e
vaksinimit. Në fshatra u përhap kultivimi i patates dhe i misrit, dy kultura të importuara nga
Amerika, rezistente dhe pak të kushtueshme, që u bënë ushqimet kryesore të njerëzve të varfër.
Periudha njëzetvjeçare e zhvillimit industrial të Evropës • Gjatë gjysmë së parë të
viteve 1800 industrializimi i Evropës kontinentale kishte qenë i ngadaltë dhe kjo qe arritur vetëm
nga Belgjika dhe veriu i Francës, vende të pasura me hekur dhe qymyrguri. Por në periudhën
midis 1850-ës dhe 1873-shit zgjerimi u bë më i shpejtë kështu që zhvillimi industrial preku mjaft
vende të tjera evropiane, ndonëse në shkallë të ndryshme nga njëra-tjetra. Ky zhvillim qe i plotë
në Gjermani, Francë, Holandë, Belgjikë, më modest në Austri dhe në Zvicër, dhe thuajse i
paqenë në vendet mesdhetare (Itali, Gadishulli Iberik). Jashtë Evropës nisën të industrializoheshin
Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Japonia.
Vetëm mes viteve 1800 dhe 1900, falë rrymës së prodhuar nëpër hidrocentrale – që
shndërrojnë në energji elektrike forcën e ujit në lëvizje – industria arriti të ngrihej edhe në këto
vende që nuk ishin të pasur me qymyr por të pasura me burime ujore dhe ujëvara si Italia veriore
dhe Zvicra.
Zhvillimi i hekurudhave dhe i transportit• Zhvillimi të industrisë i dha një nxitje të
madhe – në mënyrë të veçantë metalurgjisë së zezë për përpunimin e hekurit – zgjerimi i shpejtë i
rrjeteve hekurudhore. Pas 1850-ës, Evropa dhe bota hynë në epokën e hekurudhave.
Në rrjedhën e pak dhjetëvjeçarëve shpejtësia e trenave u rrit ndërsa sistemi i frenimit u
përmirësua. Udhëtimi me tren u bë më i rehatshëm: vagonët nisën të bëheshin prej metali në
vend se me dru që është i prirë ndaj zjarreve dhe çdo vagon u pajis me ngrohje dhe ndriçim. Nga
viti 1857 deri në vitin 1871 u arrit të ndërtohej tuneli i parë alpin i Fréjus-it (apo i Çenizios) që
lidhte Francën me Italinë.
Në vitet shtatëdhjetë të 1800 Evropa dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës – vend që
qëndronte në pararojë sa i përket ndërtimit të hekurudhave – përshkoheshin në të gjitha drejtimet
e tyre nga një mizëri rrjetesh hekurudhore.
Edhe lundrimi detar u përmirësua shumë. Krahas gjemive prej druri nisën të çanin
oqeanet vaporë prej hekuri (dhe më pas prej çeliku), të afta për të lidhur kontinentet me njëratjetrën
me rregullsi.

Rritja demografike në Evropë dhe në botë.
Grafiku krahason përqindjet e rritjes së popullsisë evropiane dhe botërore në shekujt XVII, XVIII dhe XIX.
Popullsia rritet ngado, por në përqindje ajo evropiane rritet më shumë.
Siç mund ta shohësh nga aerograma popullsia evropiane në vitin 1770 paraqet një të gjashtën e totalit të
banorëve të planetit; në vitin 1800 kuota prek 20%.
2. Shoqëria industriale: sipërmarrësit dhe punëtorët
Vendoset kapitalizmi, sistemi i prodhimit që bazohet te kapitalet • Me revolucionin
industrial lindën dy figura shoqërore të reja: sipërmarrësit dhe punëtorët.
Sipërmarrësit ishin zakonisht pronarë tokash apo tregtarë që kishin arritur të
grumbullonin kapital, pasuria që investohet për të krijuar pasuri të re (►3.1), dhe e shfrytëzonin
në sipërmarrje prodhimtare. Për shembull, ata merreshin me ndërtimin e fabrikave, siguronin
lëndë të parë dhe makineri të reja për të zgjeruar shoqërinë tregtare. Nëse shoqëria tregtare ecte
mirë, atëherë ata fitonin një përfitim, që në praktikë nuk ishte tjetër veçse një kapital i ri që mund
ta investonin përsëri për ta shtuar.
Nëpër fabrika puna e dorës kryhej nga punëtorë që në shkëmbim punonin për një rrogë.
Në qendrat industriale, ku qenë përqendruar fabrikat, fuqia punëtore ishte me tepri, ngaqë masa
të mëdha fshatarësh, që kishin mbetur pa tokë dhe punë, shkonin në qytet në kërkim të një vendi
pune. Kjo klasë punonjësish që nuk kishte asgjë dhe që ishte e detyruar të “shiste” forcën e vet
fizike (forca-punë) në shkëmbim të një pagese, u quajt proletariat.
Sistemi i prodhimit i bazuar mbi kapitalin u quajt kapitalizëm. Kapitalistët janë të gjithë
ata që zotërojnë kapitale.
Përkeqësohen jeta dhe kushtet e punës të punëtorëve • Fuqia punëtore që ishte me
tepri u lejonte sipërmarrësve që t’i mbanin rrogat shumë të ulëta sepse edhe sikur një punëtor të
mos pranonte pagesën me anë të së cilës mbante frymën gjallë, kishte gjithmonë një tjetër që, i
shtyrë nga nevoja, tregohej i gatshëm ta pranonte pagesën në fjalë.
Asokohe, qeveritë nuk ndërhynin në asnjë mënyrë për të rregulluar marrëdhëniet e punës
dhe të parandalonin shfrytëzimin e punonjësve nga ana e sipërmarrësve të pamëshirshëm. Këta,
për të rritur përfitimet e tyre, punësonin gra dhe fëmijë (ngaqë i paguanin pak) dhe impononin
turne pune shumë të rënda (nga 13, 15, 16 e më shumë orë në ditë), në mjedise të dëmshme
për shëndetin, sepse ishin ose shumë të nxehta ose shumë të ftohta, plot me tymra dhe zhurma
shurdhuese. Në rast të sëmundjeve, invaliditetit dhe të pleqërisë, punëtorët nuk mund të kishin
besim tek asnjë lloj ndihme ndërsa për shëndetligët dhe të moshuarit nuk ekzistonte vend tjetër
veçse azili. Mbi të gjithë rëndonte kërcënimi i pushimit nga puna, që mund të ishte i papritur për
të cilin sipërmarrësi nuk ishte i detyruar të jepte shpjegime. Të gjitha këtyre u shtoheshin banesat
e varfra dhe të lagjeve në të cilat punonjësit ishin të detyruar të jetonin, sidomos në fillim të
epokës së Revolucionit Industrial.
Punëtorët protestonin ndaj pagesave të ulëta duke shkatërruar makineritë • Në
fillim, punonjësit pandehnin se makineritë ishin përgjegjëset kryesore të papunësisë dhe të
rrogave të ulëta: në të vërtetë, një makinë e vetme mund të kryente punën e një numri të madh
punëtorësh duke provokuar kështu largimin e tyre nga puna. Prandaj, ata ngrinin krye shumë
herë, duke sulmuar stabilimentet dhe duke shkatërruar makineritë. Lëvizja punëtore që i
kundërvihej përdorimit të makinerive në industri u quajt ludizëm (nga emri i një tekstilisti anglez,
Ned Ludi, që ishte i pari që shkatërroi një tezgjah mekanike si shenjë proteste). Edhe në bujqësi
futja e makinerive u kundërshtua në mënyrë të dhunshme nga bujqit rrogëtarë, punonjësit e krahut
që, nga frika se mos humbnin vendin e punës, shkatërruan makinat e para shirëse me avull.
Punëtorët sajuan forma të reja lufte: grevat • Me kohë punëtorët shpikën forma të reja
lufte më pak të dhunshme. Në Angli, ku industrializimi ishte mjaft i përparuar, u zhvilluan grevat

e para, mosparaqitjet kolektive në punë që u shkaktonin dëme serioze industrialistëve, ngaqë
makinat s’viheshin në punë duke ndërprerë si rrjedhojë prodhimin.
Fillimisht grevat u cilësuan krim kundër shoqërisë. Prandaj, industrialistët kërkonin
ndërhyrjen e policisë kundër grevistëve. Ata mund të kundërvepronin ndaj grevave duke
vendosur mbylljen e fabrikave, ndryshe quhet mbyllja e fabrikës nga pronari, veprim që kishte
si qëllim t’u fuste frikën punëtorëve duke u hequr vendin e punës.
Forca e punëtorëve qëndronte në bashkimin e tyre, por në Angli sindikatat qenë ndaluar
qysh nga 1799-a (ato quheshin Trade Unions, domethënë Bashkimet Profesionale). Vetëm pas
vite të tëra protestash dhe agjitacioni, të cilat shpesh shtypeshin, Bashkimet Profesionale apo
sindikatat u ligjëruan më 1825-ën: ato përbënin organizatat e para sindikale të formuara nga
punëtorët për mbrojtjen e interesave të tyre.
Korporatat dhe fitoret e para të punëtorëve • Sindikatat u përhapën me të shpejtë dhe
në më pak se dhjetë vjet mund të numëronin pothuajse një milion anëtarë në radhët e tyre.
Më 1833-shin në Angli u miratua, ligji i parë për mbrojtjen e punëtorëve-fëmijë: orari i
punës u reduktua në 8 orë për fëmijët që ishin më të vegjël se 12 vjeç, ndërsa për ata nën 18 vjeç
në 12 orë. Nga 1875 grevat nuk cilësoheshin më si krim.
Në Evropën kontinentale, ku industrializimi qe më i ngadaltë, edhe punëtorët vonuan
organizimin e tyre: në Francë sindikatat u lejuan vetëm më 1884-ën.
Në gjysmën e dytë të shekullit, megjithëkëtë, në kontinentet u përhapën nismat që i kishin
pasur fillimet e tyre në Britaninë e Madhe, si shoqëria e ndihmës së ndërsjellë dhe kooperativat
e konsumit. Në rastin e parë, grupe punonjësish vendosnin të hiqnin mënjanë një pjesë të vogël të
rrogës së tyre me qëllim që ta shfrytëzonin në raste nevoje (sëmundje, invaliditet, pleqëri); në
rastin e dytë, punëtorët bashkoheshin nëpër shoqëri për të siguruar me shumicë mallrat e
konsumit (artikujt ushqimorë, qymyr) që më pas t’i shitnin me çmime të ulura, duke hequr dorë
mënjanë fitimin.
Revolucioni industrial
Industrializimi-në gjysmën e dytë të shekullit XIX; përcakton lindjen e një shoqërie industrialesipërmarrës-punëtorë;
shoqërohet me çështje sociale-ku marrin pozicion-demokratët-socialistët-Kisha
katolike.
3. Çështja shoqërore dhe socializmi
Demokratët dhe socialistët kërkonin zgjidhje për çështjen shoqërore • Ndërkohë që
punëtorët luftonin me mish e me shpirt për të përmirësuar nivelin e jetesës, mjaft intelektualë
vritnin mendjen se cila ishte mënyra më e mirë për zgjidhjen e çështjes shoqërore, domethënë
problemi i masave të mëdha punonjëse që ishin të detyruar të jetonin në kushte tmerrësisht të
mjera.
Disa, demokratë, propozonin që e drejta e votës t’u jepej të gjithëve, duke përfshirë edhe
punëtorët më të varfër. Ndërsa disa të tjerë, socialistët, e gjykonin të pamjaftueshme dhënien e të
drejtave politike dhe kërkonin sigurimin e një barazie shoqërore më të madhe ekonomike, duke
shpërndarë në mënyrë më të drejtë të mirat e prodhuara nga industria.
Marksi dhe Engelsi shkruajnë Manifesti i Partisë Komuniste • Më 1848-ën dy
intelektualë gjermanë Karl Marksi dhe Frederik Engelsi, botuan në Londër Manifestin e Partisë
Komuniste, një libërth në të cilin shprehnin një teori të re, e cila u quajt marksizmi apo
materializmi historik. Sipas kësaj teorie, në vazhdën e historisë kanë ekzistuar gjithnjë klasat
sunduese dhe klasat e sunduara që kanë qenë gjithmonë në luftë me njëra-tjetrën. Në epokën
industriale kapitaliste klasat në luftë me njëra-tjetrën ishin borgjezia dhe proletariati.
Borgjezët zotëronin tërë mjetet e prodhimit; proletarët nuk kishin asgjë dhe
shfrytëzoheshin nga kapitalistët që i paguanin me rroga që ishin më të ulëta se sa vlera e punës që
bënin. Konflikti mes borgjezisë dhe proletariatit ishte i pashmangshëm: proletarë të të gjitha

vendeve bashkohuni në luftën revolucionare – “lufta e klasave” –, do të përmbyste borgjezinë dhe
kapitalizmin, duke u bërë kështu proletariati klasa sunduese. Atëherë, do të lindte një shoqëri e re
komuniste, që s’do të kishte më klasa shfrytëzuese e cila do të karakterizohej nga pronësia
kolektive e të gjitha mjeteve të prodhimit (fabrikat, makineritë, lëndët e para, tokat, minierat…).
Lind Internacionalja e Parë: Bashkimi profesional i punëtorëve të të gjitha vendeve
• Teoritë socialiste u përhapën me të shpejtë më 1864-ën, në Londër, ku edhe u themelua
Internacionalja e Parë, një bashkim profesional punëtorësh të të gjitha vendeve. Qëllimi i saj
ishte bashkërendimi i nismave të lëvizjeve punonjëse që po lindnin gjithandej.
Edhe pse Internacionalja e Parë mbizotërohej nga mendimi i Karl Marksit, gjithsesi në gji
të saj ekzistonin kundërshti dhe përçarje. Të parët që u larguan prej saj qenë demokratët e Mazinit
që nuk pranonte idenë marksiste të luftës së klasave. Më pas, më 1872-shin, u dëbua Mikail
Bakunini, përfaqësuesi kryesor i anarkisë koherente. Anarkikët kishin mosmarrëveshje me
marksistët ngaqë refuzonin ekzistencën e çfarëdo lloj shteti e qeverisje, edhe pse të sunduar nga
klasa punëtore.
Në Internacionalen e Dytë ata që mbizotëruan ishin socialdemokratët •
Internacionalja e Dytë u mbaj në Paris më 1889-ën, por edhe ajo u trazua nga kundërshti të
brendshme. Një pjesë e socialistëve ishte e mendimit se vetëm revolucioni do t’i jepte pushtetin
proletariatit, kurse pjesa tjetër e mbështetnin besimin e tyre te reformat dhe mendonin ta
transformonin gradualisht shoqërinë nëpërmjet përfaqësuesve në parlament.
Në Internacionalen e Dytë socialistët reformistë (të quajtur gjithashtu edhe
socialdemokratë), përbënin shumicën e saj.
Prirje reformiste kishin edhe partitë e mëdha socialiste që në atë periudhë do të formonin,
Partinë Socialdemokratike Gjermane, krijuar më 1875-ën, dhe Partinë e Punës (apo Partinë
Laburiste), që në Angli lindi më 1906-ën.
Edhe Kisha mori qëndrim në çështjen shoqërore • Lidhur me çështjen shoqërore edhe
Kisha Katolike mori qëndrim.
Më 1891-shin, Leoni XIII (papa që kishte zëvendësuar Piun IX) u dërgoi arqipeshkëve
një qarkore, domethënë një letër në latinisht, fjalës çelës të së cilës fillojnë: Rerum Novarum. Me
anë të saj papa dënonte idetë socialiste dhe në veçanti parimin e luftës midis klasave, që cilësohej
një gabim mjaft i rëndë. Në emër të fesë së krishtere, kryeprifti (papa) ftonte si të pasurit ashtu
edhe të varfrit që të bëheshin në një mendje dhe të bashkëpunonin me njëri-tjetrin. Megjithatë, ai
u njihte punëtorëve të drejtën që të organizoheshin për të përmirësuar kushtet e jetës dhe për të
formuar një shoqëri më të drejtë.
Kështu, lindën në një numër të madhe shoqëri punonjësish të ndihmës së përbashkët,
kooperativa dhe sindikata me frymëzim katolik.
Manifest austriak që lajmëron festën e 1 Majit. Kortezhi kalon mes një fushe të lulëzuar, si për të
treguar se rizgjimi i pranverës shoqërohet edhe me zgjimin e klasës punëtore.
4. Fytyra e re e qyteteve dhe e banesave
Qytetet zhvillohen • Në dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit XX qytetet u pasuruan me:
ura, pallate publike dhe sheshe. Qendrat më të mëdha patën nga një stacion hekurudhor
monumental, shpesh të ndërtuara pa ekonomi, me struktura moderne prej gize dhe xhami.
Qendra historike e Parisit, me rruginat dhe rrugët anësore, ua la vendin rrugëve të gjera dhe të
drejta, ndërsa përbri bulevardeve ngriheshin pallate të bukura. Shumë qytete të tjera ndoqën
shembullin e Parisit.
Të dëbuar nga qendrat historike, të varfrit u strehuan te rrethinat e qyteteve, të cilat
ndërkohë ishin zgjeruar në mënyrë të pamatshme nga dyndja e miliona të emigruarve nga
fshatrat, ku makineritë kishin zëvendësuar tashmë punën e fshatarësisë.

Shtohen mjetet e transportit publik • Në qytetet e zmadhuara tashmë ishte e pamundur
ecja në këmbë. Të pasurit kishin nën zotërim karroca private apo përdornin karroca për
shërbim publik (taksitë e atëhershme). Për të tjerët, u caktuan mjete transporti publik që në fillim
u quajtën omnibus që tërhiqeshin nga kuaj (omnibus në latinisht do të thotë për të gjithë) dhe, pas
1890-ës, tramvajet elektrike. Në qytete më të mëdha (Londër, Nju-Jork, Paris, Berlin) u
ndërtuan hekurudha metropolitane. Më e vjetra prej tyre u përurua në Londër më 1863.
Hapen magazinat e para të mëdha dhe shfaqen reklama • Më 1852-shin, në Paris, u
çelën magazinat e mëdha (apo supermerkatot) në të cilat shiteshin të gjitha llojet e artikujve me
çmime më të ulëta se ato të dyqaneve. Pronarët e tyre arrinin të fitonin gjithnjë, për shkak të
numrit të shitjeve. Ishte e nevojshme tërheqja e shumë vizitorëve në mënyrë që të kryheshin
blerjet: për këtë qëllim nisi të shfrytëzohej reklama. Nëpër gazeta nisën të shfaqeshin lajmërime,
manifeste, parulla; madje dhe artistë të famshëm pranonin të vizatonin manifeste për efekt
reklame.
Rritja e rehatisë • Një nga mrekullitë e shekullit qe ndriçimi me gaz. Çdo mbrëmje një
ndezës fenerësh rrugorë kalonte për të ndezur dritat që më pas i shuante në mëngjes. Në të dalë të
shekullit ndërtimi i centraleve elektrike dhe shpikja e llambës (nga amerikani Edison më 1879-
ën) çuan në shtrirjen e shpejtë të ndriçimit elektrik: Nju-Jorku ishte qyteti i parë që më 1882-
shin u ndriçua me anë të rrymës. Ndërsa nëpër fshatra përdoreshin ende llambat me vaj dhe më
pas llambat me vajguri.
Brenda një kohe të shkurtër nisën të hapeshin rrugë dhe të shtroheshin me asfalt.
Kilometra të tëra tubacione prej gize filluan t’i furnizonin shtëpitë me ujë të pijshëm dhe me gaz
që shërbente si ndriçues. Kanalizimet u shtrinë duke formuar një rrjet të tërë galerish dhe
kanalesh që gjarpëronin nëntokë.
Lagjet e borgjezëve ndahen nga ato popullore • Ndryshimet që ekzistonin midis
lagjeve borgjeze dhe atyre të punëtorëve ishin tmerrësisht të mëdha. Në të parat binin në sy
ndërtime të rehatshme të zhytura në gjelbërim. Kurse të dytat mbetën për një kohë të gjatë pa
mjetet e nevojshme, ishin të mbipopulluara dhe të rrezikshme për shëndetin. Në vitet 1800
epidemitë e përsëritura të kolerës pllakosnin veçanërisht lagjet më të varfra.
Shtëpitë borgjeze janë të gjera dhe të rehatshme • Banesat tipike të borgjezisë,
përveç vendeve për përdorim privat (kuzhina, dhoma e gjumit, studioja) kishin dhoma “pritjeje”,
ku priteshin miqtë dhe mysafirët (salloni, oda e bukës) dhe dhomat e shërbyesve, të cilat
zakonisht ndodheshin te katet e larta. Furnizimi me ujë, rrymë dhe pajisja me rrjet kanalizimesh
bëri të mundur vendosjen e WC-ve, bideve që është në përdorim edhe sot e kësaj dite, dhe e
vaskave që furnizohen me ujë nga një rubinet (më parë për t’u larë përdoreshin kova që
mbusheshin me dorë).
Bulevardi i Kapuçinëve në Paris, në fund të shekullit XIX, në një pikturë të Zhan Berodit.
Kioska për publicitet, ndriçim publik, borgjezë që presin në hyrje të teatrit.
Fjalët kyç: kapitalist, proletar, ludizëm, Tredunion, çështje sociale, socializëm, marksizëm.
Tryeza kronologjike: 1799-Anglia ndalon shoqatat e punëtorëve; 1825-legalizimi i Tredunioneve; 1833-
ligjet angleze në mbrotje të punës së fëmijëve; 1848-Manifesti i Partisë Komuniste të Marksit dhe Engelsit;
1864-Internacionalia e Parë; 1889-Internacionalia e Dytë; 1891-enciklika papale Rerum Novarum e Leonit
XIII.
Përcakto lidhjet
Çështja sociale ishte një problem shumë i rëndë për të cilin u gjetën zgjidhje të ndryshme. Cilat qenë këto
dhe kush i gjeti? Shëno me kryq.
Kush donte (vertikalisht)

T’u njihte punëtorëve të drejtën e votës; të përmbyste shtetet; t’i shtynte të pasurit dhe të varfërit në një
marrëveshje bashkëpunimi; të krijonte shoqata sindikaliste, shoqëri të ndihmës dhe kooperativa; të bënte
luftën e klasave; të përmirësonte kushtet e jetës së punëtorëve me reforma graduale
(Horizontalisht) punëtorët, demokratët, marksistët, anarkistët, socialistët reformistë, Kisha dhe katolikët.
Linja 6
Nacionalizmi dhe realizmi 1850 - 1871
Orë mësimore 5
MËSIMI 6.1. EPOKA E NACIONALIZMIT DHE E REALIZMIT
Protagonistët
Napoleoni III
Uilliami IV
Mbretëresha Viktoria
Lëvizja Çartiste
Konfederata gjermanike
Gledstoun
Dizraeli
Realizmi
Nacionalizmi
Demokracia
Lexim
Uilliam Evart Gledstoun u lind në Liverpul në vitin 1809 dhe jetoi deri në vitin 1898. Kur
vdiq ai ioshte sa i njohur edhe i frikshëm. Për shumë njerëz Gledstoun ishte një liberal i
madh, mbrojtës i të shtypurve, kalorës i të drejtave të njeriut dhe i idealeve të mëdha...
Për mbretëreshën Viktoria ai ishte “plaku i tmerrshëm” dhe “fanatiku i mërzitshëm”.
Ndërsa për shumë të tjerë vetë djalli...
Benxhëmin Dizraeli ishte politikan i madh dhe gjithashtu romancier. Vepra e tij ka pasur
një sukses skandaloz. Mbahet si një i krishterë i mirë, ndonëse me origjinë çifute. Ai e
adhuronte Anglinë si një radikal i mirë, mjaft i mprehtë, me zgjuarsi të ,llahtarshme, i
këndshëm deri edhe në biseda, plot të papritura... Në qeveri hyri në vitin 1852, pasi bëri
figurën e duhur si politikan i torëve dhe si u martua me një grua shumë të pasur e shumë
më të madhe se ai në moshë...
MËSIMI 6.2. BASHKIMI I GJERMANISË
Protagonistët
Bismarku
Beteja e Sadovës
Konfederata e Gjermanisë
Lufta Franko Prusiane

Beteja e Sedanit
Napoleoni III
Alzasa
Lorena
Federalizmi
Borxhi francez
Kancelari
Perandori
Lindja e papritur e një shteti të ri: Gjermania
Lind Perandoria Gjermane (Rajhu i dytë) • Më 18 janar 1871, ndërkohë që lufta
franko-prusiane po shkonte drejt fundit me disfatën e qartë të Francës (►16.2), princat fitues
gjermanë u mblodhën në Versajë afër Parisit dhe shpallën Vilhelmin e Prusisë perandor të
Gjermanisë.
Kësisoj, nga shpërbërja e konfederatës gjermanike lindi, në zemër të Evropës, një
perandori e re (apo Rajh në gjuhën gjermane). Kjo ishte Perandoria e Dytë Gjermane pas asaj
të Romake të Shenjtë gjermanike të epokës mesjetare.
Pushteti i pakufizuar i kancelarit Oto Bismark • Në perandorinë e re, kulti i fuqisë
ushtarake (militarizmi) iu dha një vend mbizotërues. Pushtet i jashtëzakonshëm iu dha
kancelarit, ish-kryeministrit prusian Oto Bismark, që nuk ishte i detyruar t’i jepte llogari
parlamentit për veprimet e tij dhe nuk mund ta detyronte kush të jepte dorëheqjen veç nga
perandori që e kishte emëruar në një ofiq të tillë.
Bismarku qëndroi si kancelar i Rajhut gjer më 1890-ën dhe arriti të qeveriste sipas kokës
së tij duke i imponuar parlamentit vijën e tij politike. Mandej, në Gjermani nuk ekzistonte një
opozitë e fortë liberale, sepse shumë borgjezë kënaqeshin, njëherë për njëherë, me përfitimet
konkrete ekonomike që Rajhu mund t’u siguronte: liria sa i përket shkëmbimit të mallrave,
krijimi i një tregu të madh kombëtar, ligjet, tarifat hekurudhore, peshat, masat, monedha e
njësuar.
Politika antikatolike e Oto Bismarkut • Me mbështetjen e borgjezisë liberale Bismarku
nisi kundër katolikëve një luftë të pamëshirshme e cila u paraqit nën petkun e betejës për
qytetërim (Kulturkampf). Te katolikët Bismarku shikonte kërcënimin ndaj shtetit të ri gjerman
ngase, me anë të tyre, në perandori mund të depërtonte ndikimi i papës apo ai i Austrisë katolike.
Prandaj, ai nxori ligje nëpërmjet të cilave dëboheshin jezuitët nga territori gjerman, bëri të
detyrueshme martesën civile ndërsa, në Prusi, shtriu kontrollin e shtetit ndaj shkollave, ndaj
seminareve dhe ndaj emërimeve klerikale.
Politika antikatolike u braktis gradualisht pas 1878-ës, kur Bismarku pati nevojë për votat
e Partisë Katolike për realizimin e një sërë reformash shoqërore.
Bismarku i jep Gjermanisë një legjislacion të përparuar shoqëror • Kancelari donte
të përmirësonte kushtet e punëtorëve në mënyrë që t’i largonte nga Partia Socialiste, të cilën e
shikonte si armike të shtetit dhe që e kishte nxjerrë jashtë ligjit. Me mbështetjen e Partisë
Katolike Bismarku i dha Gjermanisë, nga 1883-shi gjer më 1889-ën, legjislacionin shoqëror më
të përparuar të Evropës, në të cilin parashikoheshin dëmshpërblime kundër sëmundjeve dhe të
aksidentuarve, zhdëmtime (domethënë kompensime) në rast invaliditeti apo vdekje në punë,
pensione pleqërie.
Gjermania e Bismarkut bëhet vendi më i përparuar i Evropës • Në politikën e
jashtme Bismarku kërkoi të ruante gjithnjë gjendjen e ekuilibrit prandaj bëri disa marrëveshje me
fuqitë e tjera, ndër të cilat Aleancën Trepalëshe më 1882-shin, me Austrinë dhe Italinë.
Megjithatë, më 1890-ën, për shkak të një moskuptimi me mbretin e ri Vilhelmin II, kancelari u
detyrua të dorëhiqej. Asokohe, Gjermania zinte vendin e parë në Evropë sa u përket numrit të

anorëve, fuqisë së ushtrisë së saj dhe, mbi të gjitha, për zhvillimin e pazakontë industrial dhe
ekonomik, që e bënë shtetin udhëheqës në periudhën pas Revolucionit të Dytë Industrial.
Komuna e Parisit
Pas Sedanit, prusianët sulmuan territorin francez dhe rrethuan Parisin. Por populli parisien u mobilizua,
duke organizuar mbrojtjen e qyteteve dhe duke bërë qëndresë për plot katër muaj, derisa u dorëzua nga uria
në janar 1871. Ndërkaq qeveria republikane nënshkroi paqen e Versajës, që parashikonte pushtimin e
përkohshëm të kryeqytetit nga gjermanët. Kjo marrëveshje e dorëzonte qytetin në duart e armikut dhe i
bënte të pavlefshme sakrificat e popullit të Parisit, gjatë rrethimit. Parisienët nuk pranuan të dorëzohen dhe
i dëbuan të dërguarit e qeverisë që donin t’i çarmatosnin. U krijua një qeveri autonome, që i quajt e
Komunës. Tek ajo Karl Marksi pa shembullin e parë në histori të një qeverie të klasës punëtore.
Komunarët – kështu quheshin mbështetësit e Komunës – shpresonin që shembulli i tyre të ndiqej edhe nga
qytete të tjera, por tashmë në Francë qenë dyndur gjermanët dhe vetë qeveria republikane franceze i
trembej ideve ekstremiste të kryengritësve. Kundër kryeqytetit kryengritës u dërgua një ushtri qeveritare
dhe një luftë vëllavrasëse, e francezëve kundër francezëve, u zhvillua në rrugët e Parisit, nën sytë e
gjermanëve fitimtarë.
Komuna reshti së ekzistuari pas një jave masakrash, ku ndodhën gjithfarë ngjarjesh. Numri i viktimave
ishte i lartë në radhët e komunarëve, më i lartë se ai i periudhës së Terrorit, në kohën e revolucionit francez.
TEMA 6.3 BASHKIMI I ITALISË
Lëvizja për bashkimin e Italisë
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Piktura e vitit 1846 i referohet planit politik të Xhobertit që kërkonte një Itali të bashkuar në një
konfederatë shtetesh nën udhëheqjen e Papës.
Në velë paraqitet harta e Italisë së konfederuar, sipas planit të Xhobertit.
Dielli ndriçon të ardhmen e Italisë.
Rrufetë nga qielli godasin shqiponjën e Habsburgëve.
Karlo Alberti i Savojës është i gatshëm të mbrojë Italinë me shpatë.
Piu IX shpëton Italinë nga deti në stuhi.
Varka e pavarësisë italiane drejtohet drejt ujërave të qeta.
Dy harta për bashkimin e Italisë. Diskutim.
1. Një Itali i bashkuar apo federatë? Programet e mendimtarëve politikë italianë.
Xhuzepe Mazini sheh te populli motorin e revolucionit. Xhuzepe Mazini (1805-1872), patriot
dhe njeri politik, ia kushtoi veprën dhe jetën e tij çështjes së bashkimit kombëtar të Italisë. Ai
ishte i mendimit se lëvizjet liberale të 1820-21 dhe të 1830-31 dështuan ndoshta ngaqë
revolucionarët që i patën drejtuar nuk kishin ditur të tërhiqnin pas tyre pjesëmarrjen popullit. Me
fjalën “popull” demokrati Mazini nuk nënkuptonte vetëm atë pjesë njerëzish të pajisur me njëfarë
kulture dhe që merrnin pjesë aktive në lëvizje, - siç bënin liberalët e moderuar - por edhe masat e
gjera popullore, të cilat i quante motorin e vërtetë të revolucionit. Çdo popull mendonte Mazini,
ka një mision për të përmbushur: Italia e Tetëqindës, në veçanti, kishte për detyrë t’i jepte
shembullin e zgjimit kombëtar të gjithë popujve të Evropës.
Xhuzepe Mazini themelon një shoqatë të re: Italia e Re. Në rininë e tij Mazini kishte qenë
anëtar i karbonerisë, por shumë shpejt qe larguar nga ajo shoqatë, të cilën e kritikonte për ritet e
saj të fshehta dhe mbi të gjitha, për objektivat e saj, që ishin të ndryshme nga një krahinë në

tjetrën dhe për më tepër u mbaheshin sekret anëtarëve të saj. Ndaj në 1831 themeloi në Marsejë –
ku jeton në mërgim – një shoqatë të re: Italia e Re. Në ndryshim nga organizatat e tjera të
fshehta, Italia e Re e bëri publik programin e saj politik: Italia e së nesërmes duhej të ishte
republikane, pasi faktet (lëvizjet e Napolit, të Piemontes dhe Modenas) kishin treguar se asnjë
marrëveshje nuk qe e mundur me principet, e pavarur, nga sundimi i huaj dhe e bashkuar, pasi
pa bashkim nuk do të ishin të pathyeshëm. Ky program ngjalli shumë entuziazëm dhe një numër
të madh ithtarësh në gjithë gadishullin.
Lëvizjet maziniane dështojnë. Megjithatë as Mazini nuk pati mbështetjen popullore qe
ëndërronte, pasi pjesa më e madhe e popullit italian formohej nga bujq analfabetë, te të cilët
mesazhi mazonian nuk arriti kurrë. Kësaj i duhen shtuar edhe problemet që lindin nga fakti i të
vepruarit në fshehtësi. Kështu veprimtaria e Italisë së Re pati një fillim tragjik: lëvizjet mazoniane
(të 1833 dhe 1834) u zbuluan nga autoritet para se të nisnin duke u shtypur me shpejtësi. Një nga
shembujt ndoshta më tragjikomik është ai i vëllezërve Atilio dhe Emilio Bandiera, oficerë të
marinës austriake, anëtarë të lëvizjes Italia e Re. Edhe pse s’kishin marrë miratimin e Mazinit, të
dy vëllezërit zbarkuan në Kalabri të bindur se mund të ngrinin në këmbë popullin kundër
sundimit të Burbonëve. Për fatin e tyre të keq i morën për kusarë dhe u ndoqën këmba-këmbës
nga populli që donin të çlironin, u burgosën dhe në fund u pushkatuan.
Nisma kalon në dorë të të moderuarve. Pas dështimit të lëvizjeve mazoniane nisma kaloi në
duart e liberalëve me ide të moderuara (të përmbajtura), që ishin kundër revolucionit, mendonin
se mund të bashkëpunohej me sovranët dhe të arrinin, përmes reformave. hartimin e ligjeve më
të mira ku të kishte më shumë të drejta dhe liri.
Liberalët e moderuar ishin të orientuar më tepër drejt federalizmit. Ata propozuan kështu një
konfederatë shtetesh, ku secili do të ruante autonominë e tij, dhe jo bashkimin Italisë.
Federalistët propozojnë një konfederatë shtetesh. Figura më me peshë e federalistëve ishte
Vinçenco Xhoberti, një prift me ide liberale. Sipas Xhobertit, konfederata italiane duhej të ishte e
drejtuar nga papa, autoritetin e të cilës të gjithë princat e pranonin, pasi nuk do të shihnin kurrë te
ai një armik apo aq më tepër një revolucionar. Projekti i Xhobertit njohu një sukses të madh midis
katolikëve me prirje liberale, që u njohën si të ashtuquajturit neogelfë.
Liberalë të tjerë, mes të cilëve Çezar Balbo, pranonin që në krye të konfederatës të ishte Karlo
Alberto, i shpallur mbret i Piemontit në 1831.
Një federalist i bindur ishte edhe Karlo Kataneo, shkrimtar e politikan milanez, që bashkë me të
moderuarit ndante idenë e reformave graduale ekonomike, shoqërore e politike, të cilat do të
mund ta shndërronin Italinë në një vend modern. Megjithatë, federalizmi i Kataneos nuk ishte as
papnor dhe as monarkik, por republikan (Italia duhej të ishte një konfederatë republikash
autonome) dhe demokratik (Kataneo ishte në favor të së drejtës universale të votës).
Zgjedhja e papës së ri, Piu IX, ngjall entuziazëm dhe shpresa. Në 1846 u zgjodh në fronin më
të lartë të kishës një papë i ri, Piu IX. Menjëherë pas zgjedhjes së tij ai u dha jetë disa reformave
të tipit liberal: zbuti në një farë mase censurën ndaj shtypit, ngriti një farë parlamenti laik
(këshillin e shtetit), lejoi të ngrihej një gardë civile, e formuar nga vullnetarë dhe nisi bisedimet
për një ligj doganor me Piemontin dhe Toskanën. Këto masa shkaktuan një entuziazëm të
shfrenuar në gjithë gadishullin: te papa i ri shumë njerëz shihnin tashmë një papë reformator
ashtu si e pat përshkruar Xhoberti.
Princat italianë lejojnë reformat dhe ngritjen e institucioneve kushtetuese. Në gjithë Italinë
pasuan një seri manifestimesh dhe kortezhesh në nderim të papës, ndaj princat e tjerë italianë u
detyruan të ndiqnin rrugën e tij të reformave. Ferdinandi II i Napolit, i cili ndryshe nga princat e
tjerë s’ndoqi rrugën e tyre, iu desh të përballej me një revolucion (Sicilia ngriti krye duke kërkuar
shkëputjen nga Napoli dhe vetë qyteti nuk reshte së kërkuari reforma) ndaj për të ruajtur fronin u
detyrua të lëshonte jo më pak se një kushtetutë (shkurt 1848).
Tanimë një erë e re frynte mbi Itali. Ashtu si ndodh në një reaksion kimik zinxhir u lejuan
kushtetuta dhe statute (ligje) edhe në shtetet e tjera italiane: në Toskanë, në Piemont dhe në vetë
shtetin e Kishës.

Statuti i shpallur në Torino nga Karl Alberti (statuti albertin) do të ngelej në fuqi për një periudhë
njëqind vjeçare, nga 4 marsi 1848 deri në 1 janar të 1948, kur do të zëvendësohej nga Kushtetuta
e Republikës italiane.
2 1848-a: viti i revolucioneve evropiane
Një krizë ekonomike i parapriu 1848-s dhe “republikën e dytë” në Francë. 1848-a, viti i
revolucioneve, u parapri nga një krizë e rëndë ekonomike që rriti numrin e të papunëve shtoi
varfërinë dhe përgatiti shtratin e revoltave. Në Francë kriza rriti pakënaqësinë popullore ndaj
mbretit, Lui Filip i Orleanit, i cili akuzohej se favorizonte klasën e borgjezisë në dëm të
punëtorisë dhe vegjëlisë. Në shkurt të 1848-s populli i Parisit ngriti krye, duke kërkuar të drejta
politike dhe një liri më të madhe ekonomike. Lui Filipi, “mbreti borgjez”, i frikësuar, hoqi dorë
nga froni dhe u arratis nga vendi: ishte mbreti i fundit i Francës. 25 shkurti u shpall si dita e
republikës, e dyta pas asaj të vitit 1792.
Revolucioni përhapet në Evropë. Nga Parisi, brenda një kohe të shkurtër, revolucioni u përhap
me shpejtësi në gjithë Evropën.
Revolta dhe manifestime të mëdha u zhvilluan në Gjermani, Prusi madje edhe në Vjenë, në
zemër të Perandorisë Habsburge (13-15 mars 1848). Si rrjedhojë e saj kancelieri Meternih dha
dorëheqjen dhe perandori premtoi kushtetutën. Por tanimë gjithë perandoria vlonte dhe popujt e
ndryshëm kërkonin pavarësinë. Njëri pas tjetrit ngritën krye kroatët, sllovenët, bohemët, sllovakët
dhe hungarezët. Edhe Italia s’ngeli pas, natyrisht, me Lombardinë dhe Veneton.
Rebelohen Venecia dhe Milano. Kur lajmi i asaj që po ndodhte në Vjenë mbërriti në Venecia,
qyteti ngriti krye (17 mars) duke shpallur republikën. Të nesërmen edhe Milano ndoqi të njëjtën
udhë. Populli ngriti barrikada për pesë ditë me radhë, të famshmet “pesë ditët e Milanos”, luftoi
heroikisht kundër trupave austriake të udhëhequra nga mareshal Rodecki. Në 22 mars austriakët u
larguan nga qyteti.
Por përkrah lombardëve dhe venetëve u ngritën edhe patriotë nga gjithë Italia, të bashkuar nga
dëshira për t’i dhënë vendit bashkim politik dhe pavarësi. Pikërisht në këtë periudhë nisi të marrë
emrin Rilindje procesi historik që pat nisur me lëvizjet e 1820-21 dhe që do të merrte fund vetëm
me bashkimin e gjithë gadishullit.
Lufta e parë për pavarësinë e Italisë. Kryengritësit lombardë i kërkuan menjëherë Karlo
Albertit që t’i shpallte luftë Austrisë. Por mbreti ngurronte: nga njëra anë i pëlqente ideja e
zgjerimit të kufijve të mbretërisë së tij, por nga ana tjetër e dinte shumë mirë se ushtria austrohungareze
ishte më e forta e Evropës dhe, mbi të gjitha, nuk u zinte besë demokratëve milanezë,
të gjithë ithtarë republikanë. Më në fund, në 23 mars, kur Milano arriti të çlirohej vetë, ushtria
piemonteze kaloi Tiçinon, lumi që shërbente si kufi ndarës midis Piemontit dhe Lombardisë: niste
kështu lufta e parë për pavarësinë e Italisë.
Nga Toskana, nga shteti i papatit dhe nga mbretëria e Dy Siçilive, erdhën për ndihmë trupa të
rregullta ushtarake dhe vullnetarë. Të gjithë gazetat liberale mbështesnin pa kursim këtë
ndërmarrje historike dhe entuziazmi kishte arritur qiellin.
Por shumë shpejt situata mori një kthesë të papritur. Princat italianë merrnin pjesë në luftë pa
shumë dëshirë, duke u trembur, jo pa të drejtë, se Piemonti dëshironte të zgjeronte kufijtë falë
ndihmës së tyre. Papa Piu IX deklaroi publikisht se shteti i Kishës nuk mund të luftonte kundër
Austrisë katolike e për rrjedhojë tërhiqte trupat nga fronti. Veprimin e tij e pasuan edhe shumë
sovranë të tjerë edhe pse shumë ushtarë nuk i ndoqën urdhrat e tyre duke qëndruar në front.
Ushtria piemonteze arriti edhe disa fitore të tjera (si ajo e Goitos dhe më pas në Peskiera, në maj
të 1848-s), por ishin të fundit. Në korrik Karlo Alberti u thye në Kustoca duke u detyruar t’i
kërkonte Austrisë një armëpushim, pra një ndërprerje të luftës.
Një përpjekje tjetër, e vënë në jetë një vit më vonë, u shndërrua në një katastrofë të vërtetë: i
mposhtur sërish në betejën e Novarës (mars 1849), Karlo Alberti abdikoi nga froni (hoqi dorë) në
favor të të birit, Vitorio Emanueli II, duke u larguar me dëshirën e tij jashtë vendit.

Kombësia e perandorisë austriake hartë
Në perandorinë austriake bashkëjetonin 12 kombësi të ndryshme dhe një bashkësi e dendur hebrejsh.
Hungarezët, kombësia e dytë e perandorisë pas austriakëve, arritën të fitojnë autonominë aq sa në vitin
1807 ajo u quajt austro-hungareze.
3. Në Itali dhe në Evropë shtypen me dhunë revoltat
Demokratët çohen në kryengritje: republikat e Venecias dhe Romë. Disfata e mbretit iu dha
të drejtë demokratëve, të cilët mbështesnin kryengritjet popullore dhe jo luftën mes mbretërve.
Venecia, e cila pat shpallur që më parë veten republikë, u përgatit t’i qëndronte për jetë a vdekje
sulmit të austriakëve.
Në Romë dhe në Firence nisen revoltat e dhunshme popullore. Papa, i cili ishte tanimë hapur
kundër lëvizjes liberale, vendosi të largohej nga qyteti duke gjetur strehë në Gaeta, nën mbrojtjen
e Ferdinandit II. Në Gaeta iu bashkua edhe duka i madh i Toskanës, Leopoldo i Asburg-Lorenës,
në kohën kur në Firence u formua një qeveri demokratike.
Në Romë, në mungesë të papës, një parlament i zgjedhur me votim të hapur dekretoi fundin e
pushtetit laik të papëve dhe shpalli republikën (9 shkurt 1849). Përkohësisht pushteti drejtohej
nga një triumvirat (një komitet i formuar nga tre burra), në të cilin merrte pjesë edhe Xhuzepe
Mazini. Republika e re nisi të punonte etshëm për përgatitjen e një kushtetute demokratike, e para
në historinë e Italisë, që për fat të keq s’hyri asnjëherë në fuqi.
Në Itali kryengritjet shtypen dhunshëm. Kishte nisur në të vërtetë shtypja e revoltave. Pas
disfatës së Karlo Albertit në Novara, Austria i rimori sërish të gjitha qytetet rebele lombarde (mes
të cilave edhe Breshia, e cili rezistoi heroikisht për dhjetë ditë me radhë). Më pas, në maj të
1849-s, ushtria austriake pushtoi Toskanën, duke ia hapur kështu udhë rikthimit të dukës së madh
Leopoldo. Në të njëjtin muaj Ferdinandi II arriti t’i jepte fund pushtimit të Sicilisë e cila qe
shkëputur nga Napoli duke shpallur pavarësinë.
Të njëjtin fat të dhimbshëm patën edhe Roma me Venecian. Për të rikthyer papën në fron u
mobilizuan Franca, Spanja, Austria dhe mbretëria e Dy Sicilive. Në mbrojtje të republikës
romane erdhën vullnetarë nga të gjitha anët e Italisë. Ishin, mes patriotëve të shumtë, Xhuzepe
Garibaldi, që pat luftuar më parë për pavarësinë e Amerikës Latine dhe qe kthyer për të marrë
pjesë në luftën e parë kundër Austrisë dhe Gofredo Mameli, poeti gjenovan i cili shkroi tekstin e
himnit Fratelli d’Italia (Vëllezërit e Italisë) që do të ishte edhe himni i mëpasëm i Italisë.
Në fillim të qershorit francezët sulmuan me forca të shumta duke e mbajtur të rrethuar qytetin.
Më në fund, në 3 korrik 1849, duke parë se çdo rezistencë do të kishte qenë një gjakderdhje e
kotë, triumvirati urdhëroi dorëzimin dhe francezët rikthyen në Romë pushtetin e papëve.
Venecia arriti të rezistonte edhe për një muaj tjetër. Por më pas, e rrethuar, e goditur pa pushim
nga gjylet e topave, e pa furnizuar me ushqime dhe e goditur nga një epidemi kolere, u detyrua të
dorëzohej: austriakët hynë qytet më 26 gusht.
Dështojnë edhe kryengritjet e tjera evropiane. Nga gjithë anët e Evropës nuk mbërrinin lajme
të mira.
Në Gjermani, përpjekja për të formuar një mbretëri federale nën drejtimin e mbretit të Prusisë
pati një fund të dhimbshëm, pasi ky nuk kishte pranuar kurorën që pa triotët gjermanë i patën
ofruar.
Në perandorinë austro-hungareze e vetmja që rezistonte ende ishte Hungaria. Vendin e
perandorit Ferdinand I tanimë e kishte zënë nipi i tij Franc Jozefi, që edhe pse në moshë
tetëmbëdhjetë vjeçare ishte shumë energjik dhe autoritar: falë ndihmës së carit të Rusisë arriti t’i
thyente forcat hungareze brenda gusht-shtatorit të 1849-s.
Franca kalon nga republika në perandori. Në Francë ishte zgjedhur president i republikës
Luigj Napolon Bonaparti, një nip i Napolonit të madh. Ky, në rini të tij, kishte qenë simpatizant i
karbonarëve, por ishte edhe një njeri ambicioz dhe s’dëshironte ta humbiste popullaritetin para

zgjedhësve të tij: kështu në 1948-n, për të marrë votat e katolikëve, dërgoi trupat të shtypnin
republikën romane.
Në 1851, duke përfituar nga një kontradiktë me parlamentin, Luigj Napoloni përmbysi
republikën e dytë dhe një vit më pas u shpall perandor nëpërmjet një plebishiti (votim ku populli
thirret për të vendosur mbi çështje të rëndësisë së madhe kombëtare). Me emrin e Napolonit III,
ai i dha jetë, në 1852, perandorisë së dytë. Në mbështetje të tij kishin dalë hapur konservatorët –
borgjezët, monarkistët, katolikët, ushtarakët dhe fshatarët e pasur – që shihnin te perandoria
garancinë e duhur të rendit dhe stabilitetit politik.
Republika franceze qëllon me kamë republikën romane. Kjo skicë satirike e vitit 1849 aludon për
ndërhyrjen e Francës kundër vullnetarëve të republikës romane.
Republika romane mban beretën simbol të lirisë dhe mban tringjyrëshin me çelësat e Shën Pjetrit; tiara
papnore dergjet përdhe e gjakosur; republika franceze, bereta e së cilës po rrëshqet përdhe (shenjë që liria
në Francë po humbet) mban tringjyrëshin francez por edhe flamurin me shqiponjën habsburgase.
4. Në udhën e bashkimit italian diplomacia del në krah të forcës ushtarake
Austria rimerr Lombardinë dhe Veneton. Pas disfatave të 1848-49 austriakët rikthyen në
fronet e tyre princat e Lombardisë dhe Venetos dhe në të njëjtën kohë iu dhanë fund kushtetutave
liberale.
Vetëm në mbretërinë e Sardenjës ngelën në fuqi statuti dhe parlamenti, pavarësisht presionit që
Austria kishte bërë mbi Vitorio Emanuelin II që t’i shfuqizonte. Piemonti kushtetues u shndërrua
kështu në një pikë referimi për gjithë patriotët e persekutuar në shtetet e tjera italiane dhe mijëra
të mërguar gjetën strehë aty.
Piemonti shndërrohet në një shtet modern. Duke filluar nga viti 1852 (dhe më pas thuajse pa
ndërprerje për vite të tëra me radhë) kryeministër u emërua piemontezi Kamilo Benso, konti i
Kavur-it.
Konti i Kavurit ishte një liberal i moderuar, mbështetës i politikës së reformave. Kishte udhëtuar
shumë në vendet më të zhvilluara të Evropës dhe ishte i bindur se progresi politik duhet të ecte
me të njëjtin hap me progresin ekonomik. Për rrjedhojë, kur u emërua kryeministër, dëshironte ta
shndërronte mbretërinë e Sardenjës në një vend modern.
Për t’i dhënë shtysë ekonomisë firmosi traktate të tregtisë së lirë me vendet e tjera, ndërtoi
kanale, rrugë, hekurudha (në 1859 Piemonti kishte 807 kilometra udhë hekurudhore, më shumë
sesa çdo shtet tjetër italian), dhe e shndërroi Gjenovën në portin më të madh italian. Nën
udhëheqjen e tij Piemonti u shndërrua, brenda pak viteve, në një shtet të begatë dhe në zhvillim të
plotë.
Kavuri hedh themelet për aleancat e të ardhmes. Por mbi të gjitha, falë Kavurit, mbretëria e
vogël e Sardenjës arriti të shtrëngonte aleanca për të cilat kishte aq shumë nevojë për të luftuar
kundër Austrisë.
Rasti i erdhi në dorë falë luftës së Krimesë (Krimea është një gadishull në detin e Zi), që kishte
nisur midis perandorisë ruse dhe asaj otomane. Duke iu frikësuar forcimit të tepërt të Rusisë,
Franca dhe Anglia dolën hapur në krah të Turqisë. Përkrah trupave franko-angleze u rreshtua
edhe Piemonti me 18000 trupat e tij, edhe pse s’kishte asnjë interes të drejtpërdrejt në atë zonë të
largët. Por pjesëmarrja në konflikt i mundësoi Kavurit pjesëmarrjen në kongresin e Parisit, në
1856, pas disfatës së Rusisë.
Në atë konferencë ndërkombëtare Kavuri arriti të parashtronte problemin italian – të cilin gazetat
angleze, franceze dhe gjermane ia bën të ditur mbarë opinionit publik në gjithë Evropën – dhe
hodhi themelet e një aleance me Napolonin III, perandorin e francezëve, në interesin e të cilit
ishte fuqizimi i Piemontit, për të zvogëluar sa të mundej fuqinë e Austrisë.
Liberalët e moderuar mbështesin iniciativat e Kavurit. Iniciativat e Kavurit u mbështetën nga
gjithë liberalët e moderuar dhe nga shumë demokratë e ish mazinianë, të gatshëm për të

sakrifikuar idealin republikan dhe të vazhdonin luftën, me më shumë mundësi për të arritur
suksesin përkrah Piemontit monarkik. Ndër të shumtët që u rreshtua përkrah shtëpisë mbretërore
të Savojës ishte edhe figura legjendare e Garibaldit.
Shumë të tjerë, ndërkohë, i ngelën besnikë programit të Mazinit ose, si në rastin e socialistit
Karlo Pisakane, përpiqeshin të nxirrnin në plan të parë problemin e varfërisë së madhe të klasës
punëtore dhe fshatarësisë, që për ta ishte shumë më e rëndë sesa mungesa e një bashkimi politik.
Franca dhe Piemonti vendosin krijimin e një aleance anti-austriake. Ndërkohë, në korrik të
1858-s, Kavuri bashkë me perandorin arritën një marrëveshje të fshehtë në Plombiers të Francës:
Napoloni III zotohej të ndihmonte ushtarakisht Piemontin në rast të një lufte me Austrinë, por
vetëm atëherë nëse do të qe Austria ajo që do të sulmonte e para. Në rast fitoreje do të lindte një
Itali e Sipërme (që përfshinte Piemontin, Lambardinë, Veneton, Parmën, Modenën dhe
Romanjën). Si shpërblim ndaj ndihmës së dhënë, krahinat e Nicës dhe Savojës, që i përkisnin
mbretërisë së Sardenjës, do t’i kalonin Francës.
Tani s’ngelej tjetër veçse të provokohej Austria e cila me siguri do t’i shpallte luftë shtëpisë
mbretërore të Savojës. Mbreti Vitorio Emanueli II mbajti një fjalim në parlament ku thoshte se
Piemonti nuk ishte i pandjeshëm ndaj klithmës së dhimbjes të kaq shumë italianëve të shtypur që
kërkonin liri dhe pavarësi. Ndërkohë, me pretekstin e kryerjes së manovrave ushtarake,
dërgoheshin trupa të rregullta në kufi me Lombardi-Veneton. Austria, e alarmuar, urdhëroi
Piemontin të tërhiqej dhe, meqë kjo nuk u zbatua, në 26 prill 1859 i shpalli luftë: ishte lufta e dytë
për pavarësi.
Lufta e dytë për pavarësi: marrja e Lombardisë. Edhe kësaj here mijëra vullnetarë nga të
gjitha anët e Italisë erdhën në ndihmë të ushtrisë piemonteze: pesëmbëdhjetë mijë prej tyre
formuan të ashtuquajturën trupë të Gjuetarëve të Alpeve, nën udhëheqjen e Garibaldit. Këtyre
foecave iu shtua edhe ushtria franceze që ishte shumë më e madhe në numër sesa ajo piemonteze.
Napoloni IIImori komandën e operacioneve ushtarake dhe mposhti austriakët në Magenta, të
Lombardisë: në ditët e para të qershorit perandori bashkë me Vitorio Emanuelin II hynë në
Milano, të pritur nga një entuziazëm i madh popullor. Austriakët, që s’mund të pajtoheshin lehtë
me këtë disfatë, u përpoqën të kundërsulmonin, por u mposhtën sërish në Solferino (nga
francezët) dhe në San Martino (nga piemontezët).
Ndërkohë Toskana, dukatet e Parmës dhe Modenës si dhe Romanja kishin përzënë sovranët e tyre
dhe kërkonin aneksimin, pra bashkimin me Mbretërinë e Sardenjës. Por, këto kërkesa
s’përputheshin aspak me planet e Napolonit III, i cili dëshironte të vendoste miq të tij sovranë në
fronet e Italisë qendrore dhe që për më tepër shqetësonin tej mase katolikët francezë, të frikësuar
për fatin e shtetit papnor. Atëherë Napoloni vendosi t’i japë fund luftës pa dijeninë e Vitotio
Emanuelit duke nënshkruar me Austrinë armëpushimin e Vilafrankës (11 korrik 1859). Ishte
vendosur që LOmbardia t’i jepej shtëpisë së Savojës; ndërsa Veneto ngelej përsëri në duart e
austriakëve.
Aneksimet: Toskana, Emilia dhe Romanja bashkohen me Piemontin. Ndërkohë, Toskana,
Emilia dhe Romanja, të cilat duhet t’u ktheheshin sërish sovranëve të përzënë, s’pranuan të
nënshtroheshin e ndërkohë u përgatitën të bënin një rezistencë të armatosur. Në mars të 1860-s
qeveritë provizore thërritën plebishitet për të vendosur mbi aneksimin e tyre nga Piemonti: me një
shumicë dërrmuese popullsia votoi për bashkimin.
Pak më vonë, plebishite të ngjashme shpallën kalimin e Nicës dhe Savojës në favor të Francës.
Kongresi i Parisit 1856. Kavuri po denoncon problemin e Italisë, së shtypur nga të huajt: lajmërimi do ta
prishë paqen e fuqive evropiane, prandaj Italia është paraqitur si një “bombë” gati për të shpërthyer.
5. Italia bashkohet: shpallja e mbretërisë
Zgjerimi i mbretërisë së Sardenjës. Në vijim të luftës së dytë për pavarësi dhe të aneksimeve,
mbretëria e Sardenjës ishte zgjeruar së tepërmi dhe brenda kufijve të saj përfshinte Piemontin,

Ligurian, Sardenjën, Lombardinë dhe Emilia-Romanjën. Megjithatë, sukseset diplomatikeushtarake
të Kavurit vetëm sa kishin nisur procesin e bashkimit dhe pavarësisë, por pa e
përfunduar ende.
Ekspedita e të mijtëve: Garibaldi bashkë me vullnetarët e tij arrijnë të marrin mbretërinë e
dy Siçilive. Anembanë gadishullit demokratë thurnin plane për të çliruar mbretërinë e dy Siçilive
nëpërmjet një kryengritjeje popullore. Me iniciativën e Garibaldit grumbulloheshin shuma në të
holla për të blerë armë madje edhe vetë Vitorio Emanueli (fshehtazi) kontribuoi për këtë fushatë.
Megjithëkëtë, një zbarkim i trupave në jug të vendit ishte i rrezikshëm, ashtu si e pat treguar edhe
ndërmarrja heroike e dy vëllezërve Bandiera (1844) dhe më pas ajo e Karlo Pisakanes (1857), të
dyja me një fund tragjik. Prandaj edhe Garibaldi priste rastin e volitshëm dhe, kur në Palermo
shpërtheu një revoltë spontane, në prill 1860, gjenerali vendosi të kalonte në veprim.
Natën midis 5 dhe 6 majit 1860, të hipur në dy avullore, Piemonti dhe Lombardia,Garibaldi
lundroi nga porti i vogël i Kuartos pranë Gjenovës në drejtim të Siçilisë. Me vete kishte një mijë
vullnetarë të veshur me këmishë të kuqe: të Mijët. Fjalëkalimi (parulla) e ekspeditës ishte: Italia
dhe Vitorio Emanueli. Kështu dukej qartë se Garibaldi dëshironte të luftonte në emër të mbretit
Vitorio për të ndërtuar një Itali monarkike nën dinastinë e Savojëve.
Në 11 maj të Mijtët zbarkuan në Siçili dhe që në betejën e parë mposhtën Burbonët në
Kalatafimi. Por beteja vendimtare për çlirimin e Sicilisë u zhvillua në Milazo, ku ushtria
Burbonase u mposht sërish dhe u detyrua të braktiste ishullin: në më pak se një muaj e gjithë
Sicilia ishte në duart e Garibaldit.
Shpresat e zhgënjyera të fshatarëve të jugut. Gjenerali tanimë printe një ushtri të vërtetë edhe
pse jo e shumtë në numër. Të Mijëve u shtoheshin vullnetarë të rinj që mbërrinin nga kontinenti si
dhe shumë të rinj sicilianë, sidomos nga radhët e fshatarësisë.
Përparimi i Garibaldit në jug të vendit pasohej, madje edhe paraprihej nga revoltat e fshatarësisë,
që shpresonin se më në fund mund t çliroheshin nga mjerimi i tyre shekullor, duke u bërë zotë të
një ngastre toke. Sapo pat zbritur në Sicili, Garibaldi kishte hequr taksën mbi bluarjen e
drithërave, që godiste më shumë shtresat e varfra dhe u kishte premtuar shpërndarjen e tokave të
kishës. Megjithatë, edhe pse e kishte përzemër drejtësinë shoqërore, ai luftonte për të përzënë
Burbonët dhe të bashkonte Italinë, prandaj nuk mund të toleronte trazira dhe veprime të
paligjshme që me siguri do t’i hiqnin mbështetjen e shumë borgjezëve dhe, mbi të gjitha, t’i
jepnin shkas një ndërhyrje të huaj. Kështu, kur fshatarët u ngritën kundër latifondistëve dhe
zaptuan tokat (si në rastin e Brontes, në provincën e Katanias), garibaldinët ndërhynë menjëherë
duke shtypur revoltën.
Nga frika e ndërlikimeve ndërkombëtare ushtria mbretërore vendos të ndërhyjë
Lufta ndaj Burbonëve vazhdonte dhe qytetet binin njëri pas tjetrit në duart e garibaldinëve.
Garibaldi zbarkoi në Kalabri dhe tani marshimi i tyre ishte bërë i pandalshëm. Ushtria burbone qe
shpartalluar thuajse plotësisht dhe Ferdinandi II, mbreti i Dy Sicilive, mori arratinë drejt Gaetas.
Thuajse pa luftuar fare Garibaldi hyri triumfues në Napoli, kryeqytetin e mbretërisë, në 7 shtator
të 1860-s.
Përparimi triumfal i garibaldinëve e preokuponte jo pak kontin Kavur. Ai i frikësohej se mos
Garibaldi shpallte një republikë në Jug të Italisë dhe vazhdonte marshimin e tij deri në marrjen e
Romës. Nëse ngjarjet do të rridhnin kështu atëherë një ndërhyrje franceze do të qe e
pashmangshme, njësoj si në rastin e republikës romane. Prandaj ishte e pashmangshme që tani e
më pas iniciativa të ishte në duart e ushtrisë mbretërore duke ia hequr këtë mundësi Garibaldit.
Marke, Umbria dhe Dy Sicilitë i aneksohen Piemontit. Me miratimin e Napolonit III ushtria
piemonteze pushtoi Marken dhe Umbrian, që i përkisnin shtetit të papatit. Pak më vonë, kur
Garibaldi theu ushtrinë burbone në betejën e Volturnos ( 2 tetor), mbreti Vitorio u vu vetë në krye
të ushtrisë dhe zbriti në jug për të bllokuar garibaldinët. Ndërkohë shpalleshin plebishitet që
vendosnin aneksimin e mbretërisë së Dy Sicilive, Markes dhe Umbrias në favor të Piemontit.

Në 26 tetor Garibaldi dhe Vitorio Emanueli u takuan në Teano, pranë Kazertës: gjenerali ia
dorëzoi sovranit të shtëpisë mbretërore të Savojës tokat e pushtuara, duke hequr dorë nga çdo lloj
pushteti.
Shpallet mbretëria e Italisë. Mbretëria e Sardenjës përfshinte tashmë thuajse gjithë gadishullin:
mungonin vetëm, në veri, Veneto, Trento dhe Trieste – nën pushtimin austriak – dhe, në qendër,
Lacio e Roma. Në 17 mars 1861 parlamenti i Torinos shpalli Vitorio Emanuelin II mbret të
Italisë. Kryeqytet e mbretërisë së re të Italisë ngelej Torino, edhe pse Kavuri, para se të vdiste –
në qershor 1861 – pat deklaruar Romën si “kryeqytetin e paracaktuar të mbretërisë”.
Xhuzepe Garibaldi: jetë e madhe e shkurtër
Xhuzepe Garibaldi lindi në vitin 1807 në Nicë (asokohe qyteti ishte francez, por kongresi i Vienës do t’ia
kalonte Piemontit). Bir dhe nip marinari, i riu Garibaldi vetëm 16 vjeç u fut si muço në një anije që
udhëtonte drejt lindjes. Gjatë udhëtimeve të tij u njoh me një të ri italian revolucionar që bënte propagandë
maziniane. Fjalët e tij i lanë mbresa të thella Garibaldit që, pas kthimit në atdhe, u regjistrua në Xhovine
Italia. Në vitin 1834 mori pjesë në një përpjekje kryengritëse maziniane që duhet të ngrinte Savojën dhe
Gjenovën. Por lëvizja dështoi dhe Garibaldi, i dënuar me vdekje, u arratis jashtë vendit ku qëndroi për
trembëdhjetë vjet, në Francë, Tunizi dhe në Amerikën latine.
Gjithsesi nuk i harroi idealet maziniane dhe në Amerikën e jugut vazhdoi të luftojë për liri dhe pavarësinë e
popujve, fillimisht në mbështetje të Rios së madhe të jugut dhe më pas të Uruguajit në luftën kundër
Argjentinës. Në vitet që jetoi në Amerikën e jugut mësoi teknikën e luftës guerile, me sulme të befasishme
dhe marshime të shpejta natën. Në Montevideo (Uruguaj) u vu në krye të një grupi italianësh vullnetarë,
Legjioni italian, që morën emrin e uniformës këmishëkuqtë. Legjioni italian u shqua për trimëritë e tij dhe
jehona e bëmave të Garibaldit mbërriti deri në Evropë, ku gazetat nisën ta quajnë hero të dy botëve.
Fjalët kyç: Rilindje, diplomaci, aneksione, plebishit
Tryeza kronologjike: 1848 (shkurt) –revolucioni në Francë-republika e dytë franceze; 1848 (mars)-
kryengritjet liberale në Vjenë, Budapest, Venecia, Milano; 1848-1849-lufta e parë e pavarësisë në Itali;
1849-republika romane; 1852-Napoleoni III perandor-perandoria e dytë franceze; 1854-1856-lufta e
Krimesë; 1856-Kongresi i Parisit; 1858-marrëveshjet e Plombieresë; 1859-lufta e dytë për pavarësinë e
Italisë; 1860-aneksimi që iu bë Emilias, Romanjës dhe Toskanës nga Piemonti-ekspedita e Një mijës;
aneksioni i Markeve, Umbrias dhe mbretërisë së dy Sicilive nga Piemonti.
Krijo lidhjet
Përgjigju
Përse populli i Parisit u ngrit kundër mbretit Luigj Filip dhe shpalli republikën?
Përse ngritën krye popujt e nënshtruar të perandorisë habsburgase?
Përse Karlo Alberti ngurroi të bashkohet me kryengritësit lombardë?
Italia pas bashkimit
1. Problemet e para të mbretërisë së re
Më 1861-shin Italia u bë shtet. Shteti i ri, që kishte pak më shumë se një vit që kishte
lindur, kishte një mbret të vetëm (Viktor Emanuelin II), një kryeqytet të vetëm (Torinon) dhe një
parlament të vetëm; ai ishte monarkik, sikurse donin të moderuarit, dhe i njësishëm, siç donin
mazinianët.
Mes rajoneve ekzistojnë dallime të thella • Pavarësisht unitetit politik dhe bashkimit
thuajse të plotë territorial (mungonin ende Venediku dhe Roma, Trentoja dhe Triesteja), për
Italinë nuk mund të thuhej me plot gojën se ishte e bashkuar.
Secila nga shtetet e vjetra kishte ligjet e veta, sistemin e vet të taksimit, monedhën e vet
(qarkullonin më shumë se 50 lloje të tyre), njësitë e saj matëse, për të mos folur pastaj për traditat

dhe zakonet e jetës, ndryshonin jashtëzakonisht shumë nga njëri vend në tjetrin. Mund të thuhet
se nuk ekzistonte as gjuha zyrtare e përbashkët, ngaqë italishtja ishte një gjuhë letrare, që përdorej
vetëm nga shkrimtarët dhe nga pak persona të ngritur, ndërkohë që shumica dërrmuese e
italianëve fliste në dialekt.
Ishte e domosdoshme që Italia të pajisej, brenda një kohe të shkurtër, me një legjislacion
dhe një sistem administrativ të njësishëm të vetëm.
Qeveria merr në dorë gjithë pushtetin dhe shtrin në mbarë Italinë modelin
piemontez • Qeveria i dha zgjidhje problemit duke shtrirë në gjithë gadishullin Statutin Albertin
– që u bë kushtetuta e re e mbretërisë – dhe ligjet e tjera piemonteze, sido që disa nga shtetet e
vjetra, si për shembull ai i Toskanës, kishte një legjislacion më modern dhe më përparimtar.
Qeveria e ndau më pas territorin kombëtar në provinca dhe në secilën prej tyre vendosi nga një
prefekt, domethënë një përfaqësues të qeverisë që kishte detyrën e ruajtjes dhe të kontrollit. Gati
të gjithë prefektët ishin piemontezë.
Disa politikanë, në të vërtetë, duke pasur parasysh ndryshimet që ekzistonin midis
italianëve, propozuan që rajoneve t’u lihej njëfarë autonomie, në mënyrë që t’i zgjidhnin
drejtpërdrejt problemet e tyre lokale. Mirëpo, autonomia lokale nuk u bë realitet ngaqë Italia qe
bashkuar kohët e fundit e prandaj frika për një ndarje të re të gadishullit ishte ende e fortë.
Kësisoj, qeveria me seli në Torino parapëlqeu që ta përqendronte të gjithë pushtetin në dorën e saj
dhe, nëpërmjet prefektëve dhe të kryetarëve të bashkive – edhe këta të fundit emëroheshin nga
sipër –, të mund të thoshte fjalën e fundit edhe te çështjet lokale. Kështu që Italia u ndërtua sipas
modelit piemontez (u piemontizua – sikundër mund të thuhet ndryshe) dhe pati një qeveri
tmerrësisht të centralizuar.
Prapambetja e ekonomisë; përhapja e analfabetizmit • Kohën kur u bashkua, Italia
ishte një vend i varfër dhe i prapambetur. Në të gjithë mbretërinë rrugët ishin të pakta në numër
dhe të këqija, hekurudhat, atje ku kishte, mbaronin në kufijtë e shteteve të vjetra pa u lidhur dot
me degët e tjera hekurudhore, shkollat mungonin dhe më shumë se 78 në 100 italianë nuk dinin
as të shkruanin dhe as të lexonin.
Ekonomikisht Italia ishte shumë larg nga zhvillimi industrial që kishin arritur vende të
tjera evropiane. Industria ishte ende në hapat e para, dhe ekzistonte vetëm në Lombardi, Piemont
dhe Liguria, ndërkohë që gjetiu tjetër thuajse mungonte fare. Agrikultura, që ishte veprimtaria
kryesore, ndryshonte sa i përket zhvillimit të saj nga njëri vend në tjetrin. Në veri po krijoheshin
shoqëri bujqësore moderne nga sipërmarrës të zotë që po investonin në agrikulturë kapitalet e
tyre. Ndërsa në jug mbizotëronte ende latifondizmi, i përqendruar në duart e pak pronarëve të
pasur që rronin në qytet dhe as që e vritnin mendjen të përmirësonin, me investime të reja,
prodhueshmërinë e tokave të tyre. Nëpër latifonde metodat e punës ishin të vjetruara dhe shumica
dërrmuese e fshatarëve jetonin në kushte jashtë mase të mjerueshme.
Masat e qeverisë, ndonëse të nevojshme, shkaktojnë pakënaqësi • Që të ndërtonte
rrugë, shkolla, ura dhe hekurudha shteti kishte nevojë për para, ngaqë luftërat e zhvilluara për
bashkimin e Italisë në shekullin e 19-të kishin kushtuar shtrenjtë dhe mbi qeverinë e re rëndonte
përgjegjësia e shteteve të aneksuara. Prandaj, taksat u rritën, barra e së cilës ra veçanërisht mbi
shtresat më të varfra.
Në lëmin ekonomik qeveria vendosi të shfuqizonte doganat për të favorizuar kështu
lindjen e tregut të vetëm kombëtar. Sidoqoftë, si pasojë e kësaj u dëmtua ajo industri e paktë që
ekzistonte në jug, që nuk mund t’i bënte dot ballë konkurrencës të veriut më të zhvilluar kështu që
u detyrua të mbyllej.
Ishte e domosdoshme krijimi i një ushtrie të fortë dhe për këtë qëllim në mbarë Italinë u
shtri shërbimi ushtarak i detyrueshëm që zgjaste disa vjet. Kjo ishte një masë e nevojshme e
cila megjithatë fitoi nam të keq, sidomos në jug, ngaqë të rinjtë që thirreshin nën armë nuk
punonin për disa kohë dhe mungesa e tyre i bënte edhe më të mjerueshme kushtet e shumë
familjeve.

Krijohet një ndarje mes qeveritarëve dhe të qeverisurve • Mandej, ligji zgjedhor ua
njihte të drejtën e votës vetëm qytetarëve meshkuj që kishin një nivel të lartë të ardhurash (e
drejta e votës mashkullore mbi bazën e pasurisë). Në rreth 25 milionë italianë zgjedhësit nuk
ishin më shumë se 500.000 veta, të gjithë këta pronarë tokash, industrialistë, tregtarë të pasur,
profesionistë, aristokratë dhe ushtarakë të gradave të larta. Këta njerëz, nga të cilët zgjidheshin
deputetët e parlamentit, nuk kishin asnjë lidhje me pjesën dërrmuese të popullit që do të
qeverisnin dhe drejtonin. Ndonëse detyrën që u qe ngarkuar e bënin me seriozitet, jo gjithmonë
njihnin plotësisht hallet e popullatës apo të dinin se si të gjenin mënyrat për t’i zgjidhur. Në këtë
mënyrë u krijua një ndarjes mes qeveritarëve dhe të qeverisurve dhe mjaft italianëve,
veçanërisht në jug, shteti u dukej si një organizëm i huaj e shpesh armik.
Në krahinat jugore përhapet kusaria • Në Italinë e jugut zemërata e popullsisë mori
forma rebelimi të hapur dhe grupe të tëra fshatarësh, të inatosur nga uria dhe mjerimi, filloi një
guerilje ku goditjet ishin në rend të ditës: kusaria. Kundër kryengritësve qeveria dërgoi ushtrinë
dhe, mbas pesë vjet luftimesh të përgjakshme, kusaria arriti të shtypej.
Episod nga fushata kundër cubërisë në një pikturë të Xhovani Fatorit 1864, e frymëzuar nga një fakt
kronike 1863. Piktura e pasqyron ngjarjen në një mënyrë të thjeshtë dhe realiste.
Ushtarë të ushtrisë së rregullt.
2. Italia plotëson bashkimin e saj nëpërmjet ndërhyrjes së fuqive të huaja
Për të marrë Venedikun Italia bëhet aleate e Prusisë • Për të marrë Venedikun, që
ende nuk ishte pjesë e bashkimit të plotë të mbretërisë, ishte e nevojshme zhvillimi i një lufte
tjetër kundër Austrisë, e cila më vonë u quajt Lufta e Tretë Ndërkombëtare. Italia luftoi përkrah
një aleateje të re të huaj: Prusisë, shtet i konfederatës gjermanike.
Në vitet gjashtëdhjetë Prusia ishte një fuqi e madhe ekonomike dhe gjermanët liberalë i
njohën asaj rol udhëheqës në bashkimin e Gjermanisë. Prusia e mori përfundimisht këtë detyrë
më 1862-shin, kur Oto Bismarku, një shtetar me personalitet të fortë, u emërua kryeministër.
Bismarku ishte i bindur se bashkimi i Gjermanisë mund të arrihej vetëm nëpërmjet forcës
së armëve, “zjarr e hekur”, siç thoshte ai, duke luftuar kështu kundër Austrisë, që kishte
kontrollin e konfederatës gjermanike.
Shpërthen konflikti austro-prusian (Lufta e Tretë për Pavarësi) • Bismarku bëri
përgatitje të veçanta për luftën, duke forcuar ushtrinë, duke siguruar asnjanësinë e Francës dhe
duke siguruar aleancën e Italisë. Kur ishte gati, ai përfitoi nga një mosmarrëveshje që kishte me
Austrinë (për kontrollin e dy dukateve të veriut të Gjermanisë) për të nisur luftën: ishte vera e
1866-ës.
Në frontin jugor gjërat shkuan menjëherë keq për italianët, që u mundën në tokë
(Kustovë) dhe në det (Liza). Vetëm Garibaldi me “këmishët e tij të kuqe” i mundi austriakët në
Trentino. Por në veri prusianët e shpartalluan ushtrinë austriake në një betejë të vetme vendimtare
në Sadovë (3 korrik 1866). Austria, e mundur dhe e detyruar të tërhiqej, u dëbua nga konfederata
gjermanike (e cila u shkri) dhe iu desh t’i kalonte Venedikun Italisë. Megjithatë, mbajti vetëm
Trenton dhe Triesten.
Garibaldi orvatet të pushtojë më kot Romën • Kishte mbetur ende Roma. Garibaldi u
orvat ta pushtonte dy herë me radhë. Por në 1862-shin atë e ndaluan në Aspromont me urdhër të
qeverisë italiane që nuk donte t’i shkaktonte mërzi Napolonit III, që ishte kategorikisht kundër
ekspeditës në fjalë. Përkundrazi, për ta bindur Napolonin, Italia hoqi dorë nga aneksimi i Romës:
më 1864-ën, për të mbajtur zotimet e marra, kryeqyteti i mbretërisë u zhvendos nga Torinoja
për në Firence.
Garibaldianët kryen një orvatje të dytë më 1867-ën, duke i mbajtur shpresat te
kryengritja popullore. Por revolta nuk ndodhi dhe Garibaldi pësoi disfatë në Mentanë, Lacio, nga
trupat franceze që ishin të furnizuara me armë më moderne.

Shpartallimi i Napoleonit III i hap Italisë rrugën për të marrë Romën • Çështja e
Romës mori zgjidhje përfundimtare vetëm më 1870-ën, kur Napoloni III u detyrua të abdikonte si
pasojë e luftës së Francës kundër Prusisë. Konflikti franko-prusian shpërtheu për shkak të një
preteksti, por ajo që qe vënë në lojë qe supremacia mbi Evropën.
Pikërisht si më 1866-ën bëhej fjalë për një luftë rrufe. Trupat prusiane rrethuan ushtrinë
franceze dhe e mundën në Sedan, duke zënë rob 100.000 ushtarë, ndër të cilët edhe perandori. Me
Napolonin III ra edhe perandoria e tij dhe në Paris si pasojë u shpall republika.
Italianëve iu dha rasti i favorshëm të shtinin në dorë Romën.
Më 20 shtator 1870, pas një përleshje të shkurtër, një repart pushkatarësh hyri brenda në
qytet, duke hapur një të çarë te muri pranë Portës Pia. Pak kohë më pas, populli i Romës votoi, në
mënyrë plebishitare, bashkimin e Romës me mbretërinë e Italisë.
Mbretëria e Italisë
Mbretëria e Italisë pas vitit 1861-qeveriset nga e djathta historike dhe më pas nga e majta
Mbretëria e Italisë është e prekur nga problemet si: ekonomia e prapambetur, bashkimi i papërfunduar,
deficiti i bilancit, analfabetizmi, ligje të ndryshme krahinore, dobësia e ushtrisë, banditizmi.
3. Grupimet politike të Italisë së bashkuar: e djathta dhe e majta historike
Marrëdhëniet mes mbretërisë së Italisë dhe papatit janë të vështira • Marrja e Romës
shënoi fundin, mbas njëmbëdhjetë shekujsh, të pushtetit të përkohshëm të papëve. Por kjo
nxori në pah problemin e vështirë të marrëdhënieve mes mbretërisë së bashkuar dhe papatit.
Parlamenti italian miratoi të ashtuquajturin ligj të sigurive (domethënë të garancive). Me
anë të këtij shteti njihte padhunueshmërinë dhe lirinë e papës, i caktonte papatit pallatet që
gjendeshin në Vatikan dhe kështjellën Gandolfo dhe zotohej t’i jepte atij një shumë vjetore
shpërblimi. Por Pioja IX e refuzoi ofertën dhe i ndaloi edhe besnikët e tij që të merrnin pjesë në
jetën politike italiane.
Mjaft prej tyre iu bindën, duke mos marrë pjesë në zgjedhje. Në këtë mënyrë radha e
tkurrur e italianëve që mund të votonin u tkurr edhe më shumë dhe një numër katolikësh nuk u
përfaqësua në parlament.
Parlamenti i mbretërisë së Italisë • Deputetët që formonin parlamentin italian formonin
dy grupime politike të quajtura “e djathta” dhe “e majta” në bazë të vendeve që zinin lidhur me
drejtimin e sallës së parlamentit. Në të djathtë uleshin pasuesit e Kavurit, që ishin moderatorë
liberalë apo konservatorë (këta të fundit i kundërviheshin ndryshimit në fushën politike); në të
majtë uleshin demokratët, ish-mazinianët dhe ish-garibaldianët.
Por meqë luftërat kryengritëse kishin ca kohë që kishin përfunduar, midis të djathtës dhe
të majtës nuk është se ekzistonte ndonjë largësi e pakapërcyeshme. Nga 1861-shi deri më 1876
mbretëria e Italisë u qeveris nga të djathtët, e cila më pas u quajt e Djathta historike për ta
dalluar kështu nga e djathta e shekullit pasues.
Qeveria e të Djathtës historike • E djathta u përball me një detyrë jo edhe aq të lehtë,
por ia doli mbanë të arrinte rezultate të rëndësishme: çoi deri në fund bashkimin territorial të
mbretërisë, duke fituar Venedikun dhe Romën, i dha Italisë një legjislacion të vetëm dhe një
sistem administrativ të njësishëm, arriti të ngrinte ushtrinë dhe favorizoi lindjen e tregut
kombëtar: doganat u shfuqizuan, lireta u bë monedha kombëtare ndërsa në gjithë gadishullin u
shtri zbatimi i sistemit metrik dhjetor.
Gjithsesi, problemi më i madh për njerëzit e të Djathtës ishte deficiti i tepruar i financave
të shtetit, shpenzimet (daljet) e të cilit i kalonin hyrjet me 60%. E djathta mundi ta barazonte
bilancin (domethënë të vinte në drejtpeshim hyrjet me daljet), por në kurriz të një taksimi të lartë,
bazuar mbi të gjitha mbi tatimet e tërthorta. Ndërkohë që tatimet e drejtpërdrejta shlyheshin nga
qytetarët në përpjesëtim me të ardhurat e tyre (fitimet vjetore), ngaqë të pasurit paguajnë më
shumë dhe të varfrit më pak, tatimet e tërthorta paguhen nga të gjithë në mënyrë të njëjtë, ngaqë

u vihen mallrave të konsumit (miell, kripë, qymyr…) duke rritur kështu çmimet. Më 1868-ën u
paraqit taksa e blojës (domethënë mbi drithërat) e cila, nga ana e saj, rriti çmimet e bukës dhe të
kaçamakut, ushqime të konsumit popullor të madh, duke goditur në mënyrë të veçantë të varfrit.
Në vend shpërthyen protesta dhe trazira ndërsa në zgjedhjet e 1876-ës e Djathta humbi shumicën
parlamentare.
E majta historike në pushtet • Mbreti zgjodhi si krye të qeverisë një përfaqësues të së
majtës së moderuar: Agostino Depretisin. Programi i së Majtës (që më vonë u quajt historike) –
e cila qëndroi në pushtet nga 1876 gjer më 1883-shin – kishte parashikuar bërjen e disa
reformave të tipit liberal-demokratik.
Shkolla fillore u bë e detyrueshme për fëmijët nga gjashtë deri në nëntë vjeç (1877);
taksa e blojës u shfuqizua; zbatimi i një reforme të rëndësishme shtoi në mënyrë të dukshme
numrin e atyre që mund të votonin (1882), duke e rritur shifrën nga 2 në 7% të popullsisë së
meshkujve të rritur.
Mbas 1882-shit programi i të Majtës historike, që ishte tashmë e moderuar, u bë në
mënyrë të dukshëm konservator. Në të vërtetë, Depretisi kërkoi mbështetjen e deputetëve të së
Djathtës të cilën e arriti nëpërmjet marrëveshjeve politike apo duke u bërë ndere në shkëmbim të
votës. Kjo metodë politike, që shërbeu për të zvogëluar apo fshirë ndryshimet ideale që ekzistonin
midis të Djathtës dhe të Majtës, u quajt me përbuzje transformizëm.
Për të dalë nga izolimi Italia bëhet aleatja e Austrisë dhe Gjermanisë • Në politikën e
jashtme Depretisi më 1882-shin nënshkroi Aleancën Trepalëshe, një marrëveshje mbrojtëse që
lidhte Italinë me Gjermaninë dhe Austrinë. Marrëveshja kishte si qëllim që ta largonte Italinë
nga gjendja e izolimit në të cilën vendi ndodhej në lidhje me vende të tjera evropiane, ku asnjëra
prej tyre nuk kishte njohur ende ligjshmërinë e marrjes së Romës nga ana e Italisë. Aleanca me
Austrinë ngjalli zemërim te grupet patriotike italiane, të quajtur “irredentistë”, që luftonin për
çlirimin e tokave që ndodheshin ende në sundimin austriak (Trentinoja dhe Triestja). Në shenjë
proteste kundër Aleancës Trepalëshe një irredentist triestin, Guljelm Oberdani, kurdisi një
atentat kundër perandorit austriak, por plani u zbulua dhe Oberdani u dënua me vdekje.
4. Zhvillimi industrial italian dhe epoka xholitiane
Proteksionizmi favorizon zhvillimin e industrisë italiane… • Në lëmin ekonomik
qeveritë e së majtës vunë taksa të rënda mbi produktet që vinin nga jashtë në mënyrë që kështu
të pengonin importimin dhe për ta “mbrojtur” industrinë kombëtare nga konkurrenca e huaj.
Këto ligje “proteksioniste” favorizuan industritë: tekstile, metalurgjike dhe atë mekanike
të veriut të Italisë dhe përgatitën rrugën për zhvillimin industrial italian, që nisi të dukej në
dhjetëvjeçarët e fundit të shekullit. Në ato vite, në Italinë e veriut u ngritën dhe u përhapën
stabilimente të mëdha si ai i Bredës (që merrej me prodhimin e lokomotivave), Pireli (sende prej
plastmase apo FIATI (që merrej me prodhimin e automobilave), u themelua në Torino më 1899.
… por dëmtoi ekonominë e jugut të Italisë • Tatime të larta iu vunë edhe importimit të
drithërave, për të mbrojtur latifondistët e jugut, që ishin prodhues të mëdhenj të grurit. Këta, që
ndiheshin të mbrojtur nga konkurrenca e huaj, nuk e ndienin nevojën e modernizimit të
agrikulturës jugore, e cila mbeti e varfër dhe e prapambetur. Mandej, disa produkte tipike të
jugut – si vera, vaji, agrumet, që eksportoheshin jashtë vendit – në pjesën më të madhe të tyre
mbetën të pashitura si shpagim kundër ligjeve proteksioniste italiane. Prandaj, rezultati i politikës
proteksioniste (proteksionizmi) dëmtoi ekonominë e jugut të Italisë.
Françesko Krispi dhe pakënaqësia e popullatës • Ndërkohë kostoja e jetës sa vinte
dhe rritej për shkak të krizës së rëndë ekonomike që në dhjetëvjeçarët e fundit të viteve 1800
përfshiu gjithë Evropën (për këtë do të flasim në kapitullin tjetër). Në përfundim të shekullit
pakënaqësia popullore shpërtheu në format e grevave dhe të manifestimeve në rajone të
ndryshme të Italisë. Më 1893-94, në Sicili, u ngritën fshatarë dhe punëtorë, në shoqëri të quajtura

anda, për të protestuar kundër taksave doganore, tatimeve dhe kundër shtrenjtësimit të mjeteve
të jetesës.
Asokohe, kreu i qeverisë ishte ish-garibaldiani Françesko Krispi, një politikan me prirje
autoritare, që e drejtonte shtetin me energji të madhe. Krispi nxiti zbatimin e disa reformave të
rëndësishme, si rritja e numrit të zgjedhësve dhe miratimin e ligjeve, më 1890, të kodit penal
Xanardeli (u quajt kështu për shkak të ministrit që e nxori këtë): në të shfuqizohej dënimi me
vdekje dhe pranohej e drejta e zhvillimit të grevave. Krispi kundërveproi me ashpërsi kundër
bandave siciliane: Sicilinë e vuri në gjendje rrethimi, shkriu gjithë shoqëritë e ndryshme dhe e
shtypi revoltën me gjak.
“Kriza e fundshekullit” • Kriza ekonomike dhe shoqërore arriti kulmin në katër vitet e
fundit të viteve 1800.
Ngjarjet më të rënda ndodhën në Milano më 1898-ën, kur popullsia u ngrit për të
protestuar kundër rritjes së çmimit të bukës. Kryeministri i atëhershëm Di Rudini, deputet i të
Djathtës, lejoi që ushtria të hapte zjarr mbi manifestuesit: viktimat ishin të paktën tetëdhjetë e
sipas disa burimeve edhe më shumë.
Pasoi një periudhë e nderë gjatë të cilës kreu i ri i qeverisë, gjenerali Peluksi, u përçap të
kufizonte pushtetin e parlamentit, të lirisë së shtypit dhe shoqatat e qytetarëve. Por orvatja nuk ia
dot mbanë, pasi më 1900-ën zgjedhësit votuan kundër kësaj politike autoritare dhe për pasojë
Peluksi u detyrua të dorëhiqej.
Në korrik të po atij viti mbreti Umberto I – që kishte pasur më 1878-ën Viktor
Emanuelin II – u vra me pistoletë nga anarkisti Gaetano Breshi, që donte të hakmerrej për të
pafajshmit që qenë vrarë në Milano.
Epoka xholitiane • Sovrani i ri u bë Viktor Emanueli III, mbret i Italisë nga 1900 gjer
më 1945-ën. Detyrën e kryeministrit ia besoi një piemontezi që kishte drejtim liberal-demokratik,
Xhovani Xholiti, i cili e drejtoi këshillën e ministrave pothuajse pa ndërprerje nga 1903-shi deri
më 1913-ën (këtë dhjetëvjeçar historianët e quajnë “epoka xholitiane”).
Xholiti kishte pikëpamjen se shteti duhej të ishte asnjanës sa u përket konflikteve të
punës, ngaqë e drejta e grevave ishte vendosur me ligj. Prandaj, ai nuk pranoi të dërgonte forcat e
rendit kundër punëtorëve dhe argatëve që nuk shkonin në punë.
Më 1902-shin, ministri i brendshëm, nxori disa ligje që përmirësonin legjislacionin
shoqëror italian, që asokohe ishte një nga më të prapambeturit e Evropës (më pas shikoni
reformat kryesore xholitiane në tabelë). Reforma e fundit e Xholitit – nga pikëpamja politike ishte
më e rëndësishmja – ishte dhënia e të drejtës ë votës meshkujve (1912) që e rriste numrin e
zgjedhësve nga 3 në 8 milionë (24,5% të popullsisë). Gratë nuk qenë përfshirë ende.
Epoka xholitiane përkoi me një zhvillim të jashtëzakonshëm ekonomik të Italisë e cila,
ndonëse kishte hyrë me vonesë në fazën e zhvillimit industrial, ia doli të shkurtonte largësinë që e
ndante me vendet më të zhvilluara se ajo.
Proteksionizmi
Proteksionizmi ndihmon industrinë veriore dhe latifondistët jugorë; dëmton bujqësinë e jugut që mbetet e
prapambetur
Fjalë kyç: analfabetizmi, koncentrimi i kapitalit, hajdutëria, çështja romake, e djathta historike, e majta
historike, transformimi, proteksionizmi.
Tryeza kronologjike: 1864 – Firence, kryeqytet i Italisë, 1866 – lufta austro-prusiane (lufta III italiane për
pavarësi), 1870 – marrja e Romës, 1876 – e Majta në pushtet, 1882 – firmoset Aleanca Tripalëshe, 1900 –
vrasja e mbretit Umberto I, 1903-1913 – epoka xholitiane.
Të llogaritësh kohën:
Ndërto një kronologji relative të ngjarjeve kryesore të historisë italiane të mbretërisë deri në fund të epokës
xholitiane, pastaj diskutoni faktet më të zgjedhura.

DATA
NGJARJET
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
TEMA: PROBLEMET KOMBËTARE DHE NDRYSHIMET NË PERANDORINË
AUSTRIAKE
Protagonistët
Perandoresha Mari Tereza
Perandoria e Habsburgëve
“Burgu i popujve”
Franc Jozefi
Bashkimi i shteteve të pavarura
Politika e jashtme
Polet industriale
Tema: ZHVILLI I SHBA. LUFTA CIVILE
Protagonistët
Veriu i zhvilluar
Jugu i prapambetur
Abraham Linkoln
Gjenerali Li
Gjenerali Grant
Vrasja e presidentit Linkoln
Pasojat e Luftës Civile
Mbretërit e dollarit
Zhvillimi i jashtëzakonshëm ekonomik
Fuqia e madhe përtejdetit: Shtetet e Bashkuara të Amerikës
Mbas luftës së secesionit Shtetet e Bashkuara të Amerikës u industrializuan brenda
pak vjetësh • Në një periudhë tridhjetëvjeçare, nga 1870 deri më 1900, Shtetet e Bashkuara të
Amerikës u shndërruan nga një vend në të cilin mbizotëronte ende bujqësia në një fuqi
industriale, që i hoqi kështu Anglisë parësinë si vendi më i industrializuar në botë, nëse kihet
parasysh se popullsia sapo kishte dalë nga një luftë civile shkatërrimtare, e cila kishte
kundërvënë, nga 1861-shi gjer më 1865-ën, shtetet e veriut (veriorët apo unionistët) kundër
shteteve të jugut (jugorëve apo konfederatasve).
Dallimet mes veriut dhe jugut • Ndërmjet shteteve të veriut dhe atyre të jugut
ekzistonin dallime të mëdha në lëmin: ekonomik, shoqëror dhe kulturor.
Në shtetet e jugut shtriheshin plantacione të pafundme duhani, kallamsheqeri dhe
pambuku, produkt me anë të të cilit Amerika siguronte 60% të prodhimit botëror. Fuqia punëtore
sigurohej në një masë të madhe nga numri i skllevërve të zinj (tre milionë të tillë kundër gjashtë
milionë të bardhëve). Pronarët e tyre i kundërviheshin me vendosmëri lirimit të tyre. Veç kësaj,
ata u kërkonin qeveritarëve që t’i favorizonin për eksportimin e prodhimeve të tyre.
Ndërsa në veri tashmë industrializimi kishte filluar, qytetet ishin plot gjallëri dhe të
shumta në numër, kurse popullatat e tyre ishin të hapura ndaj modernizimit. Këtu kishte nevojë

për punëtorë që të punonin nëpër fabrika dhe lëvizja për zhdukjen e skllavërisë ishte
jashtëzakonisht e fortë.
Për më tepër, në ndryshim nga pronarët jugorë të tokave, sipërmarrësit e veriut kërkonin
marrjen e masave proteksioniste, me qëllim mbrojtjen e industrisë së tyre nga konkurrenca
evropiane.
Lufta e secesionit (shkëputjes, ndarjes) • Kundërshtitë që ekzistonin mes veriut dhe
jugut u ashpërsuan më 1860-ën, kur president u zgjodh Abraham Linkolni, përfaqësues i Partisë
Republikane, që ishte kundër shtrirjes së sistemit të skllavërisë edhe në territorin perëndimor, që
atëherë ishte në kolonizim e sipër.
Njëmbëdhjetë shtete të jugut vendosën të largoheshin nga Bashkimi duke shpallur
secesionin (domethënë ndarjen, shkëputjen), duke i dhënë kështu jetë një konfederate autonome,
me një president tjetër. Ky vendim shënoi fillimin e një lufte civile të përgjakshme, që u quajt
“lufta e secesionit”, e cila zgjati pesë vjet dhe kushtoi më shumë se gjysmë milioni jetë njerëzore.
Në fillim të luftë trupat jugore fituan epërsi, por më pas situata ndryshoi në favor të
shteteve të veriut, që kishin një ushtri më të madhe në numër dhe më të mirëpajisur. Pasi
mësymja e jugorëve dështoi në Getisburg (1863), trupat e veriorëve nisën të depërtonin gjithnjë e
më thellë në territorin e konfederatës dhe në prill të 1865-ës i detyruan kundërshtarët e tyre të
dorëzoheshin. Pikërisht atë vit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës skllavëria u shfuqizua.
Revolucioni Industrial Amerikan • Pas luftës së secesionit ekonomia amerikane hyri në
një fazë zgjerimi të madh.
Në themel të zhvillimit ekonomik vend të parë zinte shtimi i popullsisë, që në një shkallë
të madhe i detyrohej ardhjes së masave të mëdha të emigruarve – më shumë se 20 milionë nga
1880 deri më 1910 – që në pjesën më të madhe të tyre vinin nga Evropa, por edhe nga Kina dhe
Japonia. Emigrimi i dendur i zmadhoi qytetet.
Ligjet proteksionist që patën dalë pas përfundimit të luftës civile i dhanë shtysë
ekonomisë së veriut. Por, industrializimin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës e favorizoi mbi të
gjitha bollëku i madh i lëndëve të para.
Për shfrytëzimin e burimeve minerare të pafundme të vendit u ngritën kilometra të tëra
vijë hekurudhore, që transportonin nëpër gjithë kontinentin qymyr, hekur, bakër dhe, mbas
gjysmës së dytë të shekullit XIX, edhe naftë.
Nga perëndimi shkonin drejt brigjeve të Atlantikut dhe më pas, nëpërmjet rrugëve detare,
deri në Evropë, mish dhe drithëra me çmime të ulëta.
Pionierët merrnin nëpërmjet rrugëve hekurudhore produktet industriale të nevojshme për
jetën e tyre.
Në më pak se njëzet vjet uzinat e shkrirjes së çelikut në Amerikës i rrëmbyen Britanisë
së Madhe parësinë që mbante në prodhimin e çelikut. Punishtet mekanike amerikane hidhnin në
treg produkte me një teknologji jashtëzakonisht të përsosur, si makina korrëse me avull e
MakKormikut, makina qepëse Singer, revolet me mulli Colt, mjaft e parapëlqyer nga pionierët,
kutitë e konservave me kallaj me mbyllje hermetike dhe vagonët-frigoriferë, për ruajtjen e
mishit gjatë transportit.
Përqendrimi i sipërmarrjeve: trustet • Njëlloj si në Evropë, prodhuesit formuan
trustet, për kontrollimin e tregut. Njëra nga më të fuqishmet qe Standard Oil Company.
Për të mbrojtur perandoritë e tyre industriale apo financiare, disa afaristë ngritën “lobe”,
grupe pak a shumë me persona të fuqishëm, që kishin për qëllim t’u bënin presione njerëzve të
politikës, në mënyrë që këta të fundit të nxirrnin ligje të favorshme për të parët.
Zezakët detyrohen të rrojnë veçmas, lëkurëkuqtë shfarosen • Fuqia e madhe
amerikane duhej të përballej me probleme të rënda shoqërore.
Mbas luftës së secesionit zezakët, që ishin liruar me ligj nga skllavëria, në shtetet e jugut
u detyrën të jetonin të ndarë, domethënë veç nga të bardhët, ndërsa e drejta e votës së tyre pësoi
kufizime të shumta, derisa u shfuqizua fare. Në mbrojtje të privilegjeve të tyre të bardhët e jugut
më 1866-ën themeluan një shoqëri të ndarë, Ku-Kluks-Klanin, që ekziston edhe sot e kësaj dite

dhe që është përgjegjës për vrasjet dhe për mizoritë që janë kryer kundër zezakëve. Vetëm
njëqind vjet më vonë, më 1964-ën, ligjet veçuese u shfuqizuan.
Mandej, në përfundim të luftës civile filloi sërish ripushtimi i perëndimit. Përparimi i
kolonëve drejt perëndimit u përjetua nga amerikanët si një epope, një ndërmarrje heroike që e
forcoi kombin, ngriti lart krenarinë kombëtare dhe frymëzoi mite, rrëfenja, filma dhe këngë të
panumërta.
Megjithatë, ndërkohë, kjo nxori në pah përdorimin e dhunës. Indianët lëkurëkuq u
shfarosën, u çrrënjosën nga tokat e tyre, dhe u dëbuan gjithmonë e më shumë drejt perëndimit,
përtej kufirit, kufi i luajtshëm që zhvendosej vazhdimisht, bashkë me përparimin e
kolonizatorëve.
Hartë. Veriu industrial dhe jugu bujqësor
Brezi i shteteve që përfshijnë Gjeorgjinë, Alabamën dhe Misisipin ishte aq i lidhur me prodhimin e
pambukut aq sa mori emrin “Coton Belt” brezi i pambukut.
Fjalë kyç: krizat ciklike, depresioni i madh, kartelet dhe trustet, revolucioni i dytë industrial, ligjet sociale,
dallimi racial
Tryeza kronologjike: 1861-1865 – lufta e ndarjes në SHBA, 1870 – lufta franko-prusiane, republika e
tretë franceze, 1870 – 1900 – zhvillimi i madh industrial në SHBA, 1871 – lind Rajhu i Dytë, 1883-1889 –
ligjet sociale në Gjermani.
Organizo informacionin: Midis viteve 1870 dhe 1900 21 milionë evropianë emigrojnë në kontinente të
tjerë. Duke përdorur të dhënat e tabelës kompleto grafikun me kolona (të filluar) dhe ilustro dukurinë e
emigracionit italian në periudhën e dhënë.
VJETE
MESATARJA VJETORE E EMIGRANTËVE
Nga 1870 në 1880 120 000
Nga 1881 deri në 1890 190 000
Nga 1891 deri në 1900 280 000
Po numrin e shqiptarëve të emigruar, në këto grupe dhjetëvjeçarësh, e gjeni dot?
TEMA: SERBIA NGA AUTONOMIA NË PAVARËSI
Protagonistët:
Karagjergji
Traktati i Bukureshtit
Kryengritja e Dytë Serbe
Garnizonet turke
Kongresi i Berlinit
Knjazët dhe vojvodët
Kushtetuta
Aleksandër Karagjergjoviçi
Naçertanie (Projekti)
Pavarësia
Traktati i Shën Stefanit
Krijoni një ide:
Diskutojmë së bashku
*A e njihni ju Naçertanien?
*A dini cilat toka shqiptare u zaptuan nga Serbia në atë kohë?

*Çfarë synonte Serbia e re e pavarur?
*Ç’qëndrim ka mbajtur populli shqiptar ndaj synimeve të Serbisë?
Variant për LEXIM
Principata e Serbisë në mes të shek. xix nuk e kishte qartësuar ende situatën e saj të
brendshme dhe të jashtme. Gjatë Luftës së Krimesë popullsia kishte mbështetur Rusinë
sllave dhe ortodokse, por princ Aleksandri, i ndikuar nga Austria fqinje dhe Franca e
Britania e Madhe, mbajti qëndrim neutral. Nëse ai u rrëzua më 1859, kjo erdhi për shkak
të politikës së tij të jashtme e cila nuk pëlqehej nga populli. Por edhe Milloshi që erdhi
pas tij, nuk u tregua aktiv. I plakur, ai vdiq shumë shpejt (1860) dhe nuk mundi ta
orientojë politikën sërbe. Kjo detyrë i ngeli të birit, Mihalit, i cili sundoi në vitet 1860-
1868), një njeri energjik dhe që diti të ruante kontrollin e vetes...
TEMA: LËVIZJA KOMBËTARE BULLGARE
Protagonistët:
Bullgarët
Shkolla e Gabrovos
Lëvizja kombëtare bullgare
Vasil Levski
Kristo Botev
Kryengritja e përgjithshme
Lufta ruso-turke
Paqja e Shën-Stefanit
Bullgaria e Madhe
Kongresi i Berlinit
Tokat shqiptare
Shteti i pavarur bullgar
Aleksandri i Brandenburgut
Kushtetuta
Stambulovi
Ferdinandi i Saksoburgut
Krijoni një ide:
Diskutojmë së bashku:
Shkëndija e parë
Në vitin 1835, një tregtar i madh bullgar krijoi me shpenzimet e veta një shkollë në
Gabrovo, që ishte shkolla e parë bullgare në kohët moderne, e cila u kthye në pishtar të
kulturës dhe të përhapjes së ideve të reja. Librat, gazetat, revistat, botimet e ndryshme në
bullgarisht i hapën rrugën lëvizjes këmbëtare bullgare, duke sjellë më pas kishën
kombëtare të Bullgarisë...
LEXIM

Në vitin 1876 në Rodope shpërtheu, pas kryengritjes së vitit 1875, lufta civile midis
fshatarëve dhe pronarëve, e cila filloi të përhapej me shpejtësi në një pjesë të madhe të
Bullgarisë. Lufta civile u shua vetëm nga ndërhyrja e egër dhe gjakatare e Bashi-
Bozukëve, (ju e njihni fjalën bashibozuk?) siç quhej milicia turke e asaj kohe, duke
masakruar mbi dhjetëmijë pleq, gra e fëmijë. Kjo ka qenë një nga ngjarjet më të rënda në
prag të formimit të shtetit bullgar.
TEMA: BASHKIMI I VLLAHISË ME MOLDAVINË
Protagonistët
Rilindja
Traktati i Bukureshtit
Lufta e Krimesë
Aleksandër Gjon Kuza
Reformat
Sindodi i Shenjtë
Kushtetuta
Karli i Hohenzollerëve
Fshatarët
Rusia
Harta e Ballkanit në pjesën e Rumanisë
Vitet
1812, 1829, 1848, 1861, 1877
Krijoni një ide:
Diskutim:
Me mbështetjen që u bëri fshatarëve Gjon Kuza prishi marrëdhëniet me grupimin më të
fuqishëm të shoqërisë rumune. Pra, ishte shpallur luftë midis tij dhe pronarëve të toka.
Pronarët e mëdhenj filluan një fushatë të egër kundër princit energjik që ai të largohej.
Dhe më 1866 ia arritën qëllimit, në një natë shkurti, duke i vënë koburen në kokë...
*Pse ndodhi kështu? Si mendoni ju?
Lexim
Princi i Rumanisë, Aleksandër Gjon Kuza, kishte një zell të madh reformator dhe këtë e
dëshmoi kur sulmoi problemin bujqësor, i cili ishte një nga të këqijat e mëdha të
shoqërisë rumune. Qëllimi i reformave qe zhdukja e bujkrobërisë dhe kthimi i fshatarëve
në pronarë të vegjël tokash. Ligji fshatar hidhte poshtë të gjitha detyrimet e fshatarit ndaj
të zotit dhe ky fshatar bëhet pronar i vogël toke. Ndërkohë, pronarët e mëdhenj, toka e të
cilëve nuk konfiskohej, do të paguheshin nga shteti për çdo pronë që dorëzonin, kurse
fshatarësia do të paguante detyrimet në formë kompensimi për shtetin...
TEMA: PËRPJEKJET PËR KRIJIMIN E SHTETIT AUTONOM SHQIPTAR

Harta e Ballkanit në pjesën e trojeve shqiptare
Vitet
1839,1847,1856,1878,1880,1881
Protagonistët
Reforma e Tanzimatit
Karta e vitit 1856
Kryengritjet e viteve 1847-1848
Rilindja Kombëtare Shqiptare
Paqja e Shën Stefanit
Kongresi i Berlinit
Lidhja Shqiptarte e Prizrenit
Abdyl Bej Frashëri
Sulejman Vokshi
Autonomia Shqiptare
Lëvizja autonomiste shtetformuese
Krijoni një ide:
Diskutim:
Mbrojtja e Ulqinit. Më në fund mbërriti fati i Ulqinit shqiptar; ai duhej t’i jepej fillimisht
forcave ushtarake turke dhe mandej prej tyre ushtrisë së uritur të Malit të Zi, ndërsa në
ujërat e brigjeve patrullonte flota detare ndërkombëtare. Ky ishte një vendim i Kongresit
të Berlinit, i cili në fillim dha Plavën e Gucinë, pastaj, meqë këtë nuk e dhanë shqiptarët
(domethënë e mbrojtën me gjak!) e këmyen me Hotin e Grudën. Por edhe këtë nuk e
lejuan forcërisht shqiptarët. Atëherë vunë në kryq Ulqinin. Dhe... Vijoni të tregoni
ç’ndodhi me Ulqinin...
TEMA: BOSNJA, MAQEDONIA DHE MALI I ZI
Vitet 1876, 1878, 1896
Protagonistët
Tanzimati
Kryengritja fshatare
Kongresi i Berlinit
Popullsia ortodokse
Myslimanët
Vilajetet shqiptare
Perandoria Otomane
Pjetri II Njegosh
Danillo II
Zhvillimi kombëtar
Krijoni një ide:
Diskutoni:

Shkolla e parë në gjuhën malazeze është hapur në vitin 1833. Ajo u bë një nxitje e madhe
për zhvillimet politike të vendit. Përveç që në vend erdhën libra, gazeta e botime të tjera,
Pjetri II Njegosh solli edhe shtypshkronjën e parë, duke i dhënë një hov tjetër zhvillimit
të kulturës, e cila u bë bërthama e përparimit kombëtar. A keni njohje për gjuhën
malazeze? Pse sot nuk flitet për këtë gjuhë por vetëm për gjuhën serbe? Çfarë mendoni se
ka ndodhur?
Kreu 8
Fillimet e qeverisjes së demokracisë liberale
Objektivat
(shtesë)
*Të njohë shkencat e ndryshme dhe zhvillimin e tyre gjatë revolucionit industrial
*Të dallojë thelbin e evolucionizmit darvinian dhe pasojat e tij në shoqërinë njerëzore të
kohës
*Të vlerësojë përmbysjen e madhe që sollën zhvillimi i shkencave në jetën shoqërore
Protagonistët
Nafta
Energjia elektrike
Hekurudhat
Çeliku
Zbulimet e mëdha tekniko-shkencore
Motori me djegie të brendshme
Henri Ford
Tomas Edison
Gei-Lysak
Çifti Pier e Maria Kyri
Robert Koh
Aleksandër Fleming
Vilhelm Rëntgen
Lui Pastër
Sigmund Froid
Çarls Darvin
Tregu Botëror
Bankat
Monopolet
Epoka e Bukur
Epoka Viktoriane
Vlerat borgjeze të jetës
Problemet politike dhe sociale
Komuna e Parisit
Adolf Tierr
Leon Gambeta
Zhyl Greví
Bismark

Rajhu i Dytë
Pasuritë e Amerikë
Politika amerikane
Car Nikolla II
Vladimir Iliç Lenini
Lufta ruso-japoneze
Tema 8.1. Revolucioni i Dytë Industrial
Protagonistët
Nafta
Energjia elektrike
Hekurudhat
Çeliku
Zbulimet e mëdha tekniko-shkencore
Motori me djegie të brendshme
Henri Ford
Tomas Edison
Gei-Lysak
Çifti Pier e Maria Kyri
Robert Koh
Aleksandër Fleming
Vilhelm Rëntgen
Lui Pastër
Sigmund Froid
Çarls Darvin
8.2. Rritja e qyteteve dhe problemet sociale
Vitet: 1848, 1864, 1883, 1889, 1900
Protagonistët
Rritja e popullsisë
Rritja e qyteteve
Lëvizja punëtore
Manifesti komunist
Karl Marksi
Fridrih Engelsi
Marksizmi
Materializmi historik
Socialdemokracia
Kapitalistët
Proletarët

Lufta e klasave
Internacionalja e Parë
Internacionalja e Dytë
Revolucioni i dytë industrial
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Fenerë elektrikë ndriçojnë kullën Eifel. Ky akuarel, i marrë nga një vëllim i kohës, paraqet festa të natës
në Ekspozitën universalë të Parisit.
Format e reja të energjisë. Dy pamje. Diskutim
1. Periudha e krizës për vendet e industrializuara
Te vendet e industrializuara vëreheshin në mënyrë ciklike kriza ekonomike • Gjatë
gjysmës së dytë të viteve 1800 vendet e industrializuara nuk kishin pse të kishin frikë viteve me
të vjela të këqija, sepse përmirësimet në bujqësi dhe në transport lejonin furnizimin në kohën e
duhur të zonave të goditura. Por, prapëseprapë, edhe këto iu nënshtruan krizave ekonomike, që
përsëriteshin në mënyrë ciklike, domethënë pas një intervali kohe.
Krizat e vendeve të zhvilluara vareshin kryesisht nga prodhimi i tepërt (mbiprodhimi):
industritë prodhonin më shumë sa arrinin të shitnin, kështu që mallrat grumbulloheshin nëpër
magazina, shoqëritë e vogla ishin të detyruara të mbylleshin duke lënë pa punë punëtorët dhe
kësisoj shtonin numrin e atyre që nuk kishin mundësi të blinin.
Në Evropë, për shembull, më 1873-shin, filloi një periudhë krize ekonomike që zgjati më
shumë se njëzet vjet të cilën historianët e quajnë “depresioni i madh”.
Rënia e çmimeve dëmton ekonominë evropiane • Në ato vite, falë zhvillimit të
lundrimit me avull, në tregjet evropiane u derdhën sasi të stërmëdha prodhimesh bujqësore –
drithëra, që para së gjithash vinin – nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Gruri amerikan
kushtonte më pak ngaqë kolonët e përtej oqeanit kultivonin hapësira të tëra të rrafshëta e pjellore,
duke përdorur teknika moderne, plehra kimike dhe makineri bujqësore – në veçanti makinat
korrëse dhe shirëse të reja me avull – që rritnin dhe shtonin prodhimin e fushave.
Konkurrenca amerikane uli çmimet e drithërave, duke dëmtuar ekonominë evropiane
dhe për pasojë duke i hapur kështu rrugë një krize të stërmadhe që goditi gjithë Evropën.
Pronarët e mëdhenj të tokave arritën t’i shpëtonin fatkeqësisë në fjalë duke fituar të
ardhurat agrare, domethënë prodhimet bujqësore dhe kuotat e qirave, që i mbajtën të larta. Por
mjaft punonjës që punonin me mëditje (argatët) mbetën pa punë ndërsa fshatarët e vegjël, me
shitjen e drithit, mezi arritën të shlyenin taksat dhe qiranë.
Për shkak të krizës shumë evropianë të varfër detyrohen të emigrojnë •
Kundërpërgjigjja e një numri të madh fshatarësh ndaj depresionit të madhe qe emigrimi masiv:
nga 1870 gjer në 1900-ën njëzet e një milion evropianë emigruan përtej oqeaneve, gjysma e të
cilëve në Shtetet e Bashkuara të Amerikës kurse gjysma tjetër në vende të tjera (Amerika Latine,
Kanada, Afrika e Jugut, Australia dhe Zelanda e Re). Në Gadishullin Iberik ishte i pandërprerë
fluksi i njerëzve, që vinin nga Italia, Irlanda, Austro-Hungaria, Rusia dhe nga vendet ballkanike,
që hipnin në anije të shtyrë nga shpresa se tjetërkund do të gjenin kushte më të mira jetese se sa
në atdheun e tyre.
Qeveritë reagojnë ndaj krizës nëpërmjet proteksionizmit, industritë me truste • Të
shtyrë nga kriza një numër i madh qeverish, ndër të cilat ajo italiane dhe amerikane, morën masa

proteksioniste, vunë taksa doganore të rënda kundër mallrave të importit me qëllim që këto
të mos i bënin konkurrencë prodhimeve kombëtare.
Edhe industritë nga ana e tyre reaguan kundër depresionit. Për t’i mbajtur të larta fitimet,
ato formuan kartelat apo trustet, domethënë sipërmarrjet e përqendruara – bankat, fabrikat,
shoqëritë tregtare – që bashkoheshin për të mos i bërë konkurrencë njëra-tjetrës dhe për të
kontrolluar tregun. Gjithçka (duke filluar që nga blerja e lëndëve të para, gjer te puna dhe shitja e
produkteve përfundimtare) ishte i nënshtruar ndaj kontrollit të kartelit, që vendoste, në bazë të
interesave të veta, çmimin e shitjes së mallrave, sasinë e prodhuar dhe furnizimin e tregjeve me
to. Disa përqendrime të tilla u bënë aq shumë të fuqishme sa që madje ndikonin edhe në
veprimtarinë politike të qeverive.
Natyrisht që trustet – ashtu sikundër ligjet proteksioniste – ishin në kundërshtim me
parimet e ekonomisë së lirë, ngaqë pakësonin apo eliminonin fare konkurrencën e lirë mes
prodhuesve.
Kriza e prodhimit të tepërt
Prodhimi është me bollëk-ndërsa blerësit të pakët-prandaj- mbeten-shumë mallra të pa shitur-prej nga
rrjedh papunësia-falimentimi i ndërmarrjeve.
2. Burime të reja energjie për Revolucionin e Dytë Industrial
Revolucion tjetër industrial • Me gjithë krizat e përsëritura, zhvillimi industrial nuk u
ndal. Në dhjetëvjeçarin e fundit të viteve 1800, kur periudha e gjatë e krizës tashmë qe hedhur
prapa krahëve, filloi një fazë e re zgjerimi ekonomik që u quajt Revolucioni i Dytë Industrial.
Ai dallohej prej të parit – revolucioni i viteve 1700 – në disa aspekte. Qymyri dhe avulli u
shmangën duke u zëvendësuar me burime të reja energjie, si elektriciteti dhe nafta. Sektorët
mbizotërues të ekonomisë nuk ishin më industria tekstile, ajo e pambukut dhe e leshit, por
metalurgjia e zezë, ajo kimike dhe elektrike të cilave, në shekullin XIX, iu shtua edhe industria
automobilistike. Numri i vendeve të industrializuara u rrit më shumë.
Sektorët që mbajnë peshën kryesore të ekonomisë: industria e çelikut, ajo e naftës…
• Industria e metalurgjisë së zezë përpunon mineralin e hekurit për të nxjerrë gizën dhe çelikun.
Ky material i fundit në gjysmën e dytë të shekullit mund të sigurohej me kosto të ulët, falë një
pajisjeje të veçantë – shndërruesi i Besimerit, sipas emrit të shpikësit të saj, inxhinierit anglez
Henri Besimer–, që përdoret edhe sot e kësaj ditë në industri. Të gjitha shinat me gizë u
zëvendësuan me shina çeliku që ishin shumë më rezistente se të parat, dhe industria e
metalurgjisë së zezë punonte me ritëm të plotë, duke e rritur prodhimin botëror të çelikut nga 80
mijë në 28 milion tonelata në vit në vetëm pesëdhjetë vjet.
Filloi të zgjerohej edhe industria e naftës. Inxhinieri gjerman Gotlieb Daimleri shpiku
motorin e parë me benzinë vërtet efikas më 1883-shin dhe pak vite më vonë u shfaq paraardhësi i
lashtë i automobilit.
Mirëpo në Amerikë nafta nxirrej qysh nga 1859 dhe një industrialist largpamës, Xhon
Rokfeler, më 1870-ën kishte themeluar shoqërinë e parë për përpunimin e naftës, Standard Oil
Company: aty nga fundi i shekullit vetëm kjo shoqëri kontrollonte 90% të naftës së përpunuar.
… dhe të elektricitetit • Po aq spektakular qe edhe zhvillimi i industrisë elektrike.
Makineria e parë që prodhonte energji elektrike, dinamoja, u vu në punë në vitet gjashtëdhjetë.
Nga bashkimi i dinamos dhe i turbinave (rrota të mëdha që vihen në lëvizje nga uji apo avulli) në
fund të shekullit u krijuan centralet elektrike, impiante të ndërlikuara që prodhonin elektricitet.
Energjia elektrike u vu menjëherë në shfrytëzim në industri dhe transport. Shumë trena
nisën të punonin me energji elektrike në vend se me qymyr. Tramvajet punonin me motorë
elektrikë, të cilat nëpër qytete zëvendësuan karrocat e vjetra me kuaj.
Shtohet numri i vendeve të industrializuara • Rritet numri i vendeve të
industrializuara.

Grupit të vjetër, që formohej nga Anglia, Belgjika dhe Franca – të cilit gjatë gjysmës së
shekullit i qe bashkuar edhe Gjermania dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe, në një
shkallë më të vogël, edhe Austria dhe Zvicra–, tani iu shtuan: Republika Çeke, Italia e veriut,
Suedia, Rusia e madje edhe Japonia.
Anglia ruajti parësinë në fushën tregtare dhe përjetoi një periudhë nga më të begatat në
historinë e saj, të quajtur Epoka Viktorian, për nder të emrit të mbretëreshës Viktoria që atëherë
ishte sovrane. Prapëseprapë, ajo nuk ishte më fuqia më e madhe industriale e botës, e aq më pak e
vetmja. Vendet e reja udhëheqëse të industrializimit u bënë Gjermania dhe, mbi të gjitha,
Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Lindin bankat moderne • Në mbështetje të industrisë u modernizua edhe sistemi
bankar.
Bankat tradicionale përqendroheshin rreth figurës së një bankieri jashtëzakonisht të
pasur, që vinte në përdorim paranë dhe kishte pak klientë të përzgjedhur.
Bankat moderne përkundrazi grumbullonin depozitat e mijëra kursimtarëve të vegjël e të
mesëm ndërsa sipërmarrësve u jepnin kredi me interes, duke financuar nismat industriale qoftë
me kapitalet e tyre qoftë pjesërisht me depozitat e klientëve. Sterlina ishte monedha më e fortë
lidhur me pagesat, por krahas saj qarkullonin edhe kartëmonedhat (bileta që nxirreshin nga
banka, vlera e të cilave garantohej nga shteti), çeqet, që kishin lindur në Angli në vitet 1700, dhe
kambialet, pasuese të letrave shkëmbyese që ishin në përdorim qysh nga epoka e mesjetës.
Ekspozimet universale paraqitin mrekullitë e industrisë • Të rejat e industrisë i
paraqiteshin publikut me anë të ekspozimeve universale, ekspozita të mëdha që tërhiqnin turma
të mëdha vizitorësh që hapeshin nga organizatorët e ekspozitave në të gjitha vendet. Ekspozita e
parë e u përurua në Londër, më 1851-shin.
Për t’u përcjellë vizitorëve një ide mbi përparimin dhe modernizmin ekspozitat
mbaheshin në ndërtesa me pamje spektakulare, të ndërtuara për rastin në fjalë me kritere pararojë.
Ekspozita londineze u hap në një pallat prej xhami dhe hekuri (i ashtuquajturi pallati i kristaltë)
ndërsa për ekspozitën e 1889-ës në qendër të Parisit u ngrit një kullë çeliku e lartë 300 metra, e
famshmja Kulla Ejfel, që u mbiquajt kështu për nder të inxhinierit që e projektoi.
Automobilët e parë: një Ford modeli I; vetura e parë italiane; Publiciteti i një automobili të prodhuar nga
Daimler.
Shkenca dhe teknika e shekujve të 18-të dhe të 19-të
ripërtërijnë botën
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Do të paraqesim një sërë shpikjesh, për të cilat do të flitet në këtë temë: bëhet fjalë për “stërgjyshërit” e
automjeteve dhe të makinerive që sot janë mjaft të përhapura. Në vijim jepen emrat e tyre, të renditura në
mënyrë të ngatërruar: dyrrotaku (stërgjyshi i biçikletës së sotshme), makina qepëse, llamba, automobili,
telegrafi, telefoni.
Shkruani numrin apo emrin e shpikjeve apo tregoni çfarë ndryshimesh vëreni te sendet vijuese që
përdoren sot.
Disa prej shpikjeve lehtësonin transportin, të tjerat përcjelljet e lajmeve, ndërsa të tjerat jetën e
përditshme: ndajini në tri grupe.

Disa prej tyre tashmë përdornin forma të reja energjie, si elektriciteti dhe nafta (ose benzina), që u
përhapën masivisht në shekullin XX: cilat prej tyre?
Pamjet F. 25 (3)
1. Transporti dhe komunikimi: bota bëhet më e vogël
Zhvillimi i mjeteve të transportit afron më shumë kontinentet • Në shekujt e
tetëmbëdhjetë dhe të nëntëmbëdhjetë mjetet e transportit mund të lidhnin njerëzit dhe
vendet që ndodheshin larg njëri-tjetrit siç nuk kishte ndodhur kurrë më parë.
Hekurudhat ndërkontinentale, si ajo Ndërsiberiane e Perandorisë Ruse dhe
Ndërandine në Amerikën Jugore, kapërcenin kontinentet. Nëpër rrugë filluan të lëviznin
automobilat e parë, që për nga pamja ishin ende të ngjashëm me karrocat me kuaj.
Ndërsa në dete flotat e anijeve me avull trupi i të cilave përbëhej prej hekuri – dhe, më
vonë, prej çeliku – siguronin shërbime të rregullta linjash nga njëri kontinent në tjetrin:
hapja e kanalit të Suezit që bënte të mundur lidhjen e Detit Mesdhe me Detin e Kuq
(1869) dhe ai i kanalit të Panamasë që lidhte Atlantikun me Paqësorin (1914) e
shkurtonin shumë kohën e lundrimit. Edhe qiejt nisën të përshkoheshin nga aeroplanët e
parë. Data e lindjes së aviacionit është 17 dhjetor 1903, kur vëllezërit Rajt fluturuan me
një aeroplan të vogël duke përshkruar 300 metra në më pak se një minutë.
Zbulimet dhe shpikjet mundësojnë komunikimin në largësi • Një sërë
zbulimesh dhe shpikjesh bënin të mundur komunikimin në largësi (telekomunikacioni).
Më 1837-ën amerikani Samuel Mors shpiku një pajisje, telegrafin elektrik, që
përcillte mesazhe të shkruara sipas një kodi konvencional, të quajtur “Alfabeti Mors”.
Shpikja në fjalë u prit me entuziazëm të madh dhe gjatë gjysmës së shekullit kilometra të
tëra kabllosh telefonike mbulonin rajonet tashmë të industrializuara të Amerikës dhe të
Evropës. Më 1866-ën në tabanin e Atlantikut u shtri një kabllo telefonike 4000 kilometra
e gjatë, që lidhte dy kontinentet.
Aty nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë filloi të përhapej edhe telefoni, që u
shpik nga italiani Antonio Meuçi më 1871-shin.
Në krahasim me zhvillimin e mjeteve të transportit dhe të komunikimit planeti
dukej tmerrësisht i vogël.
Uilliam Markoni shpik telegrafin pa tel • Por kjo ishte veçse në fillimet e veta.
Më 1887-ën fizikanit gjerman Hajnrish Herc zbuloi ekzistencën e valëve
elektromagnetike (të cilat u quajtën herciane për nder të tij), të cilat, njëlloj si drita,
përhapeshin me shpejtësi 300 mijë kilometra në sekondë. Për hir të gjeniut italian,
Uilliam Markoni, shpikja në fjalë gjeti shpejt zbatim praktik. Duke shfrytëzuar valët
herciane Markoni ia doli të transmetonte mesazhe pa ndihmën e kabllove elektrike dhe
më 1906-ën në Londër ai shpiku telegrafin pa tel. Qysh nga ajo kohë transmetimet me
radio (pa tel) ndihmonin ato me kabllo. Radioja e vërtetë u vu në punë pak më vonë, pas
shpikjes së llambës së fuqishme të radios (triodës) që ishte në gjendje të përforconte
sinjalin.
Lindin fotografia dhe kinematografia • Kah gjysmës s dytë të shekullit lindi
fotografia, ekzemplarët e parë, që u quajtën dagerrotipë për nder të emrit të shpikësit të
saj, francezit Dagerr, u shfaqën në një ekspozitë më 1851 në Londër. Shpikja e
fotografisë i pasuroi gazetat me pamje. Përhapja e telegrafit dhe telefonit lejonte marrjen
dhe transmetimin e lajmeve të orës së fundit.

Në përfundim të shekullit (1895) vëllezërit francezë Lumier arritën të
projektonin pamjet e para në lëvizje: kjo shënoi lindjen e kinematografisë, që njëherë
për njëherë, ishte pa zë (me zë u bë më 1927-ën). Kinemaja u bë menjëherë mjet
shfaqjeje dhe argëtues, që për më tepër – si fotografia – u bë një mjet i fuqishëm për
dokumentimin në kohë të ngjarjeve të rëndësishme: episodet e Luftës së Parë Botërore u
fiksuan në pamjet kinematografike të cilat kishin fuqi të madhe përshkruese.
2 Epoka e artë e kimisë dhe e mjekësisë
Shkenca bashkëpunon me industrinë • Zhvillimi i madh industrial shtoi
kërkesën për lëndë të para. Për shembull, nevojiteshin ngjyrues për industrinë tekstile,
sodë për prodhimin e xhamit dhe të sapunëve, copëra liri për prodhimin e letrës. Porse,
meqë me kalimin e kohës, burimet natyrore nuk ishin të mjaftueshme, sipërmarrësit dhe
qeveritë kërkuan bashkëpunimin e shkencëtarëve, në veçanti të kimistëve, me qëllim që
të krijonin lëndë të para në laborator dhe metoda të reja pune.
Prandaj, në gjysmën e dytë të shekullit të 18-të ngjyruesit natyrorë që nxirreshin
nga bimët nisën të zëvendësoheshin pak nga pak me ngjyrues sintetikë; në vend të
copërave që përdoreshin për prodhimin e letrës filloi të përdorej celuloza, material që u
nxirrej kimikisht nga druri ndërsa më 1866-ën belgu Ernest Solveji shpiku një metodë të
re për nxjerrjen e sodës, e cila përdoret për prodhimin e sapunëve dhe të xhamave.
Brenda një kohe të shkurtër lëndët kimike gjetën zbatim në fusha nga më të
ndryshme të veprimtarisë njerëzore. Bujqit në vendet e industrializuara mund të
përdornin – përveç: plugjeve, makinave korrëse dhe makinave shirëse – edhe fertilizues
kimikë për plehërimin e terreneve.
Industria e luftës u revolucionarizua nga shpikja me dinamitit, të cilin arriti ta
siguronte fillimisht kimisti suedez Alfred Nobeli më 1866-ën. Prodhimi i lëndës së parë
plastike artificiale (1869), celuloidi, që kishte ca kohë që shfrytëzohej për prodhimin e
filmit kinematografik, shënoi lindjen e industrisë plastike.
Në laboratorët kimikë u prodhuan ilaçe të reja, si aspirina dhe substanca të tjera
që mund të përdoreshin si antiseptikë për lehtësimin e dhembjeve.
Shtrihet praktika e vaksinimit • Tashmë që në shekullin e 18-të një mjek
britanik, Eduard Xhejner, kishte praktikuar me sukses vaksinimin kundër lisë, megjithatë
duke shpërfillur se çfarë e bënte të suksesshme këtë. Por ishte kimisti dhe biologu francez
Lui Pastëri (1822-1895) që tregoi me prova se sëmundjet infektive provokoheshin nga
organizma mikroskopikë (mikrobet patogjene), që shumëzoheshin me një shpejtësi të
tmerrshme dhe që përcilleshin nga njëri individ tek tjetri. Ai kuptoi se injektimi i
mikrobeve patogjene të dobëta, domethënë vaksina, formonte antitrupa që parandalonin
infeksionin. Pastëri vuri në punë disa vaksina mes të cilave vaksina kundër tërbimit,
sëmundje që transmetohej nga kafshimi i qenit (1885). Me emrin e Pastërit është e lidhur
edhe metoda, që quhet pikërisht pasterizimi e cila, kur artikujve ushqimorë të lëngët
(qumështi, vera, birra…) u ngrihet temperatura, lejon shkatërrimin e mikroorganizmave
që janë të ndjeshëm ndaj nxehtësisë dhe ushqimet i ruan shumë gjatë.
Fillon epoka e anestezisë dhe sterilizimit • Njohuria e gjerë ndaj mikrobeve
patogjene ndihmoi në përparimin e sterilizimit. Nga gjysma e shekullit të tetëmbëdhjetë
afro gjysma e pacientëve vdiste nga infeksionet fill pas ndonjë ndërhyrjeje. Listeri, një
kirurg skocez që i njihte eksperimentet e Pastërit, mendoi të shmangte infeksionet e pas

operimit duke shkatërruar mikrobet që gjendeshin në ajër dhe te duart e kirurgëve me
acid fenik (1865): filloi epoka e sterilizimit, apo e shkatërrimit të mikrobeve me anë të
substancave kimike ose – siç parapëlqehet sot – me nxehtësi apo rrezatim.
Kirurgjia bëri përparim edhe në paraqitjen e anestezisë, një praktikë mjekësore
synimi i së cilës ishte eliminimi i dhembjeve që të këputnin shpirtin të cilat shkaktoheshin
nga operacionet kirurgjikale (fjala anestezi vjen nga greqishtja dhe kuptimi i saj është
pandjeshmëri). Praktika e anestezisë nuk vonoi të përhapej me shpejtësi dhe bëri të
mundur ndërhyrje kirurgjikale që në të shkuarën asnjë kirurg nuk do të kishte pasur
guximin t’i bënte. Të parët që guxuan të përdornin produktet anestetike, në vitet midis
1840-ës dhe 1850-ës, ishte dentisti amerikan Morton dhe gjinekologu britanik Simpson.
Frojdi dhe psikanaliza • Midis shekujve të 18-të dhe 19-të mjeku vjenez
Sigmund Frojdi bëri kërkime në fushën e sëmundjeve dhe të mendjes. Për shekuj të tërë
këto i qenë atribuuar ndikimit të djajve; të sëmurët mendorë largoheshin nga shoqëria për
t’u mbyllur në çmendinë.
Frojdi mbrojti idenë se shumë çrregullime mendore (apo psikike) e kanë origjinën
në përvoja të rënda e të dhembshme (trauma), që i sëmuri ka hequr në jetën e vet,
zakonisht në fëmijëri. I sëmuri largon nga mendja e tij (zhvendos) këto përvoja dhe i
harron, por trauma vazhdon të veprojë në thellësi, brenda tij, pa e marrë vesh. Kjo forcë e
errët, që Frojdi e quan të pavetëdijshme, u shkakton vuajtje të sëmurëve mendorë dhe
prodhon fjalë dhe sjellje anormale. Zbulimet e Frojdit i dhanë fillesë një shkence të re,
psikanalizës apo “analizës së psikikës”; kjo ushtroi ndikim të thellë në kulturën dhe
shoqërinë e shekullit të nëntëmbëdhjetë.
Injaz Semelveis i paraprin praktikës së sterilizimit
Në shekullin XIX njohuritë për sëmundjet infektive qenë shumë të pakta dhe mjekët nuk merrnin masa
higjenike kur iu afroheshin të sëmurëve. Në një spital të Vienës, për shembull, studentët e mjekësisë pasi u
ushtruan në prerjen e kufomave, vizituan gratë e repartit të maternitetit pa i larë duart. Kështu shumë gra,
pas lindjes, u goditën nga sëmundje të rënda dhe shpesh vdekjeprurëse. Një nga këto sëmundje ishte edhe
ethja puerperale.
Ishte mjeku Injaz Semelveis, një mjek hungarez (1818-1865) që zbuloi se ethja puerperale ishte një
sëmundje infektive. Ai i detyroi studentët që të lajnë duart me një solucion dizinfektues para se të hyjnë në
repart dhe në këtë mënyrë arriti ta ulë nivelin e vdekshmërisë nga 10 në 1%. Por shumë mjekë nuk e
pranonin se ishin ata vetë shkaku i vdekshmërisë dhe qenë të shumtë ata që e kritikuan ashpër Semelveisin,
i cili u çmend pasi nuk e duroi dot tërë atë atmosferë mbytëse përreth tij. Vetëm më vonë shkenca vërtetoi
se zbulimet e mjekut hungarez ishin të sakta.
3 Shembja e bindjeve të lashta: shkenca vë në diskutim vetveten
Rrezet X dhe radioaktiviteti • Më 1895-ën fizikani gjerman Vilhelm Rontgeni
zbuloi, thuajse rastësisht, rrezet X (të quajtura ndryshe edhe rrezet Rëntgen).
Ndryshe nga rrezet e dritës, rrezet X mund të depërtojnë përmes pjesëve të buta të
trupit, si lëkura dhe muskujt (megjithatë jo përmes eshtrave) dhe lejojnë vrojtimin e
organeve të brendshme, fotografimin e tyre dhe projektimin e imazheve të tyre në ekran
(radioskopia). Tashmë të vënë nën shërbimin e mjekësisë, rrezet X u përdorën si për
diagnostikime (domethënë për të identifikuar), ashtu edhe për kurimin e sëmundjeve.
Në fillim as fizikanët (që studiojnë materien, energjinë dhe marrëdhëniet e tyre të
ndërsjella) nuk dinin të shpjegonin natyrën e rrezeve të zbuluara nga Rëntgeni, të cilat

pikërisht për këtë u quajtën me emrin e papërcaktuar “X”. Aty nga fundi i shekullit,
studime dhe zbulime të reja çuan në rezultate të reja po aq të jashtëzakonshme.
Më 1896-ën francezi Henri Bekerel zbuloi veçoritë e disa substancave që
lëshonin, në mënyrë të vetvetishme dhe të pandërprerë, rrezatime që kishin ngjashmëri
pamore vetëm me rrezet X. një tipar i tillë u quajt radioaktivitet dhe radioaktivë u
quajtën elementet që e kanë një gjë të tillë. Një element i ri kimik, radiumi, që është
jashtëzakonisht radioaktiv, u zbulua më 1898-ën nga Mari Sklodovska (e cila njihet më
shumë si Mari Kyri) në bashkëpunim me të shoqin, Pjerr Kyrinë.
Fizika atomike • Duke studiuar natyrën e dukurive radioaktive, fizikani britanik
Ernest Radhërford bëri zbulime që përmirësuan njohurinë e ndërtimit të atomit.
Meqë ishte aq shumë i vockël sa ishte i padukshëm edhe ndaj mikroskopit më të
fuqishëm të asaj kohe, atomi u cilësua si pjesa më e vogël e materies, kompakte dhe e
pandashme (fjala atom e ka prejardhjen nga greqishtja dhe do të thotë i pandashëm), dhe
vetëm në të dalë të shekullit të tetëmbëdhjetë u kuptua se ai përkundrazi përbëhej nga një
bashkësi pjesëzash, akoma më të vogla dhe të panjohura. Në vazhdën e
eksperimentimeve mbi radioaktivitetin Radhërfordi mundi të identifikonte bërthamën e
atomit – për ekzistencën e të cilës nuk dyshonte askush – dhe në vijimësi propozoi skicën
e strukturës së atomit, që është shumë i ngjashëm me atë të një sistemi diellor
mikroskopik, me bërthamën në qendër e rrethuar nga pjesëza që rrotullohen rreth saj. Më
1919-ën ai madje arriti t’i “bombardonte”, me rrezatim, atomet e azotit – ose më saktë
bërthamat e tyre–, duke i shpërbërë dhe në këtë mënyrë përfitoi oksigjenin. Ky ishte
reaksioni i parë bërthamor i historisë.
Teoria e relativitetit • Zbulime dhe eksperimentime si ato të Radhërfordit vunë
në diskutim disa bindje që shumë shkencëtarë i mbanin për të patundshme. Por akoma më
revolucionare dhe tronditëse do të ishte zbulimi i një teorie të re, të quajtur teoria e
relativitetit, që shembte themelet e fizikës klasike, të themeluar mbi ligjet e Njutonit.
Ajo qe vepër e fizikanit teorik të madh të shekullit të XX, Albert Ajnshtajnit, që i botoi
studimet e tij nga 1905-a gjer më 1916-ën.
Sipas kësaj teorie koha bëhet përmasa e katërt pranë tri përmasave të tjera të
hapësirës (gjatësia, gjerësia, lartësia); hapësira dhe koha pushojnë së qenë vlera absolute
(domethënë të njëjta me vetveten), por ndryshojnë me ndryshimin e rrethanave sipas të
cilave ato vrojtohen dhe maten. Për shembull, sikur një sahat të hidhej me shpejtësi të
përafërt me atë të dritës, do ta tregonte orën me vonesë në lidhje me një sahat tjetër që
qëndron e paluajtshme ndaj nesh; përkundrazi, nëse një sahat do të vendosej në hapësirë,
ku forca e rëndesës është minimale, atëherë ai do të punonte më shpejt se një send në një
fushë të rëndesës intensive. Prandaj, koha është një vlerë relative dhe varet nga lëvizja e
vrojtuesit dhe nga vendi në të cilin gjendet.
Teoria e relativitetit lejon shpjegimin e dukurive qiellore që përndryshe do të ishin
të pakuptueshme, si çlirimi i dritës dhe i rrezatimit nga ana e yjeve. Mandej, kjo ndihmoi
në ndryshimin e konceptit të materies dhe i dha njerëzimit një fuqi të stërmadhe dhe
shqetësuese. Në të vërtetë, materia me formulën e mirënjohur të Ajnshtajnit E=mc 2 , që
vendos barasvlerën midis energjisë (E) dhe të masës (m), tani paraqitet si një përqendrim
i vërtetë energjie, që me anë të disa proceseve të posaçme mund të çlirohet nga njerëzit
në sasi të jashtëzakonshme, dhe mund të shfrytëzohet prej tyre qoftë për qëllime
paqësore, qoftë për qëllime të tjera.

4 Fillon shekulli XX: klima e optimizmit fsheh shenjat e krizës së afërt
Rritet besimi në paqen dhe përparimin • Në Evropë zhvillimi i madh teknikoshkencor
u shoqërua me një ndjenjë optimizmi të sigurt në lidhje me të ardhmen: besohej
se përparimi do të ishte i pandalshëm, se shkenca mund t’u jepte zgjidhje edhe
problemeve shoqërore, se njerëzimi do të arrinte të sundonte natyrën dhe t’ua nënshtronte
nevojave të tij.
Dukej se kjo eufori përligjej nga më shumë se një arsye.
Pas konfliktit franko-prusian të 1870-ës Europa gëzonte një periudhë paqeje të
gjatë dhe mjaft evropianëve lufta filloi t’u dukej si një vepër barbarie, në të cilën ishte e
pamundur të binin rishtas.
Pastaj, ishin edhe mrekullitë e përparimit, që ia kishin ndryshuar faqen qyteteve,
i kishin bërë banesat të rehatshme dhe kishin revolucionarizuar komunikimin dhe
transportin.
Për shkak të përmirësimit të kushteve higjieno-sanitare dhe uljes së
vdekshmërisë, popullsia në Evropë vazhdonte të shtohej, më shumë se gjithkund tjetër
në botë: nga viti 1800 deri më 1900-ën numri i evropianëve ishte dyfishuar (një shtim më
i madh se 100%), ndërkohë që në pjesën tjetër të planetit shtimi nuk kalonte më shumë se
50%.
Për borgjezët kjo është “epoka e artë” • Mes evropianëve me gjendje të mirë
ekonomike po përhapej dëshira për të bërë një jetë për të qenë dhe për t’u argëtuar. Të
pasurit përfitonin nga rehatit që siguronin mjetet e transportit për të udhëtuar jashtë dhe
për të kaluar në det apo në mal periudha pak a shumë të gjata pushimi: për ata që kishin
mundësi ekonomike koha e lirë u bë një e drejtë dhe kështu lindi moda e ditëve të
pushimit. U përhap sporti, që ishte njëkohësisht përpjekje, disiplinë, shëndet fizik dhe
shfaqje.
Të gjithë ata që jetuan në këtë periudhë dhe që më pas iu desh të merrnin pjesë në
shfaqjen e barbarive që shënuan shekullin e XX, krahasuan dy periudhat me njëra-tjetrën,
mendonin me përmallim për të shkuarën duke e quajtur “epoka e bukur”.
Hije ogurzezë grumbullohen mbi Evropë dhe mbi botën mbarë • Në të
vërtetë, në “epokën e bukur” të shumta ishin hijet ogurzeza që po grumbulloheshin në
Evropë dhe botë. Paqja midis shteteve europiane ishte e dukshme, ngaqë fuqitë
nxiteshin nga rivaliteti ekonomik dhe ai politik, të cilat do të shpërthenin shumë shpejt.
Vetëm një shtresë sipërfaqësore e shoqërisë, domethënë ata persona që për nga pasuria,
fisnikëria dhe prestigji, zinin shkallët më të larta të shkallës së shoqërisë, kishte
mirëqenie dhe gëzonte jetën. Fshatarësia dhe punëtoria ishin të përjashtuar nga kjo dhe
për mjaft prej tyre emigrimi ishte e vetmja rrugëdaljeje ndaj varfërisë që i kishte
pllakosur. Nga 1876 gjer më 1914-ën emigruan jashtë rreth 14 milionë italianë.
Nga ana tjetër, as zhvillimi i shpejtë industrial nuk arriti të shmangte krizën
ekonomike rrënuese që kishte sjellë si pasojë “depresioni i madh” në vitet shtatëdhjetë.
Luftërat klasore çonin shpesh në greva dhe në manifestime të paligjshme në shesh, të
cilat policia dhe ushtria i shtypnin në mënyrë të përgjakshme.
Më të ndjeshëm se çdo kategori tjetër shoqërore ndaj tensioneve të kohës, ishin
artistët që eksperimentuan forma dhe mënyra të reja shprehjeje të ndryshme nga e
shkuara. Në atë epokë lindën prirje muzikore të reja, poetike apo pikturore (si
impresionizmi dhe kubizmi në Francë dhe futurizmi në Itali).

Emigrantët italianë me më shumë se 15 vjet emigrim (1876-1914)
1876/1885 1.189.664
1886/1895 2.033.470
1896/1905 3.834.768
1906/1915 5.358.345
Avangarda artistike në fillim të shekullit XX
Vitet e para të shekullit XX ishin periudha e avangardës, lëvizje artistike që u përpoqën të thyejnë çdo
lidhje me të shkuarën, duke propozuar teknika apo gjuhë të reja.
Futurizmi (poezi)
Figura 1 paraqet kopertinën e “Zang Tumb Tumb” një poemëz e vitit 1914 ku Tomazo Marineti, themelues
i lëvizjes futuriste, kërkon të përcjellë ndjesitë e përjetuara gjatë bombardimit të qytetit turk Adrianopojë.
Propozimi revolucionar i autorit ishte që “fjalët të përdoreshin lirshëm” duke mos respektuar rregullat e
sintaksës, mbiemrat ndajfoljet, shenjate pikësimit, duke i përdorur foljet në infinitv, duke eksperimentuar
forma të reja grafike, për shembull, duke i vënë fjalët rastësisht, pa i renditur ato.poetët futuristë shpalosin
entuziazmin për shoqërinë e re industriale dhe lartësojnë progresin, veprimin, gjallërinë, dashurinë për
rrezikun, luftën.
Kopertina e një poemëze të Marinetit.
Portret i Tomazo Marinetit. Sintezë plastike e piktorit futurist Etore Prampolini (1924-25).
Futurizmi (piktura)
Piktorët futuristë paraqesin dinamizmin e qytetërimit modern, industrial dhe të mekanizuar. Figura 3
riprodhon Qyteti që ngjitet, një tablo e vogël e vitit 1910-11 e Umberto Boçionit, piktori futurist më i
spikatur.
Në tablo gjithçka është në lëvizje: njerëzit, kuajt, skelat që duken sikur thithen lart në një vorbull ngjyrash.
Ndjesia kryesore që të krijohet është ajo e rritjes së vrullshme e kaotike të qytetit që përfshin dhe tërheq
gjithçka me vete.
Qyteti që ngjitet.
Kubizmi
Figura katër riprodhon portretin e Ambroz Vajardit e periudhës kubiste të Pablo Pikasos.
Objektet paraqiten nga piktorët kubistë sikur të vërehen nga shumë këndvështrime njëherësh. Për këtë
aarsye ato shpërbëhen fillimisht dhe më pas riformësohen sikur sy të ndryshë, në kohë të ndryshme, t’i
vështronin dhe më pas t’i riformësonin duke krijuar në tërësi një imazh të ri.
Portreti i Ambroz Vajardit 1910.
Abstraksionizmi
Figura 5 riprodhon Mbi të bardhë 1920, një tablo abstraksioniste e Vasili Kandinskit.
Abtraksionistët paraqesin gjendje shpirtërore, ide, aspirataa morale, emocione, dëshira. Për të shprehur atë
që duan të komunikojnë nuk kanë nevojë për të paraqitur objekte, gjëra. Tablotë e tyre nuk kanë kurrfarë
përmbajtjeje të marrë nga realiteti material (një peizazh, një portret, një natyrë të qetë), por janë thjesht
tërësi ngjjyrash, vijash, vëllimesh, hapësire, që duhet të ngacmojnë ndjeshmërinë e shikuesit.
Ekpresionizmi
Figura 6 riprodhon një portret të Emës me cigare, një tablo ekpresioniste e Ernst Kirshnerit. Realiteti nuk
duhet vetëm të vëzhgohet, por edhe të përjetohet dhe të shprehet, pra të komunikohet nëpërmjet tablove të
piktorëve, në mënyrë të tillë që të gjithë të ndihen të përfshirë. Për këtë arsye ekspresionistët përdorin
ngjyra të ndezura, vija të spikatura, forma të theksuara dhe të çrregullta.

Mes demokracisë dhe nacionalizmit
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Çështja femërore. Pamje F.45 (3).
Ç’tregon pllakati? Cila kategori njerëzish nuk kishte të drejta në Anglinë e para Nëntëqindës? Çfarë do që
të shprehë gruaja e burgosur? Cili ishte çelësi për të dalë nga ajo gjendje?
1 Përparimet e demokracisë
Rritet pushteti i parlamenteve dhe shtrihet e drejta e votës • Në fillim të
shekullit XX në Evropë nuk kishte më monarki absolute. Kudo ishte kufizuar pushteti i
krerëve të shteteve dhe ndërkohë ishte rritur fuqia e asambleve të zgjedhura
(parlamenteve).
Duke filluar nga mesi i shekullit të tetëmbëdhjetë gjer në dhjetëvjeçarët e parë të
shekullit të nëntëmbëdhjetë e drejta universale mashkullore e votës qe futur në mjaft
shtete: Francë, Danimarkë, Greqi, Gjermani, Bullgari, Spanjë, Belgjikë, Norvegji dhe
Austri. Jashtë Evropës kjo ishte në fuqi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Australi
dhe Zelandën e Re. më 1912-ën e drejta e votës u pranua në Itali dhe Argjentinë; ndërsa
në Angli më 1918-ën.
Demokraci të mangëta: jo të gjithë qytetarët mund të votojnë • Qeveritë u
munduan ta ngadalësonin këtë proces nga frika se mos masat popullore, me të shtënë në
dorë kontrollin e shtetit me anë të shumicës parlamentare do t’u hiqnin klasave të vjetra
drejtuese pushtetin dhe privilegjet që gëzonin.
Prandaj, me anë të sistemeve të ndryshme u përpoqën të kufizonin hyrjen në
parlament të përfaqësuesve të klasave shoqërore më të ulëta. Për shembull, ata
përjashtuan nga e drejta e votës më të rinjtë, në ndonjë rast popullsinë gjer në tridhjetë
vjeç. Në disa vende vota e më të pasurve dhe më të ngriturve kishte më shumë vlerë. Në
mjaft raste u bënë orvatje që të ushtroheshin presione pak a shumë të hapura mbi
zgjedhësit përmes votimit jo të fshehtë: nuk votohej në fshehtësi nëpër kabina, por nën
vëzhgimin e syve të të pranishmëve.
Lindin lëvizjet e para femërore • Deri në fund e drejta e votës në shumicën e
vendeve evropiane mbeti për një kohë të gjatë një ekskluzivitet i meshkujve. Gratë nuk
votonin dot. Por parlamenti në të cilin nuk përfshiheshin gratë nuk përfaqësonte gjithë
popullin. Ishin vetë gratë që luftonin për arritjen e barazisë së të drejtave me burrat:
lëvizjet e grave lindën qysh në gjysmën e dytë të shekullit XIX. Më 1903-shin, Emelin
Pankhërsti themeloi në Angli një organizatë (Bashkimi shoqëror dhe politik i grave),
synimi kryesor i të cilës ishte njohja e të drejtës së votës femërore.
Ithtaret e lëvizjes në fjalë, sufrazhistët, u thirrën në shenjë përbuzjeje me emrin
sufrazhet. Ata duhej të përballonin paragjykimet e vjetra kundër grave: shtypi i vinte në
lojë, tubimet e tyre mbaheshin në mes të moskokëçarjes dhe të armiqësisë së njerëzve,
ndërsa policia ndërhynte me dhunë në lidhje me ta. Me qëllimin për t’i dëgjuar, ato iu

drejtuan mënyrave ekstreme: bënin grave urie, lidheshin me zinxhirë pas shtyllave të
llambave me gaz në mënyrë që mos t’i arrestonin dhe t’i tërhiqnin zvarrë gjatë
demonstratave; ato e mbytën parlamentin anglez me kërkesa të shkruara: vetëm
Pankhërsti dërgoi jo pak por 2500 të tilla.
Megjithatë, lufta e grave ishte veçse në fillimet e saj. E drejta e votës së tyre u
njoh pothuajse kudo më vonë nga ajo e burrave. Në disa vende ato e fituan të drejtën e
votës së voni në shekullin e njëzet: në Angli më 1918-ën (vetëm nëse kishin mbushur
tridhjetë vjeçe); në Itali më 1945-ën; në Zvicër vetëm më 1971-shin.
Qeveritë lejojnë bërjen e reformave shoqërore • Lufta e grave për fitimin e të
drejtës së votës ishte veçse një aspekt i ankthit që trazonte masat popullore në rrugën për
demokraci. Për të shmangur që përplasjet shoqërore të bëheshin të dhunshme, mjaft
qeveri zgjodhën rrugën politike të bërjes së reformave (ndryshime të bëra enkas për
përmirësimin e shoqërisë dhe të shtetit).
Tashmë që më 1883-shin dhe 1889-ën kancelari Oto Bismarku kishte miratuar
nëpërmjet parlamentit gjerman ligje shoqërore që u dilnin në mbrojtje punëtorëve kundër
rreziqeve të sëmundjeve, aksidenteve, invaliditetit dhe pleqërisë.
Rrugën në fjalë e ndoqën edhe qeveritë liberale angleze nga 1906-14, të cilat
vunë themelet e shtetit bamirës modern (apo të shtetit të mirëqenies), domethënë shtet
që merr përsipër detyrën për t’u siguruar qytetarëve të vet mbrojtje dhe mirëqenie dhe për
të paguar shpenzimet që përfshijnë këto. Punëtorëve të moshuar iu caktuan pensione
shtetërore; u organizua sistemi i sigurimeve shoqërore, që përmbante sigurimin kundër
sëmundjeve dhe papunësisë; u hapën zyrat e punës; u miratua paga minimale; dita e
punës për minatorët u ul gjer në tetë orë. Ndërsa në Itali u ndoq një politikë e vendosur
reformash nga Xhovani Xholiti në epokën që njihet pikërisht epoka xholitiane.
2 Me njohjen e të drejtës universale të votës lindin në masë partitë
Partitë tradicionale janë shoqëri që përbëhen nga pak persona me pushtet •
Për aq kohë sa e drejta e votës ruhej vetëm për disa zgjedhës, partitë ishin shoqëri të
vogla që bashkonin njerëzit e shquar lokalë, domethënë personat më të rëndësishëm e
më me pushtet të bashkësisë: pronarë tokash, fisnikë, borgjezë të pasur, profesionistë,
intelektualë…
Këta persona mobilizoheshin në veçanti para zhvillimit të zgjedhjeve. Atëherë,
njerëzit e shquar takoheshin me zgjedhësit kokë për kokë në mënyrë që t’i bindnin të
votonin për kandidatët, duke u premtuar ndere dhe privilegje dhe, shpesh, duke i
korruptuar, domethënë duke i blerë votat pak a shumë në mënyrë të hapur.
Lindin partitë moderne • Kur të tërë qytetarët mund të votonin si pasojë e
dhënies së të drejtës së votës të gjithëve, takimet vetjake nuk ishin më të mundura ngaqë
zgjedhësit tashmë ishin të shumtë në numër. Duheshin ngritur selitë e partive dhe
duheshin përgatitur funksionarë që të ishin gjithmonë në dispozicion të publikut. U bë e
nevojshme që masave t’u drejtoheshin me anë të tubimeve nëpër sheshe publike dhe
botimin e gazetave dhe revistave që përshkruanin situatën politike sipas pikëpamjes së
drejtuesve të partisë.
Për të bërë gjithë këto ishin të nevojshme paratë. Miq dhe dashamirës u ftuan të
mbulonin shpenzimet, të pajiseshin me tesera anëtarësie, të derdhnin kuota të rregullta
dhe të blinin shtypin e partisë.

Partitë e reja kishin objektiva kombëtare, jo më vetëm lokale dhe që kufizoheshin
me një bashkësi të vogël; tashmë, ato u drejtoheshin masave të mëdha të popullsisë.
Partitë e para masive qenë partitë socialiste dhe ato me frymëzim të krishterë.
3 Nacionalizmi i masave
Dashuria për atdheun përhapet mes popujve • Gjatë dhjetëvjeçarëve të parë të
viteve 1900 në të gjitha vendet evropiane dashuria për atdheun dhe ndjenja e pjesëmarrjes
në një bashkësi kombëtare – ideale që në të shkuarën qenë kufizuar te grupe të vogla
borgjezësh liberalë – u përhapën gjerësisht edhe mes shtresave popullore të qytetarëve
dhe nëpër fshatra. Këtë proces të ndjenjës së identitetit kombëtar historianët e kanë
quajtur “nacionalizmi i masave”. Shkaqet e kësaj kanë qenë të ndryshme.
Para së gjithash, shtrirja e të drejtës së votës lejoi një pjesëmarrje në jetën
politike kombëtare të masave që sa vinte dhe rritej gjithnjë e më shumë.
Popujt, që në vazhdë të shekujve të shkuar kishin parë të shembeshin regjimet e
vjetra, te dashuria për atdheun, që i bënin të ndiheshin italianë, francezë apo gjermanë
etj., gjetën një mënyrë të re për t’u ndier të vëllazëruar dhe të lidhur nga një fat i
përbashkët.
Patriotizmi është i ndryshëm nga nacionalizmi • Dashuria për atdheun,
fillimisht, shoqërohej me ndjenja simpatie dhe vëllazërie ndaj kombeve të tjera.
Gjithsesi, brenda një kohe të shkurtër ajo u shndërrua nga shpirti i shumë
evropianëve në lartësimin e epërsisë së njërit komb mbi të tjerët. Si pasojë u përhapën
qëndrime plot zemërim kundrejt kombeve të tjera, akuza për thurje komplotesh në dëm të
akuzuesve, dhe për pasojë këto shoqëroheshin me hakmarrje. Shpesh ndjenja të tilla
lindnin pas ndonjë disfate ushtarake, e cila kishte lënduar krenarinë kombëtare të ndonjë
populli.
Ky sulm që bëhej pikërisht kundër kombit, sulm krenar dhe i mbushur me
agresivitet ndaj “armiqve” të vërtetë apo të supozuar, u quajt “nacionalizëm”.
Partitë masive • Socialistët qenë ndarë në revolucionarë (që përkrahnin
domosdoshmërinë e luftës për të fituar pushtetin) dhe reformistët (që ishin në favor të
një transformimi gradual të shoqërisë nëpërmjet reformave).
Partitë me frymëzim të krishterë, me epërsi katolike nuk rreshtoheshin as djathtas
dhe as majtas por në qendër të spektrit politik. Zgjedhësit e tyre kishin prirje të
moderuara, që pranonin reforma shoqërore dhe politike graduale e të kufizuara, ose
ndryshe konservatore, të cilët donin të ruanin situatën shoqërore dhe politike ekzistuese.
Shumë shpejt pjesëmarrja në një parti nuk nënkuptonte vetëm që të kishte interesa
të përbashkëta por edhe të ndaje me personat e tjerë të njëjtën ideologji, domethënë
parime, vlera, shpresë dhe njëfarë vizioni për shoqërinë dhe botën.
Sistemi njëpartiak, dypartiak dhe shumëpartiak • Në Shtetet e Bashkuara të
Amerikës, gjer në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, sistemi politik bazohej mbi atë
dypartiak: dy parti të mëdha, ajo republikane dhe demokratike, luftojnë dhe qeverisin
me radhë.
Në pjesën më të madhe të shteteve të botës janë krijuar mjaft parti, të së djathtës,
të së majtës dhe të qendrës: në këtë rast thuhet se kemi të bëjmë me sistem
shumëpartiak.

Në vende të tjera ka vetëm një parti, ajo që është në pushtet (sistemi njëpartiak):
ekzistenca e një partie të vetme është gjithnjë tregues i mungesës së demokracisë.
Dashuria për atdheun mësohet nëpër shkolla • Edukimin e dashurisë për
atdheun e sigurojnë shumë institucione të shtetit. Shkolla, për shembull, ka qenë një mjet
themelor për edukimin patriotik. Nuk kishte shtet apo fshat të Evropës, sado i vogël që
të ishte, që të mos kishte nga një shkollë fillore në të cilën mësuesit të mos ushtronin pa
vështirësi ndikimin dhe pushtetin e tyre mbi fëmijët, duke i edukuar që të duan atdheun.
Parë nga ky këndvështrim, dy mësimet themelore kanë qenë gjuha dhe historia
kombëtare. Përdorimi i gjuhës italiane në vend se dialektet, që flitej në familje nga pjesa
më e madhe e shkollarëve, kishte si synim që të forconte te fëmijët bindjen se që të gjithë
ishin fëmijë të të njëjtit atdhe.
Mësimi i historisë, që përqendrohej tek episodet e lavdishme të historisë së
atdheut, bëhej jo vetëm për të ngjallur ndjenjën e krenarisë se i përkitnin një kombi të
madh e të fortë, por edhe për t’i përgatitur të rinjtë të pranonin, që të mos binin më poshtë
se heronjtë e të shkuarës, edhe sakrificat më të vështira: vite të shumta shërbimi dhe
disipline ushtarake, mes të tjerash, e madje edhe rreziqet e luftës.
Edhe ushtria është një shkollë patriotike • Një institucion tjetër që ka shërbyer
për të forcuar ndjenjat e identitetit kombëtar të popujve të shteteve europiane ka qenë
ushtria. Në të ushtarë të rajoneve të ndryshme të vendit kryenin së bashku shërbimin
ushtarak ndërsa njësitë e ndryshme – “divizionet”, “batalionet” dhe “kompanitë” –
mbanin mbi vete emra që përkujtonin ngjarje të lavdishme vendëse apo personazhe të
famshme të historisë kombëtare.
4 Darvinizmi dhe racizmi shoqëror
Llojet bimore dhe shtazore ndryshojnë me kalimin e kohës • Më 1859-ën në
Angli u botua një libër me rëndësi themelore për njohjen e evolucionit të qenieve të
gjalla. Libri quhej Prejardhja e llojeve autor i të cilit ishte biologu Çarls Darvini (1809-
1882).
Sipas botëkuptimit të Darvinit qeniet e gjalla evoluonin me kalimin e kohës,
domethënë u nënshtrohen ndryshimeve: një lloj i tërë mund të modifikohet, disa lloje
madje mund të zhduken, lloje të tjera mund të lindin. Ky proces quhet evolucion i
llojeve. Si pasojë e evolucionit bimët dhe kafshët që sot popullojnë planetin tonë nuk janë
të njëjta me bimët dhe kafshët e para që u shfaqën në tokë; përkundrazi, mjaft nga bimët
dhe kafshët e para që kanë ekzistuar në të shkuarën nuk ekzistojnë më.
Lufta për mbijetesë mes anëtarëve të një lloji qëndron në zanafillë të
ndryshimeve • Darvini pandehte se ajo që shkaktonte ndryshimet duke i bërë më të
qëndrueshme në kohë ishte lufta për mbijetesë, domethënë konkurrenca që zhvillohet
mes anëtarëve të një lloji për marrjen me forcë të ushqimit, për sigurimin e dritës, të ujit,
të vendit për të jetuar dhe të çfarëdo gjëje tjetër të domosdoshme. Në këtë luftë individët
që kanë disa tipare të favorshme mbijetojnë më lehtë se ata që nuk i kanë këto. Veçoritë e
përshtatura ndaj mbijetesës përcillen nga njëri brez në tjetrin dhe në çdo brez shtohet
numri i individëve me tipare të tilla. Përkundrazi, të tjerët që nuk i kanë karakteristika të
tilla, pakësohen në numër aq sa në fund shuhen fare. Duhen mijëvjeçarë të tërë para se të
shfaqet një lloj i ri, që përshtatet më shumë me mjedisin dhe që është më i aftë për të
mbijetuar. Gjithë këtë proces Darvini e quajti “përzgjedhje natyrore”.

Idetë e Darvinit gjejnë zbatim te dukuritë shoqërore • Evolucioni i llojeve të
gjalla ishte një zbulim i një rëndësie të madhe. Prapëseprapë, vlefshmëria e saj shkencore
kufizohej në lëmin biologjik, e cila është shkenca që merret me studimin e qenieve të
gjalla. Por teoritë e Darvinit u zbatuan te dukuritë shoqërore që lindën ideologjinë e
darvinizmit shoqëror. Sipas përkrahësve të këtyre teorive edhe në shoqërinë njerëzore
ndodh një përzgjedhje natyrore, që i dallon individët dhe popujt që janë paracaktuar për
të sunduar ata që janë paracaktuar që të jenë të shtypur.
“Darvinizmi shoqëror” mund të shprehet në këtë mënyrë:
a) ai shpjegonte gjendjen e asaj se kur të pasurit dhe të pushtetshmit,
shfrytëzonin të dobëtit dhe të varfrit, nuk bënin tjetër veçse ndiqnin ligjin e
natyrës. Kështu që pabarazitë shoqërore paraqiteshin si domosdoshmëri të
natyrshme dhe të pashmangshme;
b) në marrëdhëniet ndërkombëtare përligjte sundimin e shteteve më
të fuqishme ekonomikisht dhe më të përparuara ndaj atyre që nuk ishin të tilla.
Teoritë raciste mbështetin epërsinë e racës së bardhë • Epërsia e racës së
bardhë u cilësua një e vërtetë e provuar shkencërisht. Në të vërtetë, teoritë raciste, që te
lloji njerëzor mbështetnin ekzistencën e racave superiore dhe atyre inferiore, nuk kishin
asnjë vlefshmëri shkencore; megjithatë, ato u përhapën dhe u rrënjosën, për të
mbështetur shtrirjen koloniale evropiane dhe si justifikim i shfrytëzimit të popujve të tjerë
nga ana e të bardhëve.
Për shembull, përkrahej ideja se Europa e kishte për detyrë që të mos i braktiste
popujt që ishin më pak të zhvilluar: përkundrazi, ajo duhej t’i edukonte, t’i mësonte të
fitonin kohën e humbur, duke u mësuar rregullat e qytetërimit. Nëpërmjet këtyre
bindjeve u arrit në gjykimin se ishte normale që afrikanët, indianët apo kinezët të
trajtoheshin si skllevër dhe të shfrytëzoheshin si fuqi punëtore me çmim të lirë nëpër
plantacione dhe industri.
Por racizmi nuk është se u ndal këtu. Ai thoshte se edhe brenda racës së bardhë
ishte e mundur të bëheshin dallime. Sipas disave grupi superior ishte trungu gjerman, në
të cilën raca e bardhë, e quajtur edhe “ariane”, ishte ruajtur në vazhdën e shekujve.
Antisemitizmi qysh në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë në Evropën perëndimore filloi
të themelohej në bindjen se hebrenjtë i përkitnin një race inferiore.
Fjalë kyç: demokraci, Zgjedhje të përgjithshme, reformë, sufrazhist (dikush që lufton për të drejtën e
votës), shtet asistencial apo Ëelfare State, parti, shumicë parlamentare, ideologji, nacionalizëm, etni, pakicë
etnike, përzgjedhje natyrore, darvinizëm social.
Tryeza kronologjike: 1859: Darvini boton Evolucioni i specieve; 1883-1889-ligjet sociale në Gjermani;
1906-1914- Ligjet sociale në Angli; 1912-zgjedhje të përgjithshme për meshkujt në Itali; 1918-Zgjedhje për
meshkujt në Angli dhe për femrat (mbi 30 vjeç); 1945-zgjedhje për femrat në Itali.
Idetë kryesore
Në shekullin XX forma e qeverisjes së një numri të madh vendesh evropiane është demokracia, por
qeveritarët përpiqen ta kufizojnë numrin e zgjedhësve (nuk votojnë gratë, analfabetët, të rinjtë dhe të
varfërit).
Në shumë shtete demokratike qeveritarët bëjnë reforma shoqërore: lind Shteti asistencial.
Lindin partitë e masës që u drejtohen masave të gjera të popullsisë.
Shteti i jep vlerë tipareve të përbashkëta të popullsisë që banon në territorin e tij (gjuha, historia, feja,
traditat etj) dhe ndërton kombin, duke edukuar dashurinë për atdheun.
Ndonjëherë një ndjenjë e tepruar dhe agresive e identitetit kombëtar shndërrohet në nacionalizëm.

Teoria e Darvinit mbi evolucionin e specieve dhe përzgjedhjen natyrore zbatohet në dukuritë shoqërore
(darviznizmi shoqëror).
3.Organizo informacionet (3)
Plotëso skemën, duke shkruajtur në katrorë karakteristikat kryesore të një shtteti demokratik
Një shtet demokratik është: ....
Darvinizmi social dhe racizmi
1.Dallimet shoqërore: sipas darvinizmit social klasat superiore mund të udhëheqin shtetet. Biznesmenët në
një Bursë të Parisit në një tablo të vitit 1879 të Edgar Degasë.
2.Sundimi kolonial: fuqia teknologjike e evropianëve, sipas ideve të darvinizmit social bazohet në cilësi
superiore natyrore dhe përligj sundimin e botës. Në foto: takimi, në fund të shekullit XIX, mes fiseve kikuju
(Kenia e sotme) me eksploratorët anglezë.
3.Racizmi: të bardhët konsiderohen pjesëtarë të racës superiore ndaj të tjerave. Vizatim i marrë nga një
traktat anglez mbi racat njerëzore 1862.
Kushtet që e kthyen perëndimin në një ekspansion të ri kolonial
Perandori të reja koloniale që-shtrihen edhe- në brendësi të kontinenteve; që-asimilojnë dhe shkatërrojnëkulturat
vendase- përplasen mes tyre-për supremaci.
Perandori të reja koloniale-sjellin lindjen e – nevojës për lëndë të parë-epërsinë teknologjike dhe
ekonomike-epërsinë ushtarake-ideologjitë raciste.
Ndarja e Afrikës
1. “Torta” afrikane ndahet mes fuqive evropiane të Koferencës së berlinit. Është një skicë satirike e marrë
nga një gazetë italiane e kohës.
2.Metodat e kolonizimit të Afrikës në një skicë satirike franceze; francezët bëhen të shoqërueshëm më
shumë se ç’duhet; belgët masakrojnë dhe shfrytëzojnë vendasit pa mëshirë; gjermanët i rekrutojnë, u vënë
frerë dhe i katalogojnë.
Modernizimi i Japonisë
Japonia u modernizua teknologjikisht në të gjithë sektorët, nga ai prodhues tek ai ushtarak.
Një fabrikë japoneze e prodhimit të pambukut në vitin 1898.
Ushtarët japonezë në ssulm në luftën kundër Rusisë në një afishe japoneze të kohës.
Kushtet ekonomike të Shteteve të Bashkuara
Shtetet e Bashkuara mes viteve 800 dhe 900-kanë një zhvillim të shpejtë ekonomik –emigracion të
fuqishëm dhe industrializim e rritje të qyteteve.
Fillojnë një politikë të ekspansionit territorial-pushtimi i Perëndimit-hegjemonia mbi Amerikën latine.
Fuqia ushtarake dhe financiare e SHBA
1.Një bankier i madh amerikan tha në Netuno: “Largohu! Zoti i oqeanit jam unë” duke aluduar për
sundimin e SHBA nëpërmjet fuqisë financiare (skicë satirike e kohës).
2.Presidenti amerikan Teodor Rusvelt nxit turmën. Poshtë podiumit hazetarët mbajnë shënime.
3.Koracata amerikane Maine në hyrje të portit të Havanës, 1898, gjatë luftës kundër Spanjës.
Dobësia e Rusisë
Perandoria ruse-është e dobësuar nga-kundërshtimi ndaj autokracisë së carit-prapambetja e ekonomisëhumbja
e luftës ruso-japoneze.
Fshatarët dhe punëtorët
1.Punëtorët në një stabiliment metalurgjik në Moskë rreth vitit 1910.
2.Fshtatarët në një fshat të Rusisë veriore në fund të shekullit XIX.

Fuqitë e mëdha copëtojnë botën
PROFILI I TEMËS
Të orientohesh në hapësirë (hartë e lehtë)
Të llogaritësh kohën (shkalla e kohës)
Protagonistët
Krijo një ide për temën:
Zotërimet koloniale në Afrikë. Hartë. Diskutim
1 Rifillimi i shtrirjes koloniale: pushtimi i Afrikës
Përçarja ndan vendet e botës • Ndërmjet shekujve tetëmbëdhjetë dhe
nëntëmbëdhjetë përparimi i Revolucionit Industrial e kishte ndarë botën në dy grupe
popujsh dhe vendesh të ndryshme, mes të cilave ekzistonte një përçarje e madhe dhe e
rrezikshme.
Nga njëra anë ekzistonte një numër i vogël shtetesh, në të cilat Revolucioni
Industrial, tashmë kishte ndodhur apo ishte në përfundim e sipër (►harta): vendet që
kishin zbulime shkencore e teknologjike dhe epërsi ekonomike e ushtarake, që së bashkë
formonin “Perëndimin” dhe që kishin të njëjtin qytetërim, që quhej “qytetërimi
perëndimor”. Nga ana tjetër ishte pjesa tjetër e botës: një bashkësi vendesh të varfra, të
paindustrializuara dhe të dobëta ushtarakisht, të cilat vendet e përparuara u cilësonin si
të prapambetura.
Vendet e industrializuara rifillojnë shtrirjen koloniale • Epërsia ekonomike e
vendeve të industrializuara qe vendimtare në përcaktimin e gjendjes politike që shënoi
shekullin e XIX dhe vitet e para të shekullit XX: rifillimi i shtrirjes koloniale. Në
vazhdën e pak dhjetëvjeçarëve një grusht shtetesh – Britania e Madhe, Franca,
Gjermania, Belgjika, Holanda, Italia, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Japonia –
morën rreth një të katërtën e sipërfaqes së planetit.
Kjo fazë e re kolonializmi, që historianët e quajnë edhe imperializëm, ndikoi në
gjithë historinë njerëzore që vijoi më pas.
Në themel të kolonializmit qëndrojnë arsye ekonomike… • Arsyet e shtrirjes
koloniale qenë të ndryshme. Te kombet e industrializuara qe përhapur frika se lëndët e
para, me të cilat ato ndërtonin makineritë dhe bënin të mundur funksionimin e tyre, pak
nga pak do të mbaronin. Prandaj, vendet e industrializuara iu drejtuan pushtimit të tokave
të reja, që siguronin një furnizim në dukje të pashtershëm.
Një shkas akoma më vendimtar qe dëshira për zotërimin e tregjeve të reja. Krizat
e mbiprodhimit, në të vërtetë, kishin treguar sikurse kishte dalë gjithnjë në pah rrezikun
që tregjet europiane të mos arrinin të shitnin tërësisht më të gjitha mallrat e prodhuara. Në
mënyrë që këto të mos mbetnin të pashitura, atëherë ishte e domosdoshme sigurimi i
tregjeve të tjera të gatshme që të kishin sa më shumë popullsi të dendur që të ishte e
mundur, në të cilat vendet pushtuese të mund të shitnin me bollëk dhe të dilnin me
përfitim lidhur me prodhimet e industrive të tyre.
… por edhe shkaqe politiko-ushtarake dhe nxitje ideale • Shkaqeve
ekonomike u shtoheshin arsye ushtarake dhe politike.
Përhapja e ndjenjës së tepruar të krenarisë kombëtare (nacionalizmi) i shtynte
shtetet evropiane të jepnin prova të fuqisë së tyre edhe duke ndërtuar, me forcën e

armëve, perandori të stërmëdha koloniale. Ushtritë e tyre qenë të pajisura me armë zjarri
me saktësi të jashtëzakonshme, me lëndë shpërthyese që kishin fuqi të madhe
shkatërruese, me luftanije të fuqishme, si anijet e koracuara, të përforcuara me artileri të
kalibrit të rëndë, apo me kanoniera. Epërsia e teknologjike e madhe i bënte pushtimet
më të lehta.
Veç kësaj, fuqitë kolonizuese ishin të nxitura nga bindja se popujt që i përkitnin
racës së bardhë ishin superiorë dhe duhej të merrnin përsipër detyrën morale që t’u
sillnin qytetërimin popullsive që nuk e kishin këtë dhe që ishin të prapambetur për arsye
të racës së tyre inferiore që i përkitnin.
Pushtimi kolonial krijon rivalitet mes vendeve të industrializuara • Pushtimet
dhe zaptimet u kryen në mënyrë të zhurmshme, me kundërshti dhe tensione mes shteteve
kolonizatore, që shumë herë me radhë veç një hap i ndante nga lufta. Për t’u dhënë fund
kacafytjeve ishte e nevojshme caktimi i mbledhjeve ndërkombëtare në të cilat merrnin
pjesë krerët e shteteve dhe ministrat e punëve të jashtme të vendeve në fjalë. Më i
rëndësishmi nga këto takime diplomatike qe Konferenca e Berlinit, që u mbaj nga
1884-1885. në të morën pjesë katërmbëdhjetë shtete (mes të cilave edhe Shtetet e
Bashkuara të Amerikës, që po bëheshin një fuqi koloniale), të cilat vendosën dhe në
mënyrë konkrete projektuan copëtimin e Afrikës.
Pushtimi kolonial i Afrikës • Në pak dhjetëvjeçarë i gjithë territori afrikan u
nënshtrua, nga Atlantiku, Oqeani Indian, nga Egjipti dhe deri në Kepin e Shpresës së
Mirë. Më 1914-ën kishin mbetur vetëm dy shtete afrikane të pavarura: Liberia,
themeluar më 1847-ën, me nismën e bamirësve amerikanë dhe e populluar me ishskllevër
të zinj që qenë sjellë në Afrikë nga Amerika e Veriut dhe ajo e Jugut, dhe
Etiopia, që kishte arritur t’u bënte ballë sulmeve të italianëve, sikurse do ta shohim në
paragrafin tjetër. Në skajin jugor Bashkimi Jugafrikan i përkiste Perandorisë Britanike,
por që qeverisej nga një qeveri autonome e përbërë nga kolonë të bardhë. Pushtimin e
lehtësuan kundërshtitë që ekzistonin mes fiseve afrikane të shumta, të cilat tregtia e të
zinjve i kishte vënë njëri kundër tjetrit.
Lindin shtete nga përcaktimi i padrejtë i kufijve • Kolonializmi evropian
ndryshoi plotësisht realitetin politik të Afrikës.
Kontinenti u nda në pak dhjetëra shtete me kufij të padrejtë, të përcaktuar nga
kolonizatorët pa marrë aspak parasysh popullatat që banonin në brendësi të tyre. Grupet
fisnore të ndryshme – e shpesh tradicionalisht armike – u detyruan të bashkëjetonin
brenda të njëjtave kufij, dhe në raste të tjera, një popull i tërë u nda mes shteteve fqinje.
Ekonomia afrikane vihet në shërbim të përfitimit të kolonizatorëve • Gjatë
sundimit kolonial u çelën shkolla për të luftuar analfabetizmin, u ndërtuan spitale dhe
popullsia, pas shumë shekujve me radhë, filloi të shtohej. Europianët futën makineri,
teknika të përparuara bujqësore dhe minerare, duke i dhënë ekonomisë afrikane një
shtytje të fuqishme kah modernizmit.
Sidoqoftë, nga këto ndryshime shumë më tepër dobi se afrikanët, nxorën fuqitë
evropiane kolonizuese. Në të vërtetë, ekonomia afrikane u drejtua mbi të gjitha për të
prodhuar kultura për eksport dhe lëndë të para me kosto të ulët, ndërsa prodhimet e
luksit, që ishin shumë më të kushtueshme se të parat, importoheshin nga Evropa.
Zhvillimi i industrisë vendëse nuk nxitej dhe shtrirja e plantacioneve si pasojë ua la
fshatarëve – që zhvillonin një bujqësi sa për të mbajtur frymën gjallë – tokat

jashtëzakonisht të varfra, që në pjesën më të madhe të tyre vazhduan t’i kultivonin me
metoda tradicionale.
Zhvillimi i monokulturës • Çdo koloni u specializua në kultivimin e pak apo të
një produkti të vetëm bujqësor për eksport (monokulturë): pambuku në Sudan, kafeja
në Kenia, kakaoja në Ganë, kikiriku në Senegal, rrënjë karafili në Zanzibar… E njëjta gjë
mund të thuhet edhe për lëndët e para me origjinë minerare: diamantet dhe ari në Afrikën
e Jugut, bakri në Kongon belge.
Ekonomia e vendeve të specializuara në eksportimin e një apo disa prodhimeve
nisi të varej tërësisht nga shtetet që i blinin ato. Në të vërtetë, nëse këto ndalonin së
bleri këto produkte apo lëndët e para, ose në qoftë se shkaktonin rënien e çmimeve në
tregjet ndërkombëtare, prodhuesit e vendeve afrikane goditeshin nga kriza ekonomike që
fare mirë mund t’i zhytnin popullsitë e tyre në uri.
Një luftë mes të bardhëve në Afrikën e jugut
Në vitin 1652, në vendin ku sot ngrihet Qyteti i Kepit, hollandezët krijuan një bazë për furnizimin e anijeve
që niseshin për në Indinë lindore. Kolonët e parë që mbërritën aty ishin fshatarë hollandezë (boerët) të
besimit kalvinist, thellësisht të bindur se qenë zgjedhur nga Zoti për të sunduar mbi njerëzit me ngjyrë.
Pasardhësit e tyre u quaajtën afrikanders.
Gjatë luftrave napoleoniane, kolonitë kaluaan nën sovranitetin e Anglisë. At5ëherë boerët vendosën të
emigrojnë në masë në thellësi të vendit, ku krijuan dy republika të mëdha Transvalin dhe Oranzhin. Këto
toka ishin të thata dhe të varfëra, por në gjysmën e dytë të shekullit XIX u zbuluan miniera diamanti dhe
shtresa floriri.
Të joshur nga shpresa për t’u pasuruar, masa emigrantësh u dyndën drejt Afrikës së jugut; popullsitë zezake
u detyruan të ofrojnë krahun e punës për punën e rëndë në miniera dhe mes anglezëve dhe boerëve
shpërthyen mosmarrëveshje të forta për kontrollin e zonave minerare.
Ndër protagonistët e këtyre ngjjarjeve kujtojmë Sesil Rodezin, pronarin e një shoqërie të fortë tregtare, që
organizoi dhe drejtoi pushtimin britanik të kolonisë, prej nga mori emrin edhe Rodezi, në territoret e
Zambias dhe Zimbabves. Rivaliteti mes anglezëve dhe boerëve shpërtheu në një luftë të hapur mes të
bardhëve (1899), që u mbyll pas tre vjetësh me një fitore të plotë të anglezëve. Pas paqes Afrika e jugut u
bë një federatë me katër shtete, dy boere (Transvali dhe Oranzhi) dhe dy angleze (Natali dhe Provinca e
Kepit) që mori emrin Bashkimi Jugafrikan dhe nga viti 1910 pati një qeveri të vetën.
Në shtetin e ri të bardhët ishin vvetëm 30% e popullsisë, por kishin në dorë tërë pushtetin. Madje duke
filluar nga viti 1933, u nxorrën ligje përherë e më shtrënguese, që përcaktonin një ndarje të rreptë mes të
bardhëve dhe zezakëve. Ky diskriminim racor u quajt aparteid dhe zgjati deri në vitin 1994.
2 Politika koloniale italiane
Italia merr pjesë në copëtimin kolonial të Afrikës mbi të gjitha për ambiciet
nacionaliste të madhështisë • Njësoj si fuqitë e tjera evropiane edhe Italia mori pjesë në
pushtimin dhe copëtimin e Afrikës.
Çështja koloniale e pati fillesën e saj më 1869-ën, pak muaj pas hapjes së kanalit
të Suezit. Te brigjet e Detit të Kuq, përgjatë itinerarit të ri të lundrimit, italianët fillimisht
pushtuan disa baza (Azabi dhe Mazaua), më pas një rrip toke, e cila më 1890-ën u bë
kolonia e parë italiane, Eritrea. Njëherësh Italia imponoi protektoratin e saj mbi
Somalinë.
Vendosja e “protektoratit” ndodh atëherë kur një shtet (në këtë rast Somalia)
pranon që territori i tij të mbrohet nga një shtet më i fuqishëm dhe më i përparuar se ai
vetë (në rastin në fjalë Italia). Në fakt, protektorati përshpejtonte pushtimin kolonial. Kjo
u vërtetua në rastin e Somalisë, ku jo më shumë se pak vjet më vonë, më 1905-ën, ajo u
bë një koloni e vërtetë italiane.

Ato vite Italia nuk ishte ende një fuqi industriale që të kishte shumë kapitale për të
investuar. Në themel të sipërmarrjeve të para italiane nuk kishte interesa të forta
ekonomike, por përkundrazi një politikë të madhështisë kombëtare, që asokohe ishte
më se e zakonshme për një numër të madh vendesh europiane dhe që një gjë e tillë
kërkohej me kokëfortësi nga kryeministri i epokës në fjalë, Françesko Krispi.
Ndërhyrja ushtarake në Afrikën lindore dështon në mënyrë shumë të
turpshme • Mjaft italiane përfytyronin se pushtimi kolonial do të kishte qenë i shpejtë
dhe pak i rrezikshëm, por ja që nuk ishte kështu. Kur trupat italiane u orvatën të
depërtonin nga bregdeti i Eritresë në brendësi të Etiopisë (apo Abisinisë), ata ndeshën në
qëndresën e ashpër të abisinasve. Etiopia ishte një nga mbretëritë më të lashta e më të
forta të Afrikës dhe perandori i tyre (negus), Meneliku, jo vetëm që ishte një njeri me
aftësi politike të mëdha, por zotëronte edhe armë moderne të nevojshme për mbrojtjen e
vendit të vet: ato ia kishin shitur tregtarë evropiane, përfshi këtu edhe ata italianë.
Prandaj, në betejën e Aduasë që u zhvillua në fushë të hapur, më 1896-ën, trupat
abisinase, që ishin të armatosura mirë dhe të shumta në numër, e shpartalluan ushtrinë
italiane duke e detyruar të tërhiqej.
Disfata e Aduasë përmbylli fazën e parë kolonialiste italiane dhe provokoi rënien
e qeverisë së Krispit, që e kishte pas mbështetur ndërhyrjen në fjalë.
Presionet ekonomike, ambiciet kombëtare dhe trazirat shoqërore e shtyjnë
Italinë që të pushtojë Libinë • Shtrirja koloniale rifilloi disa vite më vonë. Kësaj here
ambiciet italiane u drejtuan kah Libisë, që përbënte gjurmën e fundit të Perandorisë
Osmane në Afrikën veriore dhe një nga të paktat territore afrikane që ishte ende e lirë nga
sundimi europian.
Xhovani Xholiti, që drejtonte qeverinë dhe që nuk është se i shikonte me sy të
mirë aventurat koloniale, u nxit të hapte luftë për shkak të trysnisë që ushtruan prodhuesit
e armëve, të grupeve financiare të mëdha që kishin investuar kapitale në Libi, dhe nga
nacionalistët, që përligjnin të drejtën e Italisë për të pasur koloni si fuqitë e tjera. Më pas
shumë shpresonin që zotërimet e ardhshme koloniale të pritnin mijëra fshatarë italianë që
çdo vit detyroheshin të emigronin.
Brenda një viti italianët përfundojnë me sukses luftën, por kundër tyre nuk
pushon guerilja vendëse • Lufta filloi në tetor 1911 dhe zgjati një vit. Italianët pushtuan
me shpejtësi qytetet kryesore libiane që ndodheshin gjatë bregut, por fshatrat arabe që
ndodheshin në brendësi të vendit, me ndihmën e turqve, iu kundërvunë pushtimit italian
me një qëndresë të fortë. Me qëllim për ta detyruar Turqinë që të dorëzohej, italianët i
zhvendosën operacionet ushtarake në Detin Egje dhe pushtuan Rodin dhe ishujt e
Dodekanezit (të cilat mbetën në dorë të italianëve deri më 1947-ën).
Turqisë iu desh të hiqte dorë dhe me Paqen e Lozanës (1912) Libia u bë koloni
italiane.
Edhe mbas paqes popullsia që banonte në thellësi të vendit vazhdoi të ngrinte
krye ndaj sundimit italian ndërsa guerilja vazhdoi edhe për njëzet vjet të tjerë, derisa u
shtyp nga operacionet ushtarake me egërsi të madhe.
3 Lindja në epokën e perandorive koloniale
Fuqitë koloniale shtrijnë pushtetin e tyre mbi Kinën • Në Azi fuqitë
kolonialiste forcuan apo shtrinë zotërimet e tyre koloniale: Franca, për shembull, plotësoi

pushtimin e Indokinës, Holanda forcoi kontrollin mbi Indonezinë. Perandoritë e mëdha
aziatike, si puna e Kinës, Persisë dhe Afganistanit mbetën, të paktën sa për emër, të
pavarura por edhe mbi to kombet e industrializuara shtrinë kontrollin e tyre.
Tipik qe fati që i ra Perandorisë Kineze. Në këtë vend të paanë fuqitë
kolonialiste e shtrënguan perandorin që të hapte kufijtë ndaj tregtisë, lidhën me të
marrëveshje të pabarabarta (të leverdishme për ta, por të dëmshme për Kinën), dhe
zaptuan qytete dhe territore të perandorisë. Në shkëmbim, ata e furnizonin perandorin me
ushtarë dhe armë për të shtypur revoltat e vazhdueshme, shpesh të provokuara nga uria të
cilat drejtoheshin qoftë kundër perandorit qoftë kundër të huajve.
Revolta e bokserëve • Pushtimi i shkaktuar nga vendet perëndimore ngjalli
zemëratë të madhe te mjaft kinezë duke i shtyrë të rebeloheshin. Më 1900-ën shoqëria e
fshehtë e Bokserëve (atdhetarë nacionalistë, ekspertë në artet ushtarake) shpërtheu
luftën kundër të huajve, duke sulmuar përfaqësi dhe misione diplomatike dhe duke
masakruar kinezët që qenë kthyer në fenë e krishterë. Kundërveprimi nuk pritej: një
ushtri ndërkombëtare që përbëhej nga ushtarë prej dymbëdhjetë vendesh perëndimore,
mes të cilëve Shtetet e Bashkuara, Japonia dhe Italia, marshoi në Pekin, duke e bastisur
dhe duke i dhënë fund kështu revoltës (1901).
Pas shtypjes së bokserëve asgjë nuk iu kundërvu më fuqive koloniale, që
vazhduan të silleshin si zotër mbi Kinën. Një numër i kufizuar kinezësh, ata që bënin
tregti me të huajt, u pasurua, por pjesa më e madhe e popullsisë vazhdoi të jetonte në
mjerim të thellë.
Merr fund perandoria dhe lind republika kineze • Më 1905-ën një bir
fshatarësh që qe bërë mjek, Sun Zhongshani (Sun Yat-seni), themeloi një lëvizje
revolucionare, që u përhap kryesisht mes intelektualëve dhe borgjezisë së qyteteve. Më
pas ajo u shndërrua në Guomindangun, apo në Partinë Kombëtare të Popullit,
objektivat e së cilës ishin: ngritja e masave popullore në revoltë, përmbysja e dinastisë
Mançu që ishte në pushtet, dhe më pas shpëtimi i Kinës nga prapambetja.
Më 1911-ën, mbas një serie të korrash të këqija, në vende të ndryshme të
perandorisë shpërthyen protesta dhe trazira nga ana e fshatarëve. Ndaj perandorit ngritën
krye edhe shumë punonjës që punonin nëpër fabrikat e qyteteve dhe një pjesë e ushtrisë
gjithashtu. Guomindangu u vu në krye të revoltës e cila u përhap me të shpejtë në gjithë
Kinën. Më 1912-ën perandori i fundit të perandorisë mijëvjeçare (që nuk ishte tjetër
veçse një fëmijë gjashtëvjeçar, Pujuja) u shfronësua dhe kështu lindi Republika Kineze.
Sun Zhongshani u bë presidenti i parë i saj.
Modernizimi i Japonisë • Japonia mundi të shmangte kontrollin kolonial mbi
territorin e saj duke u modernizuar, duke kaluar kështu me shpejtësi nga një regjim
feudal i vjetruar prej shekujsh në industrializim.
Nën drejtimin e perandorit Matsuhito, që kishte hipur në fron më 1868-ën në
moshën pesëmbëdhjetëvjeçare, u përmbys struktura feudale e vendit dhe fshatarët, të
liruar nga skllavëria e bujkrobërisë, formuan fuqinë punëtore të nevojshme për industrinë
që po lindte. Në popull u shtri arsimimi. Kushtetuta e 1889-ës e bëri Japoninë një
monarki kushtetuese, duke pohuar kështu veçorinë tradicionale hyjnore të ofiqit
perandorak.
Industrializimi i Japonisë • U deshën pak vjet që vendi të shndërrohej në një
fuqi industriale.

Tashmë më 1890-ën ekzistonin njëqind fabrika që funksiononin me makineri me
avull dhe në vitet e para të shekullit njëzet mjaft industri furnizoheshin me rrymë nga
hidrocentralet e shumta në numër, që shfrytëzonin forcën e përrenjve malorë. Mëndafshi
japonez pushtoi tregjet evropiane, ndërsa pëlhurat prej pambuku hynë në konkurrencë me
ato angleze. U ngritën fabrika armësh dhe kantiere detare; një rrjet linjash hekurudhore,
telegrafike dhe telefonike nisi të lidhte shpejt qytetet kryesore japoneze. Njëlloj si në
Evropë dhe Amerikë u formuan trustet, shumica dërrmuese e të cilave u vu nën kontrollin
e daimyo të lashtë, zotërinjve feudalë që qenë shndërruar në sipërmarrës.
Zgjerimi territorial japonez • Për shkak të domosdoshmërisë së sigurimit të
lëndëve të para të cilat mungonin në vend (hekuri dhe nafta sidomos), e detyruar nga
zhvillimi industrial i saj, Japonia u nxit të zgjeronte territorin e saj, në kurriz të vendeve
të tjera që furnizoheshin prej saj.
Në vetëm dhjetë vjet, nga 1894 gjer më 1905-ën, ajo zhvilloi dhe fitoi dy luftëra,
të parën kundër Perandorisë Kineze, kurse të dytën kundër Perandorisë Ruse, dhe pushtoi
ishullin e Formozës, Mançurinë jugore dhe Korenë.
Kësisoj, Perandoria Japoneze dha prova se ishte shndërruar në një fuqi industriale
dhe ushtarake të madhe e kërcënuese.
Perandoria koloniale britanike • Nga gjithë perandoritë koloniale më e madhja
ka qenë ajo britanike. Në fillim të shekullit njëzet ajo shtrihej në 20% të sipërfaqes së
steresë dhe përfshinte pothuajse 23% të popullsisë botërore. Një zinxhir bazash ushtarake
që qenë vendosur përgjatë itinerareve kryesorë detarë u siguronte anglezëve kontrollin e
tregtisë ndërkombëtare. Në Kanada, Australi, Zelandën e Re dhe Afrikën e Jugut
Britania e Madhe kishte krijuar koloni të paana në të cilat jetonin një numër i madh të
bardhësh, sidomos me prejardhje angleze (koloni popullzimi). Copëtimi në tryezë i
Afrikës i njihte Anglisë zotërimin e një korridori të gjatë tokash të cilat – vetëm me një
ndërprerje – shkonte “nga Kairoja gjer në Kep”, domethënë nga Egjipti deri në pikën më
jugore të kontinentit afrikan.
Por zemra e Perandorisë Britanike, kolonia më e rëndësishme për ekonominë
angleze ishte India që prej shekujsh ishte tregu kryesor aziatik dhe thithte deri në 45% të
prodhimeve të pambukta angleze.
Sundimi kolonial i Anglisë mbi kontinentin indian kishte nisur aty nga gjysma e
shekullit të tetëmbëdhjetë me pushtimin e rajonit të madh e të pasur të Bengalit nga ana e
East India Company. Nga Bengali pushtimi territorial u shtri, pak nga pak, thuajse në tërë
Gadishullin Indian. Më 1803-shin u shtrëngua të merrte rrugën e mërgimit perandori i
fundit i dinastisë Mogol, e cila sundonte në Indi qysh nga shekulli XVI, dhe në gjysmën e
dytë të shekullit nëntëmbëdhjetë, duke larguar Kompaninë e Indive, monarkia britanike
mori drejtpërdrejt në dorë qeverinë e kolonisë: më 1877-ën mbretëresha Viktoria (1837-
1901) u shpall Perandoreshë e Indisë.
4 “Fati i dukshëm” perandorak i Shteteve të Bashkuara të Amerikës
Edhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës fillojnë politikën e zgjerimit • Aty nga
fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë SHBA-të qenë bërë tashmë fuqia e parë ekonomike
botërore. Mjaft intelektualë dhe politikanë amerikanë ishin të mendimit se detyra e
vendit të tyre ishte çuarja e qytetërimit dhe përparimit botës. Gazetarët nacionalistë

shkruanin se shndërrimi në një fuqi të madhe perandorake ishte e ardhmja e
pashmangshme (“fati i dukshëm”) i Shteteve të Bashkuara të Amerikës.
Ndërsa sa u përket njerëzve të tregtisë, ata aspironin të pushtonin tregje të reja
kurse ushtarakët kërkonin me ngul baza detare dhe një flotë të fuqishme, për të
mbrojtur trafikun detar. Të gjitha këto e shtynë qeverinë e Shteteve të Bashkuara të
Amerikës të fillonin një politikë koloniale.
Amerikanët arrijnë të fitojnë një perandori të tyren me forcën e armëve • Më
1898-ën ShBA-të dolën në përkrahje të rebelimit të ishullit të Kubës, që donte të çlirohej
nga sundimi spanjoll. Lufta kundër Spanjës u fitua brenda pak javësh dhe si pasojë
Shtetet e Bashkuara të Amerikës ia arritën të bëheshin zotër të ishullit të Porto Rikos, që
ndodhet në Detin e Karaibeve, dhe arkipelagun e Filipineve, që gjendet në Paqësor,
mbetjet e fundit të Perandorisë Spanjolle të madhe. Më 1900-ën Kuba kaloi nën
protektoratin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, të cilat kështu mund të ndikonin në
vendimet politike të qeveritarëve kubanë.
Në të njëjtin vit me luftën që bënë kundër Spanjës Shtetet e Bashkuara të
Amerikës aneksuan Havain, ishull që ndodhet në Oqeanin Paqësor i cili më 1959-ën,
mbas Luftës së Dytë Botërore, u bë shteti i 50-të i Bashkimit të Shteteve të Bashkuara të
Amerikës.
Shtetet e Bashkuara të Amerikës ushtrojnë një ndikim të fortë politik në
Amerikën qendrore dhe atë jugore • Megjithatë, në vitet që pasuan ShBA-të hoqën
dorë nga pushtimi territorial i vërtetë dhe u orvatën të impononin sundimin e tyre në botë
në mënyrë të tërthortë, përmes epërsisë ekonomike dhe veprimeve të shoqërive të tyre
tregtare. Në Amerikën Qendrore dhe jugore shoqëritë tregtare amerikane, në shkëmbim
të huave dhënë qeverive vendore, fituan të drejtën e shfrytëzimit pikërisht për leverdinë e
tyre: plantacione, miniera dhe hekurudha.
Në këtë mënyrë siguruan monopolin e tregtisë së bananeve të Amerikës
Qendrore, të kafesë dhe të kauçukut në Brazil, të mbarështimit të gjedhit në Argjentinë,
dhe të bakrit në Kili. Një fuqi aq e madhe ekonomike siç ishte ajo e Shteteve të
Bashkuara të Amerikës i dha asaj mundësinë për të ndikuar pikërisht për përfitimin e saj
në jetën politike të këtyre vendeve, ku ç’është e vërteta ndërhyrjet ushtarake amerikano
veriore ishin të shpeshta.
ShBA-të investuan kapitale të mëdha edhe në Republikën fqinjë të Meksikës:
pikërisht këtu, më 1910-ën shpërthyen një sërë revoltash fshatare (Revolucioni
Meksikan), në të cilën kishin gisht vetë Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
5 Perandoria Ruse: një gjigant me këmbë argjile
Zhduket një perandori shumëkombëshe; kjo lë pas një popullsi fshatare
jashtëzakonisht të varfër • Perandoria Ruse ishte shteti më i stërmadh në botë. Ai
shtrihej nga brigjet e Detit Baltik gjer në Oqeanin Paqësor dhe brenda vetes përfshinte
popuj që i përkitnin më shumë se njëqind kombësive të ndryshme, me gjuhë e kultura të
ndryshme. Vendi ishte pothuajse bujqësor. Toka ishte në pronësi të carëve dhe të një
numri të vogël fisnikësh, kurse nëntë të dhjetat e popullsisë përbëheshin nga fshatarë.
Në shekullin e XIX fshatarët ruse ishin ende bujkrobër, të lidhur me tokën dhe me
pronarin e tyre për gjithë jetën, s’gëzonin të drejta dhe ishin të detyruar të bënin një jetë
të mjerë.

Dështon reforma agrare • As shfuqizimi i vasalitetit ndaj bujkrobërisë –
Reforma Agrare bërë nga car Aleksandri II më 1861-shin – nuk arriti të përmirësonte
gjendjen e tyre. Fshatarësia kishte fituar lirinë, por toka ishte aq shumë e shtrenjtë sa nuk
blihej dot. Nga reforma nxorën dobi vetëm fshatarët më të kamur (kulakët), që ishin
pakicë. Të tjerët, të detyruar të punonin me ditë-pune dhe shpeshherë ishin të papunë, në
pjesën më të madhe të tyre ishin më të shtypur dhe më mjeranë se më parë.
Aleksandri II bie viktimë e një atentati • Rusia ishte autokraci, domethënë
monarki absolute, në të cilën nuk ekzistonin as kushtetuta, kuvendi popullor e as partitë
politike ndërsa cari kishte një pushtet thuajse të pakufizuar dhe të pakontrollueshëm.
Në vazhdën e shekullit të nëntëmbëdhjetë u formuan, sidomos nga studentët dhe
intelektualët e qyteteve, grupe me opozitarë klandestinë kundër regjimit carist, të cilat më
vonë morën veçori revolucionare dhe organizuan atentate dhe veprime terroriste.
Pikërisht, më 1881-shi, nga një atentat ra viktimë edhe car Aleksandri II.
Reagimi i carit dhe rusifikimi i pakicave • Pasuesit e carit të vrarë, duke iu
frikësuar atentateve të tjera, u orvatën ta drejtonin pakënaqësinë popullore kundër
hebrenjve, të akuzuar se përbënin shkakun kryer të mjerimit që kishte kapluar vendin.
Kundër bashkësisë herreje u organizuan kryengritje të dhunshme, të quajtura pogromw,
që pushteti i toleronte e madje i nxiste. Carët kërkuan mbështetjen e popullsisë ruse
kundër pakicave etnike, të cilave iu imponua me forcë gjuha dhe zakonet ruse. Ky
rusifikim i forcuar ngjalli dhe përhapi gjithkund armiqësi kundër sovranëve.
Rusia hedh hapat e para drejt rrugës sw industrializimit • Në gjysmën e dytë
të shekullit të nëntëmbëdhjetë edhe Rusia nisi industrializimin e saj. Edhe pse fuqia
punëtore ishte me bollëk ndërsa territori i pasur me hekur, qymyr dhe naftë,
prapëseprapë, zhvillimi industrial kishte mbetur i kufizuar. Ç’është e vërteta, mungonin
kapitalet dhe për ngritjen e fabrikave dhe ndërtimin e hekurudhave ishin të
domosdoshme thithja e investimeve të huaja (mbi të gjitha franceze dhe belge). Pikërisht,
për të thithur kapitalet qeveria ruse vendosi t’u shiste Shteteve të Bashkuara të Amerikës
më 1867-ën Gadishullin e Alaskës.
Veç kësaj, tregu i brendshëm rus kishte qenë gjithnjë i dobët: për shkak të
varfërisë së popullsisë blerësit ishin të paktë në numër dhe kësisoj kishin pak të holla për
të shpenzuar. Prandaj, qysh në fillim, Rusia u mbështet te shtrirja koloniale, që, pas
pushtimit, u hapte rrugën drejt tregjeve më të mëdha.
Shtrirja koloniale • Prej kohësh carët qenë bërë zotur të territoreve të paana të
shpopulluara të Siberisw, që në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë ishin bërë
vendmbërritja e fshatarëve rusë, ukrainas e bjellorusë, të rrënuar nga mjerimi dhe zitë e
bukës.
Nga 1860 gjer më 1870-ën Perandoria Ruse u shtri në jug, në drejtim të Azisë
qendrore, kuke aneksuar rajonet e Tashkenit, Bukharasë dhe të Samarkandës. Fushat e
paana të kultivuara me pambuk të atyre rajoneve aziatike e furnizonin industrinë tekstile
të Rusisë evropiane me lëndë të parë të bollshme e cila shitej më parë me çmim të mirë.
Më 1860-ën, në Paqësor, u themelua një qytet me emrin fatthënës Vladivostok
(“sundimtarja e lindjes”), që, më 1903-shin, do të bëhej stacioni fundor i hekurudhës
ndërsiberiane. Më 1898-ën, në territorin kinez, u pushtua Porti Artur e më pas gjithë
Mançuria.
Japonia ndalon përparimin rus në Azinë lindore • Por shtrirja drejt Oqeanit
Paqësor u ndalua me forcë si pasojë e ndeshjes me Japoninë. Mes dy vendeve shpërtheu

një konflikt (Lufta Ruso-Japoneze, 1904-05) dhe Rusia u shpartallua në mënyrë të
bujshme në tokë (në Portin Artur) dhe në det (beteja që u zhvillua në ishujt e
Tsushimës). Kjo luftë, e para që fitohej nga një shtet aziatik kundër një shteti europian, i
tregoi botës dobësinë e Perandorisë Ruse, që ishte vërtet “gjigant me këmbë argjile”.
“E diela e përgjakshme” dhe reformat e munguara • Situata e brendshme në
Rusi degradoi edhe për shkak të katastrofave ushtarake. Të dielën e 22 janarit të 1905 një
turmë e madhe u mblodh në pallatin mbretëror, në Shën Pjetërburg, duke kërkuar
zhvillimin e reformave demokratike. Kjo nuk u mor parasysh: garda mbretërore hapi zjarr
mbi popullin e paarmatosur, duke provokuar njëmijë të vrarë dhe dymijë të plagosur.
Kërdia e “të dielës së përgjakshme” u pasua nga manifestime, kryengritje të fshatarësisë,
greva dhe atentate në mbarë vendin; ngritën krye edhe ekuipazhi i disa anijeve të flotës
luftarake në Detin e Zi. I shtyrë nga trazirat popullore, car Nikolla II u duk sikur kreu
hapat e para drejt monarkisë kushtetuese: vendit i premtoi “ligjin kushtetues” dhe një
parlament (Duma), që u mblodh në Shën Pjetërburg më 1906-ën. Pikërisht, në të njëjtin
vit, sapo presioni i popullit ra, cari e shkriu Dumën dhe tërhoqi mbrapsht çdo premtim sa
i përket kushtetutës.
Fjalët kyç: racizëm, perëndim, kolonializëm, monokulturë, traktate të pabarabartë, Gomindangu, pogrom,
shtet shumëkombësh.
Tryeza kronologjike: 1877-mbretëresha Viktoria bëhet perandore e Indisë; 1884-1885-konferenca e
Berlinit; 1890-Eritrea koloni italiane; 1896-humbja e Italisë në Adua; 1898-lufta e SHBA kundër Spanjës –
aneksimi i Havait nga SHBA; 1900-revolta e bokserave në Kinë; 1911-1912-pushtimi italian i Libisë;
1912-fundi i perandorisë në Kinë dhe shpallja e republikës.
Idetë kryesore
Revolucioni industrial i ndan vendet e botës në dy grupe: vendet e industrializuara të pasur dhe të
fuqishëm; vendet e paindustrializuara (të prapambetura) të varfër dhe të dobët.
Kombet evropiane krijuan një formë të re të sundimit kolonial ekonomik, ushtarak dhe politik në shumë
vende të paindustrializuara.
Në shekullin XIX fuqitë evropiane dhe Shtetet e Bashkuara u vendosën si padronë në perandorinë kineze,
shumë e populluar dhe shumë e dobët.
Në vitin 1912, pas një kryengritjeje të gjerë popullore, në Kinë bie perandoria dhe shpallet republika.
Brenda pak vitesh Japonia u shndërrua nga një vend feudal në një fuqi industriale.
SHBA u imponon vendeve të tjera sundimin e tërthortë falë epërsisë ekonomike.
Perandoria ruse pushton territore në Azinë qendrore por ekspansioni i saj ndalet nga Japonia.
2.Krijo tekste
Shkruaj një shpjegim që të përshkruajë skicën dhe të sqarojë arsyet përse fuqitë e mëdha nisën sërish
ekspansionin kolonial.
Një kinez shikon, i indinjuar por i pafuqishëm në ndarjen e perandorisë kineze nga pesë fuqitë e mëdha:
britania e madhe, Gjermania, Rusia, Franca dhe Japonia.
Interpreto të dhënat dhe informacionet
Eksportet japoneze (1860-1915)
Çfarë paraqet grafiku? Çfarë tregojnë dy ngjyrat e kolonave?
Mes viteve 1860-1870 Japonia eksportonte kryesisht lëndë të para apo produkte të gatshme?
Në vitet që vijuan cilat eksporte ranë, cilat u ngritën pareshtur? Si paraqitet gjendja në fillim të shekullit
XX?
Çfarë ndryshimesh themelore ndodhën në ekonominë japoneze në pak më shumë se pesëdhjetë vjet?
Arsyetoje përgjigjen.

Përdor dokumentet
Në këtë fotografi të fillim të shekullit XX, njeriu në vargoj paraqet popullin rus nën qeverinë e carëve.
Forma e qeverisjes në Rusinë e kohës së carit quhet autokraci. E mban mend se ç’kuptohet me këtë fjalë?
(shëno me kryq)
Një monarki absolute
Një monarki kushtetuese
Një republikë.
Përse populli rus është paraqitur në vargoj?
Test përfundimtar vetëkontrolli
(fitoni një pikë për çdo përgjigje të saktë)
Vitet 1700 mes arsyes dhe revolucionit
Kontrolloni njohuritë
Plotësoni tekstin duke zgjedhur fjalët që gjenden në listën vijues të ngatërruar (Kujdes! Lista
përmban edhe ndonjë fjalë të “ndërfutur”!):
Shtetet e Bashkuara të Amerikës
Absolutizmi
Iluminizmi
Avulli
Napoleoni
Koalicioni i dytë
Revolucioni Francez
Vjena
Kapitalet
Rivendosja
Terrori
Vaterloja
Fisnikëria
Perandoria
Jeta politike
Në vitet 1700 në Angli zhvillohet Revolucioni i Parë Industrial që shfrytëzon energjinë e
………………………………………….. dhe favorizohet nga gatishmëria e ………………………………………….. dhe nga kërkesa e
madhe për produkte. Në të njëjtin shekull përhapet ………………………………………….. , një lëvizje kulturore që ngre
lart arsyen, ndikimin edhe …………………………………………... . Të frymëzuar nga idetë iluministe, trembëdhjetë
kolonitë angleze të Amerikës ngrenë krye dhe bëhen të pavarura duke marrë emrin
…………………………………………… (1776-83). Më 1789 në Evropë populli i Parisit sulmon Bastijën, duke filluar
kështu ………………………………………….. , që në hapësirën e pak viteve e shndërron Francën nga monarkia në
republikë dhe i jep fund ………………………………………….. të mbretërve, mbeturinave të feudalizmit, privilegjeve
të ………………………………………….. dhe ndarjes së shoqërisë në tre klasa. Idetë e Revolucionit Francez përhapen
në mbarë Europën nga ushtritë e …………………………………………… Këto, së toku me ndërmarrjet e
jashtëzakonshme, krijojnë një ………………………………………….. të stërmadhe, por në fund munden në
…………………………………………... (1815). Fuqitë që e mundën mblidhen në një kongres në
…………………………………………... (1814-15) dhe vendosin ta kthejnë situatën politike të Evropës siç ishte para
Revolucionit Francez: zë fill epoka e ………………………………………… .
1 Bashkoni siç duhet fjalët e mëposhtme
Te dy listat e mëposhtme ndodhen emrat e personazheve të famshme të viteve 1700 dhe titujt
e veprave të tyre (libra, ligje, deklarata). Lidh secilin personazh me veprën e tij duke shkruar te
katrorët e vegjël bosh shkronjën përkuese.

Veprat
A) Fryma e ligjeve; B) Kodi i 1804-ës; C) Pasuria e kombeve; Ç) Deklarata e Pavarësisë;
D) Enciklopedia; DH) Deklarata e të Drejtave të Gruas; E) Kontrata shoqërore; Ë) Të krimeve
dhe të ndëshkimeve
Personazhet
A) D. Didëroi; B) C. dë Monteskjuja; C) J.-J Rusoi; Ç) C. Bekaria; D) Napoleoni; DH)
A. Smith; E) T. Xhefërsoni; Ë) O. dë Gugesi
Pikët …………………………………………..
Anglia në vitet 1700
2 Organizoni të dhënat (Tabloja e qytetërimit)
Plotësoni tabelën duke rikujtuar – në mënyrë të përmbledhur – cilat ishin veçoritë e
agrikulturës, të tregtisë ujore, të punës, të vendbanimit, të industrisë, marrëdhëniet me kolonitë,
makineritë e reja, kushtet e punës nëpër fabrika dhe miniera dhe gjendjen e ndotjes mjedisore të
viteve 1700.
Agrikultura Tregtia Makineritë
e reja
Industria
Puna
në fabrikë
Puna
në miniera
3 Organizoni të dhënat
Plotësoni hartën vijuese që bën fjalë për Revolucionin Industrial
Në Anglinë e viteve 1700
Kërkesa për mallra
Lejojnë
Revolucioni Bujqësor
Favorizojnë
Makineri
Qymyr
Pikët …………………………………………..
Revolucioni Francez dhe epoka e Napolonit
4 Lidhni sipas kohës
Francez
Revolucioni
1789 Monarkia Republika 1799
14 korrik
1792
1789
1793
26 gusht
Gusht
1789
1793–korrik 1794
(1789-91) (1791-
92)
(1792-95) (1795-
99)
Në rreshtin ku ndodhet koha shkruani periudhat e ngatërruara: Marrëveshja, Asambleja
legjislative, Direktorati, Asambleja kushtetuese.
Kopjoni datat që ndodhen te rreshti dhe bëni lidhjen me ngjarjet përkuese (apo shkronjat me të
cilat fillojnë), duke zgjedhur mes atyre që gjenden në listën e ngatërruar:

A. shpallja e republikës – B. pushtimi i Bastijës – C. mbretit Luigj i pritet
koka në gijotinë –Ç. periudha e Terrorit – D. deklarata e të drejtave të njeriut dhe të
qytetarit
…………………………………………..
…………………………………………..
…………………………………………..
…………………………………………..
…………………………………………..
…………………………………………..
Pikët …………………………………………..
5 Përdorni dokumentet
Lexoni strofën e mëposhtme
“Liri, Barazi, Vëllazëri / francezët nëpër karroca ndërsa ne në këmbë.”
Përgjigju
Çfarë i premtonin francezët popullit italian sipas strofës?
A i mbajtën premtimet e dhëna?
Ç’ndjenja kishte popullsia e Torinos ndaj tyre?
Pikët …………………………………………..
6 Orientohu në hapësirën e kohës
Vrojtoni hartat dhe mbi bazën e këtyre jepni përgjigje.
1. Harta paraqit gadishullin italian pas
A. paqes së Vestfalisë
B. paqes së Akuisgranës
C. Fushatën e Parë të Napolonit
2 Çfarë të ardhme patën republikat e ndryshme italiane? Cila prej tyre pësoi
shtypjen më mizore?
3 Emërtoni hartën e vogël gjeografike
Epoka e rimëkëmbjes
7 Kontrolloni njohuritë
Plotësoni tekstin duke shkruar fjalët që mungojnë, duke zgjedhur listën vijuese të
ngatërruar dhe më se të mjaftueshme
1861
1848
1870
1859
Belgjika
Amerika Latine
Piemonti
Liberalët
E Majta historike
E Djathta
Shtypi
Restaurimi
Luftërat për pavarësi
Garibaldi
Shoqëria e fshehtë
Macini
Kavuri
Xhoberti

Nga kongresi i Vjenës te bashkimi i Italisë
Mbas kongresit të Vjenës, absolutizmit të mbretit iu kundërvunë ………………………………………….. që u
bashkuan në ………………………………………….. dhe organizuan kryengritje për të pasur liri më të madhe (fjale dhe
të ………………………………………….. ) apo pavarësinë e të huajve. Shumë kryengritje u shtypën në mënyrë të
dhunshme (mjaft prej tyre në 1820-21 Në Napoli dhe Piemont, ndërsa mjaft prej tyre në 1830-31 në Poloni
dhe Itali, lëvizjet e macinianëve…). Kurse të tjerat korrën sukses: për shembull, fituan pavarësinë, kolonitë
e ………………………………………….. (1804-24), Greqia (1829) dhe ………………………………………….. (1830). Megjithatë,
viti i revolucionit është ………………………………………….. kur e tërë Evropa ngriti krye (Franca, Prusia, Hungaria,
Austria, Italia). Italia e ndarë në shumë shtete u vu nën epërsinë e Austrisë, luftoi tre
………………………………………….., më 1848-49, më 1859 dhe më 1866. Shteti udhëheqës i bashkimit dhe
pavarësisë italiane është ………………………………………….. me mbretin Viktor Emanuelin II dhe me kryeministër
…………………………………………… Në këtë periudhë mendimtari më i madh politik italian është
…………………………………………..; gjenerali më i madh është …………………………………………… Mbretëria e Italisë u
vendos më ………………………………………….. por Roma, kryeqyteti, u poshtua vetëm më
…………………………………………… Mbretërisë së re të Italisë i duhej të përballej me probleme të shumta nën
drejtimin së pari të ………………………………………….. historike, që përfundoi bashkimin territorial, çoi bilancin në
ekuilibër, më pas nga ………………………………………….. që e shtriu të drejtën e votës dhe nënshkroi Aleancën
Trepalëshe me Gjermaninë dhe Prusinë.
Pikët ……………………………………………
8 Bëni lidhjen sipas kohës
Përbri datave shkruani ngjarjet që përkojnë në mënyrë relative me Rigjallërimin italian.
1814-15 …………………………………………..
1848-49 …………………………………………..
1859 ………………………………………………...
1860 ………………………………………………...
1861 ………………………………………………...
1870 ………………………………………………...
9 Orientohuni në hartë
Vrojtoni me kujdes hartën dhe ngjyroseni në bazë të legjendës së saj
Pikët …………………………………………..
Italia pas bashkimit të saj
10 Bëni detyra kontrolli
Plotësoni diçiturat e këtyre dy skicave humoristike, që u referohen qeverive të së Djathtës
dhe së Majtës historike.
Taksat e të Djathtës historike
Kameleoni Depretis
1 Për të riçuar ………………………………………….. në ekuilibër ………………………………………….. historike
imponoi një taksatim të rëndë. Në skicën humoristike taksat mbi ………………………………………….. , që rëndonte
më së shumti mbi ………………………………………….. , është pasqyruar në formën e një mokre të stërmadhe që
………………………………………….. qytetarët me peshën e saj.
2 Kryeministri Depretis, përfaqësues i ………………………………………….. historike, mori edhe
konsensusin e deputetëve të së ………………………………………….. nëpërmjet marrëveshjeve politike. Skica
humoristike ironizon këtë metodë të tillë, të quajtur ………………………………………….. duke e paraqitur Depretisin
të veshur si ………………………………………….. , kafshë që, siç dihet, e ndryshon shpesh …………………………………………..
e lëkurës.
Pikët …………………………………………..

11 Bëni lidhjen sipas kohës
Cilat ngjarje përkojnë datat e mëposhtme të historisë së Italisë pas vendosjes së mbretërisë?
Zgjidhni te lista e mëposhtme:
E majta historike në qeveri
E djathta historike në qeveri
Nënshkrimi i Aleancës Trepalëshe
Epoka xholitiane
Marrja e Romës
Dështon orvatja për pushtimin e Romës
Ekuilibrimi i bilancit
Vrasja e mbretit Umberto I
Kodi i ri Xanardeli
Italia merr Venedikun
A 1870
B 1861-76
C 1882
Ç 1900
D 1866
DH 1890
E 1903-13
Pikët …………………………………………..
12 Organizoni informacionin (Tabloja e qytetërimit)
Cilat ishin kushtet ekonomike, politike dhe shoqërore të Italisë në kohën e bashkimit të saj? Në
tablonë tuaj krijoni një tabelë si kjo e mëposhtmja, duke treguar nëse bashkimi i gadishullit ishte i plotë,
nëse kishte dallime midis rajoneve (në aspektin ligjor, monetar…), si ishin rrugët dhe hekurudhat, shkollat
dhe arsimimi, nëse industria dhe agrikultura ishin moderne apo të prapambetura, nëse ushtria mjaftonte për
ruajtjen e kufijve, dhe nëse kishte pakënaqësi dhe kryengritje…).
Bashkimi
territorial
Ndryshimet
midis
rajoneve
Shkolla
dhe
arsimimi
Italia në kohën e bashkimit
Rrugët dhe Agrikultura
hekurudhat dhe
industria
Ushtria
Kryengritjet
13 Vendosni lidhjet
Në shtyllën e majtë janë renditur problemet kryesore të Italisë pas shpalljes së mbretërisë së
saj; në shtyllën e djathtë ndodhen masat e marra nga qeveria. Lidhni çdo problem me masën relative
dhe provoni të shpjegoni lidhjet e gjetura.
Shembull: Secila nga shtetet e vjetra kishte ligje të ndryshme, prandaj qeveria shtriu në gjithë
gadishullin Statutin Albertin.
a. ligje të ndryshme
b. sisteme administrative të ndryshme
c. ushtria
ç. kusari
d. bashkim territorial
dh. monedha të ndryshme
e. njësi matjeje të ndryshme
ë. analfabetizëm
f. deficit bilanci

1. pushtimi i Venedikut dhe Romës
2. sistem metrik dhjetor
3. shkollimi fillor i detyrueshëm
4. lira
5. Statuti Albertin
6. provincat dhe prefektët
7. taksat
8. rekrutimi i detyrueshëm
9. shtypja ushtarake
14 Përdorni fjalët e duhura
Disa nga termat e renditur u referohen politikës, ndërsa të tjerët ekonomisë. Provoni t’i
futni në mënyrë të saktë në skemën e mëposhtme.
Politika
Ekonomia
A. Revolucioni industrial
B. Reformat
C. Nacionalizmi
Ç. Restaurimi
D. Liberalizmi
DH. Mosndërhyrja
E. E drejta universale e votës
Ë. Kushtetuta
F. Bilanci në ekuilibër
G. Transformizmi
Gj. Proteksionizmi
H. Luftërat për pavarësi
I. Kartelat (apo trustet)
Pikët …………………………………………..