Historitë e pavdekshme të bacës së Kelmendit Prenkë ... - AlbEmigrant

Historitë e pavdekshme të Bacës
së Kelmendit Prenkë Pjetër Cali (1872-1945)
“I lumi ti o zogu i malit,
që se dron Memin e Smajlit”
shprehje malaziase
Kanë kaluar 61 vjet nga dita e pushkatimit të trimit Prenkë
Calit, piramidës së gjallë të sinorëve arbërore, u përbalt nga historia
dhe fletushkat komuniste sot. Në afërsi të Lezhës (jo larg Shkodrës),
në katundin Kukël (Mali i Jushit), në një shtëpi të thjeshtë malësore
më 29 korrik të vitit 1878, babait Pjetër e nënës kreshnike Rudes, u
lindi fëmija i parë “familjari bujar, piramida e kufirit shqiptar,
krenarie e Kelmendit dhe e Malësisë së Madhe, atdhetari i zjarrtë,
Martiri i Demokracisë: Prekë Pjetri (Cali) Hasanaj.” 1 Këtu u lind
tribuni i Malësisë, një nga udhëheqësit më të shquar të mbrojtjes së
trojeve stërgjyshore ilire. Kjo Derë kreshnike e pamposhtur, ishte
Illustration 1: Klajd Kapinova gjithnjë e mbrujtur me tradita patriotike e atdhetare, që kishin lënë
gjurmë të thella, gjatë gjithë kohës, me kontributin në dobi të çështjes nacionale.
Familja e re Cali (Hasanaj-Selmanaj), në kullën tre katëshe të ndërtuar në Vermosh vitin 1920, kishin pasur
një vajzë e tre djem. I pari ishte Prenka, Toma, që nuk e pati jetën e gjatë, mbasi si fëmijë u mbyt tek po lahej në
ujërat e ëmbla të lumit fushor Buna. Një tjetër fatkeqësi, rëndon familjen Cali, në moshën 21-vjeçare, djali i
tretë, me armë zjarri aksidentalisht humbet jetën. Motra e vetme e Prenkës, Lula, u martua kur u rrit në Rapsh të
Hotit me Syn (Gjelosh) Mashin. Formimi i tij fillon natyrshëm në rrjedhen e jetës, nëpërmjet njohjes dhe
respektimit të tabuve, të kodit moral të pashkruar të paraardhësve, që kishin krijuar atë traditë të mrekullueshme,
në odat e burrave mes bjeshkëve të Malësisë.
Dr.Luigj Martini, në monografinë “Prek Cali, Kelmendi dhe kelmendasit” (Shkodër, 2005), ndër të tjera
vlerëson: “Padyshim, ndikimi i odave të burrave qe vendimtare. Aty pleqnoheshin ngjarjet, gjykoheshin njerëzit,
glorifikohej nderi, besa, burrnia, atdhedashuria, feja, fisnikëria dhe dënoheshin me shpërfillje të kundërtat. Aty,
në prehërin e atyre burrave fisnikë Prek Cali, krijoi në vetvete një mendim të prerë për fenë si një e pandarë e
jetës së malësorëve, e do të vijë duke e kristalizuar dhe përforcuar akoma më tepër gjatë jetës, sa në raste të
veçanta do t’i përkushtohej. Qysh herët, u miqësua me normat e kanunit të malëve. Në mënyrë intuitive, dalloi
që ato përmbajnë në vetvete, një farë paanësie dhe ishin të domosdoshme, për të patur një rregull relativ në mes
të malësorëve. Dalloi, që ky kod i pashkruar, është në harmoni të përkthyer me ekzistencën e vetë malësorëve. E
ndoshta nga kjo, më vonë spikati si një nga mbrojtësit më të flaktë të tij.” 2
Prenkë Cali, ka qenë fis i parë vojvodë në Selcë nga 12 lagjet e këtij vendi, duke pasur edhe kryet e vendit
në Kelmend. Bjeshkët e fisit, duke qenë e kufizuar me Kuçin (trevë ilire) sot si pjesë e Malit të Zi, përherë u
takonte barra më e rëndë në mbrojtje të tokave të të parëve. Kësisoj, të parët e fisit, sikurse ishin trimat e
anashkaluar në histori, si: Memi i Smajlit 3 , Turk Isufi, Ujk Isufi, axha (ungji) i Prenkë Calit Ucë Turku (vojvodë i
Selcës), Dedë Shabani, Dul Doshi e djali i tij i pashëm Kir Duli, Nikë Turku, Gjokë Nikë Selmani, Marash Mark
Selmani etj., gjithnjë janë përleshur flakë për flakë në istikame, kundër synimeve shoviniste të kuçasve
malazias, duke qenë në vijën e parë të frontit në luftimet mbrojtëse. Shovinistët grabiqarë malazias, me
1
Pjetër Kola Lajçaj, “Kumtesë mbi monografinë e Prekë Calit”, Revista “Kuvendi”, Shkurt, 2005, Michigan, USA,
f.65-73.
2
Dr.Luigj Martini, “Prek Cali, Kelmendi dhe kelmendasit”, Monografi, (Shkodër, 2005), f.67.
3
Memë Smajli, ishte një luftëtar trim. Sikurse të gjithë kryetrimat, u dallua për guximin e tij të spikatur, në luftrat e
shumta kundër pushtuesve të Perandorisë Otomane Turke në Shqipëri dhe synimeve grabiqare të shovinistëve serbomalazias.
Serbët e kishin shumë frikë emrin e tij dhe për t’i bërë të heshtin fëmijët e tyre i përmendinin emrin duke u
thënë: “Heshtini se po vjen Mema…” Prenkë Cali, Memën e kishte kushëri (djalë axhet), nga i cili, mori dashurinë e
veçantë për trojet shqiptare me barut e zemër trimi shqiptar.

përkrahjen e këlyshëve (kryesisht diplomacisë franceze) të ulkonjës së Perandorisë Ruse, kërkonin të gllabëronin
tokat arbërore Vermoshin, Vuklin e Nikçin, sëbashku me bjeshkët e tyre të përmendura…
Me sa kujtojnë të moçmit malësorë të Kelmendit, Memi i Smajlit, ka qenë një trim i vërtetë, i cili, ka
arritur t’u kallë tmerrin shkjeve, sepse çdo veprim a plaçkitje, që ata bënin në trojet tona, ai u kundërpërgjigjej,
duke i dëmtuar edhe më shumë. Kur shkjetë guxonin të punonin në tokat tona, të pushtuar nga ata kishin vertetë
një frikë të madhe.
Në një rast të tillë, Memi i Smajlit, kishte marrë me pushkën e vet në shenjë shkjaun dhe sipër tij këndonte
një zog. Në moment shkjau i thotë: “I lumi ti o zogu i malit, që se dron Memin e Smajlit.” Në atë çast, Memi, del
nga vendi (pozicioni), ku kishte marrë shenjë e i thotë shkjaut: “Kjosh falë për sot, por mos më shkel ma në tokë
shqiptare.” Ky epitaf në varg, që ruan në vetvete një histori të vërtetë, është mësuar e përcjellë gojë më gojë në
oda e kuvende burrash, në malet e Krahinës së Kelmendit e gjetkë.
Prenka nga shtati ishte shumë i gjatë e i pashëm. Ata që e kanë njohur nga afër thonë, se kishte shpatulla
shumë të gjëra, kraharor të zhvilluar, trup vigan plot enërgji, fisnik në shpirt, i matur në fjalë e veprime, gojëtar i
pashoq, në kuvende e oda burrash. Pushkën e kishte një shok të pandarë, që nuk e hiqte asnjëherë nga dora. I
pëlqente të vishej me rrobat tradicionale të malësorit: çakshirë, xhamadan, jelek e kapic të bardhë mbi flokë,
alltinë turke dhjetëshe të veshur me argjend në brez e një grumbull vargjesh me material argjendi.
Tek ai, spikatën virtytet pozitive tradicionale të malësorëve, të cilat, i reflektoi në marrëdhëniet e
përditshme me miq e shokë. Deri në moshën 30-vjeçare, i urti kelmendas Cali, asnjëherë nuk synonte të dilte
përpara vojvodëve e krerëve të tjerë, që ishin më të moshuar se ai. Kjo ishte një edukatë e vlerë fisnike e
malësorëve tanë, e transmetuar brez mbas brezi në oda e kuvende burrash.
Ishte zemërbutë e i afër për miq e dashmirë të vet dhe të atdheut. Luan i vërtetë në fushën e betejës.
Gjithmonë i pari, aty ku ishte fronti më i vështirë, aty ku dërdhej gjaku i flamurit e trojeve të shenjta. Flamuri
nacional, liria e trojet arbërore, ishin qëllimi i jetës së tij.
Ishin kohë të vështira e mbijetese për Atdheun. Grabiqarët e shteteve të Evropës, me harta ndër duar,
vështronin të pangopshëm trupin e rrudhosur të vendit të shqiponjave. Mes bjeshkëve të thepisura, përpara u doli
piramida e kufirit Prenkë Cali.
- Se kemi kufirin këtu me Malin e Zi, -foli rreptë ai.
- Këtu, këtu -çirrej para Komisionit përfaqësuesi i Malit të Zi.
- Këtu janë Bjeshkët e Kuçit, -këmbëngulte malaziasi.
- Jooooo Bjeshkët e Kuçit, -ushtoi zëri i trimit të pamposhtur Prenkë Calit. Ata janë Bjeshkët e Kuqe
dhe duhet ta dini të gjithë, se emnin e morën nga gjaku ynë në luftrat mbrojtëse të malësorëve
arbërorë.
Për të shuar tonet e nxehta të bisedës, ndërhyri me ironi njëri nga antarët e Komisionit Ndërnacional.
- Lëvizni ju gurin, vendoseni atje ku mbaron toka e juaj, - iu drejtua me gishtin tregues përfaqsuesi i
huaj.
Prenkë Cali, vuri pushkën krahëqafë, u përkul pak para truallit të vet, rroku gurin e larë ndër shekuj me
gjak trimash, dhe me duart e forta të një ariu, e ngjeshi pranë gjoksit e me një lëvizje rrufe e kaloi mbi shpatullat
e gjëra. Si një dragua, nisi të ecë përgjatë kufirit, si ushtar besnik i atdheut të vet. Në ecjen e atij trimi arbëror,
zgjerohej frymarrja e malësive tona, të plagosur rëndë nga padrejtësisë e Evropës. Tokat shqiptare në Malësi,
sërisht folën gjuhën e arbërit, falë bijve të denjë të herojve mitik…
Pikërisht këtyre burrave të mëdhenj ua thurte poeti nacional Fishta, vargjet në kryeveprën “Lahuta e
Malcis”:
“Jo, po a s’desht djalli Shqypni?
Jo, po a s’desht hasmi Shqyptar?
Qe pra sot po ka Shqypni,
Qe pra sot po ka shqyptar…”
Prenkë Cali, ishte kundër copëtimit të trojeve, nuk pranoi të shitet për para në dëm të trojeve arbërore si
disa të tjerë. Me këmnguljen e tij të padiskutueshme në mbrojtje të kufijve shqiptarë, ndikoi mjaft, që Shqipëria
të mbetet në kufijt e sotëm. Komisioni i caktimit të kufijve ndërnacional, nuk u tregua i saktë në përcaktimin e
trojeve arbërore.
Lidhur me kufirin e Kelmendit nga Fuqitë e Mëdha, u përcaktua territori i Kelmendit. Me këtë shprehje,

shkruan publicisti kelmendas Rush Dragu (1961), në librin “Kelmendi …dritë, hije…” (2001), lihej shteg për t’u
abuzuar me atë përcaktim të pasaktë, mbasi nuk përcaktohej saktë se nga kalohej vija e kufirit, e sidomos në
Vermosh. Vështirësia rritej akoma më shumë nga konfiguracioni i thyer i relievit në këtë vend. 4 Pas këtij
vendimi, Serbia mbeti pa dalje në bregdet, kurse Krajl Nikolla i detyruar iku në Itali.
Bashkëkohësi Marash Mali, kujton: “Ucë Turku, bisedonte shumë herësh në veçanti me Prenkën. Ai kishte
krijuar përshtypjen, se kishte shumë cilësi, pothuaj të rralla, që e naltësonin dhe nderonin përsonin e tij në të
ardhmen, sidomos për çashtjet patriotike, por asnjiherë nuk ia thonte këto.”
Ai, ishte i martuar dy herë, me gruan e parë Dranen jetoj shumë pak, sepse ajo vdiq e re, nga sëmundja më
e përhapur e kohës në Malësi, që ishte tuberkolozi, duke i lënë një vajzë të vetme Agen në moshën 4 vjeç. Kurse
nga martesa e dytë me Pashke Prekën, nuk pati fëmijë. Pashka, vinte nga dera e patriotit e luftëtarit të shquar
Gjekë Selcës.
Mbas pushkatimit të kryetrimit kelmendas, u detyrua të braktisë kullën në Vermosh, të cilën e përvetësoi
pa të drejtë regjimi, për nevoja të veta ushtarake. Pashka, mundi të gjente strehim në shtëpinë e malësorit Dak
Lucit, gruaja e të cilit, Gjystja, ishte mbesa e Prenkë Calit, ku, qëndroj për shumë vite deri sa mbylli sytë në vitet
’60.
Në Konferencën e Londrës të vitit 1913, Fuqitë e Mëdha të Evropës, vendosën arbitrarisht kufijtë mes
pjesës veriore të Shqipërisë e shteteve kufitare: Mali i Zi (Malësia) e Serbisë (Dardania). Nga data 10 tetor 1912-
22 prill 1913, kryeqyteti i Ilirisë Shkodra (Scodra) po jetonte për 7 muaj nën breshërinë e armëve 45.000 serbomalaziase,
që e kishin rrethuar dhe këronin dorëzimin e saj Mbretërisë së Cetinës.
Ishte koha që sapo kishte përfunduar Lufta Ballkanike e vitit 1912-1913. Shtatë konsullatat e huaja me
përsonelin e tyre qëndruar dhe ndihmuan me sa mundën popullisinë vendase, që ishte në prag të katastrofës së
zhdukjes nga topat, armët dhe uria. Këtu do të spikasë trimëria dhe vendosmëria e pashembullt e komandantit
turk Hasan Riza Pashës 5 (General), sikurse shkruan Horstense von Zambaur (gruaja e Konsullit të Perandorisë
Austro-Hyngarisë në Shkodër Adolf Ritter v. Zambaur), e cila në kujtimet e saj të botuar në Berlin në vitin 1914,
shkruan për shpalljen e rëndëishme që kishte nxjerrë Valiu i Shkodrës, që u bë epiqendra e ngjarjeve e fatit të
Shkodrës: “një shpallje e vendosur në mur, nënshkruar nga Hasan Riza Pasha…njofton banorët e Shkodrës,
se ai që shprehet për dorëzimin e qytetit, do të varet…” 6
Marash Mali (1921) 7 , i moshuar me banim në Florida (USA), sërisht kujton vendosmërinë e Prenkës për
4
Rush Dragu, “Prekë Cali”, në librin “Kelmendi …dritë hije…”, Publicistikë, Enti Botues “Helena Kadare”, Shkodër,
2001, f.38.
5
Hasan Riza Pashës (1871-1913), lindi në Irak, ku babai i tij Namik Pasha kishte qenë vali, kurse nëna me origjinë
shqiptare. Më 1892 mbaron studimet ushtarake në Stamboll, ku gradohet nëntoger. 3 vjet më vonë kreu shkollën e
Shtatmadhorisë e u gradua kapiten. Mori pjesë në luftën Turko-Greke (1897) si nënkokonel. Ai shkon në Gjermani
(1899) në shkollën e luftës-Kriegsakademie në Berlin. Kur në pushtet ishte sulltan Abdul Hamidi arriti gradën pasha
(general). Ardhja e “reformatorëve” xhonturq në pushtet e zbriti në gradën kolonel. Ai erdhi në Shkodër si komandant në
vitin 1911 dhe drejtonte 30.000 ushtarë turq. Ai vritet trathtisht në fund të dhjetorit 1913 nga dy shqiptarë: Osman Bali e
Mehmet Kavaja, shërbëtorë të Esat Pashës, ndaj të cilit rëndin akuza se ka dhënë urdhër të vritet komandanti i tij Hasan
Riza Pasha, në mënyrë që të dorëzohet më lehtë qyteti tek malaziasit. Ai u varros në varret e Xhamisë së Parrucës, me
respekti më të madh nga i gjithë qyteti, që do të provonte tmerrin e rrethimit të hekurt të ushtrisë serb-malaziase. Në
vitin 1936, eshtrat e mbrojtësit të Shkodrës, u mbartën në vorrezat e Komaneve dhe në gurrin e varrit iu vu një epitaf i
hartuar nga At Gjergj Fishta. Mbrojta e qytetit është vepër r përbashkët shqiptaro-turke nga synimet shoviniste sulmet
barbare sllave. Për më shumë për këtë figurë shih Ferit Hafizi: “Hsan Riza Pasha, roli i tij në fatin e Shkodrës, gjatë
luftës Ballkanike 1912-1913”, Pasthënie e librit: “Rrethi i Shkodrës 10 tetor 1912-22 prill 1913”, Ditar, mbajtur nga
austriakja Hortense von Zambaur. Shtëpia Botuese “Camaj-Pipa”, Shkodër, 2006, f.128-155.
6
Hortense von Zambaur, “Die Belagerung von Skutari (10 October 1912 bis 22 April 1913). Ein Tabebuch”, Berlin,
Verlang von G. Stilke, 1914.
7
Marash Kolë Mali (1921), lindur në Dedaj të Shkrelit Malësia e Madhe, vjen nga një familje e njohur “vojvodë” e
mjaft e përmendur për burra të urtë dhe atdhetarë. Babai i tij, Kola, ishte një ndër krerët e grupuar me ata të qytetit
Shkodër, si ishin asokohe: Rexhep Shala, Sylo Beg Bushati, Dan Hasani, Vas Kiri etj., në përpjekje për organizimin e
mbrojtjes territoriale të krahinave në rrezik nga mësymjet malaziase. Si opozitar që ishte gjatë trazirave, u vra në vitin
1923. Marashi, shkollimin e fillores dhe të mesmen i kreu në qytetin e Shkodrës, sepse si jetim, iu dha një bursë për në
Jetimoren e konviktit “Malet tona”. Ndërkohë shkon në Itali dhe kreu një shkollë specializimi, në degën e Pyjeve. Në
prag të kapitullimit nazifashist në Shqipëri, bashkohet me 4 oficerë madhorë të Malësisë së Madhe, në “Besëlidhja e
Malcis Madhe”, e me vullnetarët e kësaj treve kishte për qëllim mbrojtjën e Krahinës, pa u përfshirë në asnjë grupim
politik. Mbas kësaj e në vijim të Besëlidhjes, kur u krijua për të njëjtin qëllim “Batalioni Shkreli”, me komandant major

çështjen e kufijve, duke iu drejtuar Komisionit, që kishte dalë në terren e po verifikonte kufijtë: “…Shtetet e
Mëdha dhe ambasadorët e tyne, Komisioni Qendror i Kufijve edhe deri Gjykata e Hagës, na i ka njoftë si toka
shqiptare. Ju si amanetqarë të Misionit, që keni marrë përsipër verifikimin jeni tue e shpërdorue. Ato
zhgarravina në hartë nuk i njofim. Me ne, nuk ka mujtë me luejtë as ushtria e Sulltanit turk. Këto troje i kemi
larë me gjak, gjatë gjithë shekujve, kundra atyne që deshtën të na i marrin. Edhe sot luftarët e Kelmendit, janë
gadi të vdesin për trojet e veta, ashtu si dikur të parët e tyne. Prandaj ndigjoni fjalët që po ju them: Mos kërkoni
të luani me kufijtë tanë, që janë aprovue se është tokë shqiptare, përndryshe…Mendohuni mirë se atë majë nuk e
kaloni lehtë!
Njeni nga të Komisionit tha:
- “Zotni Cali, për pak çaste Komisioni don me bisedue mes vedi.”
Ata u larguan në nji anë dhe nuk qëndruan shumë. Meqenëse i kuptuan intrigat e përfaqësuesve malazias
(jugosllavë), vendimin e morën shpejt. Kur u kthyen njeni prej delegatëve iu drejtue Prenkës, duke i folur:
- “Zotni Cali, Komisioni, vendosi që ju bashkë me shokët që ju shoqërojnë t’i prini Komisionit, duke e
shkel terrirorin tuej që keni mbas me fqinjët.”
Mjerisht Brada e Vezirit mbeti jashtë kufijve, se ishte tepër në thellësi të territorit malazias. Ajo ishte
pronë e shkrelasit Gjon Nikë Sykut, njeni nga familjet e njohuna shkrelase me banim në Breg të Matës. Ai çdo
verë dilte në atë bjeshkë me kopenë e madhe të bagëtive, me autorizim të autoriteteve malazeze.”
Duke parë me kujdes dinamikën e ecurisë së ngjarjeve të ngjeshura historike, shohim se asokohe, çështja e
Kelmendit në tërësi e Vermoshit në veçanti, ishte një problem themelor i qarqeve zyrtare të Shqipërisë. Kështu
me datën 23 shtator 1923, në orën 16 e 30 minuta, populli i Shkodrës, mbas një mitingu të madh proteste për
Vermoshin, bëri edhe një shpresë drejtuar Shoqërisë së Nacioneve në Gjenevë, Konferencës së Ambasadorëve në
Paris. 8
Emri me veprën e tij mbushur me atdhedashuni, u bë simbol qëndrese, për malësorët, që e mbështetën dhe
e deshtën me gjithë zemër. Popullariteti i Prenkë Calit, ishte i padiskutueshëm. Ja disa pasazhe përshkrimi, të
kryetrimit azgan:
“Bile, ai qe i vetmi malësor, që u bë i njohur deri në selitë e krajlive evropiane. Ndue Gjon Smajli, një plak
shumë i vjetër kelmendas, i cili, në vitet shtatëdhjetë ishte akoma i gjallë, kishte qenë njeriu më i afërt i Prenkë
Calit në veprimtarinë e tij për çështjen e kufijve veriorë.
Ai më pati folur edhe për një dokument identiteti të Prenkë Calit, të firmosur dhe vulosur nga shtatë
krajla. Sipas dokumentit, Prenkë Cali konsiderohej njeriu i paprekshëm nga shtatë krajlitë. Një lloj imuniteti i
veçantë, që zor ta ketë pasur ndonjë shqiptar tjetër. Mbase ishte pikërisht ky imunitet, tek i cili, besonte Prenkë
Cali, që e shtyu të dorëzohej i gjallë, pas dështimit të Kryengritjes së Kelmendit.” 9
E Prenka, lëshoi kushtrimin ndër malësorë, se “gjallë a vdekun” tokat shqiptare si amanet brezash, do t’i
ruaj përmes tytës së ngrohtë të pushkës. 10 Malësia në mote, ka mbrojtur trojet me dinjitet e krenari nacionale.
“Vendasit ndër shekuj, kanë shkruar historinë me gjak arbëror, me një betim solem të quajtur tabe, që do të thotë
besëlidhje e qëndrueshme, me moton: “Besa e Zotit, është besa e burrave, për Nder-Atdhe-Besë e Fe”. “Lidhja e
Shkodrës”, e organizuar mes maleve më 13 maj 1944, erdhi si imperativ i kohës, kundërpesh e çerdheve me
gretha të frontit komunist, që ishin krijuar (si kërpudhat mbas shiut), për të ardhur në pushtet me krime e
mashtrime ideologjike. E gjithë programi konkret nga fraza e parë deri tek e fundit, përshkruante vendosmërinë
luftës ndaj komunizmit si terror i zi, nami i së cilës po përhapej si epidemi, tek synonte të trokiste drejt Veriut të
Shqipërisë.
Pjetër Smajlaj, sjellë nga kujtesa episode me detaje interesante, që i ka rrëfyer babai Kolë me miq, që kanë
bujtur shpesh në familjen bujare. Prenka, gjithnjë ishte i veshur me kostumin popullor tradicional të Kelmendit,
Gjon Gazullin, Marashi ishte kapiten i klasit të parë në këtë batalion. Mbas ardhjes së komunizmit në Shqipëri, ky
bashkë me major Llesh Marashin etj., ka qenë njëri nga nismëtarët e rezistencës së së Malësisë së Madhe, që i sollën atij
edhe burgim politik. Është shumë i dhënë mbas letërsisë, historisë dhe hulumtues i aftë e me pasion i zakoneve
kanunore. Ai ka shkruar dramën historike “Gjaku i falur” (1958).
8
Rush Dragu, “Prek Cali”, në librin “Kelmendi …dritë hije…”, f.40.
9
Nikolla Spathari, “Malësia e Madhe si e njoha unë”, Monografi, Shkodër, 2001, f.93.
10
Klajd Kapinova, “Historitë e pavdekshme të bacës së Kelmendit-Prekë Pjetër Cali (1872-1945)”, Kumtesë shkencore,
mbajtur në 100-vjetorin e lindjes së ing. Xhafer Xhevës dhe 58-vjetorin e rënies së Kapidan Dr.Mark Gjon Maku,
organizuar nga Insituti i Historisë Prishtinë e Diaspora Shqiptare, Prizren, 26-27 Nëntor 2004. Shih “E Djathta
Shqiptare në Mbrojtje të Shqipërisë Etnike” (2). Forcat nacionaliste shqiptare gjatë Luftës II Botërore deri në vitin
1950. Shtëpia Botuese”Lumbardhi”, Prizren, 2005, f.323-339.

me ornamentet të qendisura me kujdes nga vendasit. Ai, asnjëherë nuk e ndante nga brezi koburen e argjentë, që
ia kishte dhuruar Mbreti Ahmet Zogu I. E pinte shumë duhanin e fortë të Sheldisë me çibuk. Mendimi i tij visar,
përparimtarë e i guximshëm, dallohet për mprehtësi e logjikë të shëndosh në bashkëbisedimet me të huajt e
bashkëatdhetarët e çdo krahine të Shqipërisë.
Ai me Malësi, ka zbatuar me ndërgjegje normat ligjore kanunore, që buronin mirëfilli nga kanuni i Lekë
Dukagjinit (1446-1481). Kanuni, mori emrin e Lekës si Princ i Veriut të Shqipërisë. Ai ishte mik i Gjergj
Kastriotit, rival dhe zot i zonave të kufizuara me Kryetrimin e Krujës, që mbas vdekjes së Gjergjit, për 10 vjet
(1467-1477), rifilloj luftën kundër ushtrisë së Perandorisë turke. Ky ligj (kanun), është një kompleks parimesh,
ligjesh, normash, zakonesh, me të cilat, rajoni malor, është vetëqeverisur gjatë, në epokën kur turqit zotëronin
drejpërdrejt pjesën tjetër të Shqipërisë. Për zbatimin e tyre, ka vendosur populli i krahinës…
Prenka, ishte e mbeti më i dëgjuari e i respektuari në kohën e vet në viset e Veriut. Për fat të mirë, sot flitet
e shkruhet me respekt nga autorët e rinj, që me dokumente autentike po venisin helmin e historisë deformuesve
të kohës së absurdit totalitar. Kjo për më tepër, duket në stimën e lartë, që shfaqin kelmendasit dhe në tërësi e
gjithë Veriu i Shqipërisë, shqiptarët në Mal të Zi e Dardania martire etj. Ai interesohej për ekonominë familjare
të luftëtarëve të vet, i ndihmonte me gjithçka, ushqime, veshje, kafshë për të punuar tokën, duke patur një zemër
të madhe, për ata njerëz në nevojë dhe shpirt të pastër fisniku për malësorët e pambrojtur. Me në krye vetë
Prenkë Calin, banorët kelmendas, ishin të detyruar të bënin roje në kufi, në bjeshkët e në stanet e verës, mbasi
binin pre e vjedhjeve, plaçkitjeve dhe dhunimeve sllave. 11
Kelmendi, shkruan studiuesi e publicisti malësor Ndue Bacaj, në gazetën nacionale “Shqipëria etnike”
(Shkodër, 2004), nuk është shkelur nga asnjë këmbë italiani apo gjermani. Treva e lavdishme, nuk ka arritur të
pushtohet asnjëherë nga ushtritë e huaja.
“Prenkë Cali, ka kundërshtuar vendimet e qeverive të mëdha, që kanë qenë në dëm të Shqipërisë e trojeve
tona. Ishte Prenkë Cali, që në vazhdën e personaliteteve parandëse të shquara të Atdheut, siç ishin: Imz. Luigj
Bumçi, At Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, Don Ndre Mjedja, që kishin apeluar zyrtarisht në Lidhjen e Kombeve,
duke kundërshtuar vendimin e marrë prej tyre, që kufiri i vendosur nga Bishti i Krajës, Ura e Përroit të Thatë,
Qafa e Grishajve, Thana Binoke në Shkrel, Qafa e Terthores të zhvendoset dhe fitoi kufirin e sotëm ekzistues me
Malin e Zi. Prandaj, 820 partizanë sllavo-serb, sulmuan kështjellën e tij në Vermosh, tre muaj para se të
“çlirohej” Shqipëria. Ai u tërhoq nga Vermoshi e u vendos me shtabin e tij në Vukël. Serbo-sllavët, u larguan pa
kryet e Prenkë Calit, por të fituar nga ana e tjetër, sepse dy brigada shqiptare të shtetit amë luftonin gjoja për
“çlirimin” e Kosovës.” 12
Me ardhjen në pushtet të monarkistëve të Mbretit Ahmet Zogu, ai herë mbas here bënte kërkesa dhe
proteston pranë Qeverisë, për të ngritur zërin për Vermoshin e tërë Malësinë, pranë organizatave ndërnacionale.
Duhet pohuar, se Prenkë Cali, asokohe ishte në krye të kelmendasve, për të ruajtur qetësinë dhe integritetin
territorial të Kelmendit. Sërisht, ai i bën presion sëbashku me patriotë të tjerë Ahmet Zogut, i cili detyrohet t’a
ndërnacionalizojë çështjen e Vermoshit dhe për këtë ka meritë të veçantë kryeprijësi i Kelmendit. Në janar të
vitit 1925, Zogu iu drejtua Konferencës së Ambasadorëve, me kërkesën, që çështja e përcaktimit të kufijve
arbëroro-jugosllav në Vermosh të zgjidhej pa vonesë, mbasi kështu mund të konsideroheshin të zbatuara
praktikisht vendimet e Konferencës së Ambasadorëve të vitit 1913.
Më 8 shkurt 1925 Qeveria Shqiptare, vendosi që në Vermosh të dërgohej një Komision i kryesuar nga zoti
Mehdi Bej Frashëri, për të parë në vend problemin e kufirit shtetëror në fshatin Vermosh. Mbretëria Jugosllave,
shtrojnë para arbërorëve, se çështja e Shën Naumit dhe e Vermoshit, mund të diskutohen e zgjidhen veç e veç,
duke bërë ratifikim (njohje) të kufijve dhe kompensim të tokave në shkembim. Një gjë e tillë, të ndikuar dhe nga
presioni vendas Qeveria e Ahmet Zogut e pranoi. Më 21 shkurt 1925, Qeveria Shqiptare, njoftoi jugosllavët, se
Shën Naumi e Vermoshi, do të shikohen e trajtohen si një e vetme, siç ishte dhe Vendimi i Konferencës së
Ambasadorëve. 13
Në këtë situatë, përplaset Prenkë Cali me Ahmet Zogun, mbasi ishte përkrahës i forcave të opozitës
asokohe. Mbas rënies së qeverisë së Fan S. Nolit, qeveria monarkiste, selektoi kundërshtarët politikë, Prenkën
me disa të tjerë, i internuan për 4 vjet, në burgun e kalasë së Gjirokastrës.
Duhet pohuar, se Prenkë Cali, asokohe ishte në krye të kelmendasve, për të ruajtur qetësinë dhe integritetin
territorial të Kelmendit. Sërisht, ai i bën presion sëbashku me patriotë të tjerë Ahmet Zogut, i cili detyrohet t’a
11
Rush Dragu, “Prekë Cali”, në librin “Kelmendi …dritë hije…”, f.43.
12
Ndue Bacaj, Gazeta “Shqipëria etnike”, E përjavshme informative, kulturore, Shkodër, 2004, f.4.
13
Rush Dragu, “Prekë Cali”, në librin “Kelmendi …dritë hije…”, f.44.

ndërnacionalizojë çështjen e Vermoshit dhe për këtë ka meritë të veçantë kryeprijësi i Kelmendit.
“Lirimi i Prenkës, nuk ishte i rëndomtë. Qytetarët e Gjirokastrës, në sheshin e qytetit e përgëzuan me
urime e ngrohtësi njerëzore, si të parakalonte një mbret. Prenka, përmes gazetave, që e kishin intervistuar,
falënderon për së tepërmi qytetarët e Gjirokastrës. Ai nuk u pajtua kurrë me pushtimin fashist dhe prej ditëve të
para të pushtimit u vu në anën e forcave nacionaliste. Ishte kundërshtar dinjitoz edhe i komunizmit.” (Lajçaj,
f.70)
Kur situata u qetësua dhe gjakrat e urretjes midis shqiptarëve ranë në qetësi, Mbreti i shqiptarëve Ahmet
Zogu I (1895-1961), rishikoj përsonalisht me kujdes vendimin e dënimit ndaj figurës së shquar të Prenkë Calit.
Ndonëse me vonesë, Mbreti e kuptoj, se nuk ishte ashtu sikurse i kishin thënë, mbasi kelmendasi me trima,
kishte luftuar për çështjen nacionale të trojeve të Veriut. Mbreti u tregua fisnik, tek e liroi dhe ftoi në rezidencën
e tij në Tiranë, për t’u takuar miqësisht. Qysh kur dy burrat e njohur i shtrenguan dorën njeri tjetrit, Mbreti Zogu
I, i kërkoi ndjesë, duke i thënë se:
“ - Të kam internue, se kam pas të dhana, se ju jeni marrë me politikë dhe je kundër meje. A asht e vërtet
kjo?
- Jo, iu përgjigj Prenka, vetëm me politikë as nuk jam marrë as nuk merrem!
- Po kundër meje a je? - ia ndërpreu Zogu I.
- Vetë nuk jam kundër teje dhe nuk kam kenë kundër shqiptarëve. Unë kam luftue e do të vijoi me luftue
vetëm kundër atyne, që duan të na marrin trojet tona. Vetë jam vetëm shqiptar e për Shqipnin nuk më
dhimbset jeta.”
Mbas bisedës së përzemërt e me sinqeritet, në shej patriotizmi e miqësie të re, Mbreti i Shqiptarëve Zogu I,
e bëri Prenkë Calin Kapiten Rezervë. Kreu i fronit mbretëror, i dhuroi heroit kelmendas nataganin me dorezë të
bardhë me nënshkrimin: “Ahmet Zogu I”.
Mbreti i arbërorëve asokohe Ahmet Zogu, bëri amnisti (falje) dhe ofroi në oborrin e vet kundërshtarët
politikë, duke u ofruar paqe dhe bashkëpunim me ta për çështje të larta ndaj Atdheut. Kësisoj Prenka, deri më 7
prill 1939, kur trupat fashiste italiane të Benito Musolinit sulmuan vendin tonë, ka shërbyer në komandat e
Mbretit, duke drejtuar xhardanmarinë për trevën e Malësisë. Gjatë pushtimit të Arbërisë, kjoftë nga Italia fashiste
(1939-1942) apo Gjermania naziste (1943-1944), kelmendasi Cali, nuk ka bashkëpunuar me pushtuesin as
nënshkruar pakte marrëveshje apo bashkëpunimi me ta.
Të gjithë akuzat të bëra në drejtim të tij, nga rregjimi i Enver Hoxhës (1941-1990) janë të pathemelta e pa
argumenta. Dokumenti i vetëm, i nënshkruar nga ana e tij në këto vite, është ai që i përket vjeshtës së vitit 1924
nga krerët e Arbërisë së Veriut, në të cilin, thuhet për të bërë një rezistencë të armatosur, për mosvendosjen e
rregjimit komunist, me të mbatuar Lufta e Dytë Botërore, të cilën, e ka nënshkruar dhe vetë Prenkë Cali. Ai tek
komunizmi, shihte bashkëpunëtorin me armikun e përjetshëm të tij sllavizmin, me të cilin, nuk kishte bërë paqe
kurrë, kishte humbur rininë e burrërinë në luftë me malazias e serb dhe tashti në pleqëri, nuk mund të bënte
krushqi, me më të egrin armik kelmendas. 14
Preka me kelmendas, kishin një motiv më shumë e arsye, pse kishin dalë në fushë të mejdanit, për jetë a
vdekje, sepse nuk donin, që tokat e tyre, të ishin pjesë e Perandorisë Sllave; nuk donin, që fëmijët të merrnin
emra sllav, zakone e tradita të pushtuesit; nuk donin, që të harronin varret e të parëve të larë me lumenj gjaku
trimash. Gjithsesi, shqiptarët etnik nuk donin asgjë, që ishte dhuratë e verbër e pushtuesve sllav. Përsonaliteti i tij
imponues, ndikonte tek bashkëluftëtarët e tij dhe tek të gjithë malësorët e Kelmendit. Ai me zgjuarësi, arriti të
kombinojë programin e Besëlidhjes së Malësisë me detyrën e tij shtetërore si komandant i vullnetarëve të Plavës,
Gucisë dhe Kelmendit.
Edhe kur këta erdhën në pushtet, ai, nuk e ndërpret luftën në të mirë të popullit, duke iu kundërvu me armë
në dorë satanait pa fe, atdhe, ide e shthurje morale, sa që shpesh thuhej, se gratë partizane ishin në përdorim
kolektiv…
Prof.Sami Repishti, në librin “Nën hijen e Rozafës” (Narrative e jetueme), “Onufri”, Tiranë, 2004), mbasi
përshkruan ekzekutimet kolektive në qytetin e Shkodrës, vijon:
“Po ngrinte kokën organizimi i ri shtetënor, i mbështetun mbi forcën e hekurt të zjarrit, ashtu sikurse
kisha dyshue dy vjetët e fundit. Fjalime pambarim, parulla të përsërituna, arrestime masive, “djallëzimi” i
kundërshtarit, që paraqitej dhe trajtohej si “anmik” e, kërkesa revolucionare për luftë pa mëshirë. Ekzekutimi
publik ishte përfundimi logjik!
14
Rush Dragu, “Prekë Cali”, në librin “Kelmendi …dritë hije…”, f.46.

Nuk ishte vetëm akti i ekzekutimit të “bashkëpunëtorëve”, që tronditi qytetin. Ishte mënyra e këtij
ekzekutimi, që tregonte nji mospërfillje për shtetin ligjor e që praktikisht, ishte edhe nji mospërfillje për ndjenjat
e qytetarëve. Gjithçka ishte e llogaritun me krijue atmosferën e frikës, e me përgatit terrenin psikologjik për
terrorin masiv që planifikohej. Kundërshtimet e vazhdueshme që ballafaqoi “pushteti i ri”, sidomos zonat
malore, sëbashku me nji ftohje të popullsisë qytetare nga manifestimet publike e të organizueme prej
qeveritarëve të rij, mjaftuen me bind udhëheqjen qendrore në Tiranë, që të deklarohet “gjendja e
jashtëzakonshme” për qytetin e rrethet e Shkodrës. Çdo ditë, në shtyllat telefonike e ditoret e dyqaneve,
vendoseshin lista të gjata burgu për “bashkëpunim” me “armiqtë e popullit”…
Çdo ditë përgatitej nji “shfaqje” publike, për diskreditimin e “anmiqve të popullit”. Nji ditë janari, kaloi
me zhurmë, nji grup malësorësh të lidhun me pranga e litarë, krah për krah, ndërsa rreth e rrotull tyne, grupe të
rijsh e gra histerike, përsëritshin në kor: “Plumbin ballit! Plumbin ballit! Vdekje trathtarëve! Vdekje
trathtarëve!”
Të arrestuemt, burra të gjatë, përfaqsues të denjë të racës ilire, që u ruejt për shekuj në naltsin e Alpave
të Veriut, shikojshin me çudi këtë komendi funebre, turmat e mbledhuna në të dy anët e bulevardit, të heshtuna,
të habituna, të frikësueme. Frika e ushtrueme nga partizanët, po jepte frytet e saj të para: nji popullsi e tanë
zhvishej nga guximi qytetar tradicional!
Sereniteti i fytyrës së viktimave, të lidhuna e të përbuzuna, që drejtoheshin kah vdekja e sigurt, nuk mund
të ishte pasqyra e nji ndërgjegjje të keqe… Përkundrazi! Në zemër të tyne, ata duhet të kenë ndie vetën, si
viktima të nji ndëshkimi të padrejtë. Vetëm ideja e viktizimit, e pafajnisë, lejon nji serinitet të këtillë.
Gjatë gjithë ekzistencës së tyne, këta malësorë të Kelmendit, kishin pranue si qëllim të jetës, ashtu si të
parët e tyne, rolin e ruejtjes së kufijve të Vermoshit nga sulmet malazeze, për shekuj me radhë. Historia ishte
dëshmitare! Çdo lëvizje e veprimtari politike, ishte shikue e përcaktue, në termat e këtij qëndrimi atdhetar të
padiskutueshëm.” 15
Studiuesi malësor Marash Kolë Mali, ish-burgosur politik në kohën e diktaturës në Shqipëri, në librin e
fundit shkruar në Florida: “Ngjarje historike dhe figura të shquara shqiptare” (2003), rikujton:
“U ba nji Mbledhje e madhe me krenet e Malësisë së Madhe, nën drejtimin e Kolonel Mulo Bajraktarit, i
cili, ishte komandant i vullnetarëve të Malësisë asokohe edhe për malet andej kufinit. I deleguem i ardhun prej
Shkodre ishte Ndoc Çoba, ish politikan dhe n/Kryetar i parlamentit Shqiptar. I ftum ishte edhe i deleguemi i
partizanve i quajtun Ramadan Reçi, të cilët, qendrën e tyne e kishin në Reç (mbi Koplik të Sipërm, shënimi im
K.K.). Çun Junuzi (bashkëthemelues i PKSh, më 8 nëntor 1941, shënimi im K.K.), asokohe si komunist punonte
ilegalisht, e me qendër ishte në Aliaj të Kastratit. Mbasi folën Mul Deli Bajraktari 16 e i deleguemi i Shkodrës
Ndoc Çoba (Ministër i Financave më 1920, Delegat në Kongresin e Durrësit, më 1918, të Lushnjës më 1920,
shënimi im K.K.), fjalën e mori Ramadan Reçi: “Ju po e shifni se dy okupatorët italo-gjerman, pra Boshti
15
Prof.Sami Repishti (1925), në librin “Nën hijen e Rozafës” Narrative e jetueme, Botime “Onufri”, Tiranë, 2004),
f.103-104.
16
Kolonel Mul Deli Bajraktari (1898-1952), u lind në Kushe të Hotit. Mësimet e para nga françeskani martir At Mati
Prendushi O.F.M (1887-1948). Në vitin 1916, internohet me të atin, Deli Meta në Austri. Më 1917-1918, shërben në
Xhandarmëri, kurse dy vjet më pas në Luftën e Koplikut të vitit 1920, është luftëtar dhe gradohet Aspirant. Më 1920-
1923, shërben në Armën e Këmbësorisë, vit në cilin vijon edhe shkollën ushtarake në Tiranë e gradohet Nëntoger. Më
1926, sërisht gradohet Toger e dekorohet me medaljen “Kalorës i Urdhërit të Skënderbeut”. Gjatë vitit 1927, shërben si
ushtarak në batalionin “Vjosa” në Shkodër, e në 1928 gradohet Kapiten. Viti 1929, do ta gjej Mulin si zv/Komandant i
Rojes Mbretnore të Kufinit (R.M.K.) në Gjirokastër. Mbas 12 muajve në vitin 1930, dekorohet me medaljen “Kavalier”,
kryen Kursin Instruksionit në Korçë dhe gradohet Kapiten I. Gjatë vitit 1937, ndjek Kursin e Perfeksionit në Tiranë. Në
harkun kohor të viteve 1938-1939, është Komandant i R.M.K. në Durrës. Më 7 prill 1939, ishte organizator i Qendresës
Kundërfashiste në Shijak (Durrës). Në vitet në vijim më 1939-1942, mbetet i papunë. Më 1942-1944, emërohet
Komandant i Fuqive Vullnetare të Malësisë së Madhe dhe i Kufirit Verior. Maj 1944-prill 1945, internohet në Prishtinë e
në Vjenë të Austrisë, ndërsa në muajt prill – gusht 1945 refugjat në Itali, e më 1945-1948 jeton në Itali. Një nder
amanetet e rëndësishme të Mul Bajraktarit, është veprimi bamirës tek i fal si dhuratë tokën e tij Kishës katolike, për
ndërtimin e Shtepisë së Zotit, në Hot, amanet të cilin, e kreu i biri Kastriot Mul Bajraktari, pas përmbysjes ose
vetëshkatërrimit së komunizmit. Sa herë çohet meshë në Kishën e Hotit, meshtarët, nuk harrojnë të përmedin shpirtin,
emrin dhe veprën bamirëse të Bajraktarit të Hotit Mul Bajraktarit, titull, të cilin, e mbajti me nder e lavdi. Nga viti 1948-
1952, jeton në Siri, deri sa ndërron jetë. Në Shkodër, djali i Mul Deli Bajraktarit, Kastriot Mul Bajraktari, u përkujdes,
që kujtimet, fotografitë e korrespondencën e ruajtur, bashkë me ta edhe dorëzimin e amaneteve, që i kishte lënë baba, që
ia dhuroj Z. Sheuqet Selejmani në vitin 1991, t’i përgatitë për botim, me titullin: “Besëlidhja e Malësisë së madhe”
(Kujtime), Shkodër, 2004, f.218.

(Berlin-Tokio-Romë, shënimi im K.K.) po e humb luftën. Ne nuk duhet të kemi tjetër mbështetje e as lidhje me
ta, për arsye, se fituesit e tjerë aleat, nuk duhet të na gjejnë të mbështetun me të humbunit, mbasi vetëm pasoja të
këqija do të kemi. A nuk do të ishte ma mirë që ne, për hirë të vendit e popullit tonë t’u mbështetemi që tani
fituesve? Unë them se po!” 17 .
Ndërsa Çun Jonuzi, tha: “Malësia e Madhe ka nji Besëlidhje, që asnji parti dhe as aktivitet politik të mos
zhvillohet në këtë krahinë. E pse atëherë bahet kjo mbledhje këtu në territorin e Kastratit, për të na lanë ne
sherrin tek dera e shtëpisë?!” Mul Delija, e kapi për krahu dhe e largoi Çunin nga mbledhja, e cila, po
përfundonte pa asnji vendim.
I fundi, që e mori fjalën ishte Prenka, i cili me nji za të naltë e të shqerrun tha: “Ai djaloshi i Reçit, foli e
deshti me na tregue, se kush e humbi dhe kush e fitoi luftën. Ky tjetri kastratas, u ankue se me këtë mbledhje, i
paskena prue sherrin te dera e shtëpisë. Kjo nuk asht e vërtet, mbasi sherri i popullit tonë janë vetëm komunistët,
që kanë zanë vend këtu afër. Mua më duket, se sikur po rrimë duarkryq ose në gjumë, pa marrë asnji vendim.
Prandaj, po u baj thirrje të bashkohemi dhe të dëbojmë këta, sa nuk asht vonë prej andej, e nëqoftse ndonjenit
nuk i pëlqen kështu, vetë me djemtë e Kelmendit, do t’ia tres farën, e do t’i dëboj prej Rranxave të Malësisë!…”
(Mali, f.340).
Prenka, sëbashku me trimat, në të cilin bënte pjesë i riu 27-vjeçar Mirash Fran Rrukaj (1918-1945), kur
morën vesh, se një batalion me ushtarë partizanë, Natën e Krishtlindjes, më 24 dhjetor 1944, kishte kaluar
Rapshën e Hotit, e po synonte të futej në drejtim të Lugjeve të Kelmendit, kryetrimi me parinë e vendit e
luftëtarët, kishte zënë pritat në grykat e dy luginave mbi Urë të Tamarës.
Ai më parë, u çoi fjalë partizanëve, se: “Na nuk dona vllavrasje, shkoni ka keni ardh, se s’keni rrugë
këtej.” Mirëpo komandanti nuk mori asgjë parasysh dhe filloi ofensiven. Për shumë kohë gjamët e pushkëve
ushtonin. Kelmendasit me armë thyen ofensiven e madhe partizane. Komandanti, që kishte disa spijuna vendali,
u mundue me çdo mjet trathtie t’i binde malsorët të dorzoheshin, por ata ishin në shtëpinë e tyne dhe kështu
luftimet vijuan pandërpremje. Partizanët, në panik filluen me pa, se Kelmendi nuk u dorëzonte pa vdek të gjithë.
Atëherë, ai kërcnonte partizanët, se kushdo që do të tërhiqet asht dezertor e dihej se çfarë e priste…”, kujton i
arratisuri nga burgu i Tiranës (1952), shkodrani me banim në Florida Kolec Pikolini, në librin me kujtime:
“Rregjimi i hienave” 18
Kryepatrioti ose Robin Hudi shqiptar, ishte informuar me saktësi nga rojet besnike të Major Llesh
Marashit, të cilët kishin zbuluar batalionin partizan, duke marshuar nga Lugina e Shkrelit me armë e municion
drejt Kelmendit. Atdhetari trim Major Llesh Marashi, urdhëron Kolë Nikë Prelën (Marçinaj) t’i bie kumbonëve
të Kishës.
Sipas urdhërit (të firmosur nga vrasësi profesionist “hero i popullit” Shefqet Peçi), që mori Komanda e
Brigadës I (nga Shtabi i Korparatës III), Batalioni I, u nis në drejtim të Kelmendit. Batalioni, vendoset në
formacion luftarak e vazhdon të tërhiqet në drejtim tjetër nga rruga, që të çonte në Vermosh, përmes Kishës së
Kastratit. Qendrestarët vendas kundërkomunistë sulmuan batalionin, e arritën t’a shpartallonin për disa orë, duke
e çarmatosur. Armët dhe municionin e kapur i dërguan në shtabin e Prenkë Calit. Komunistët shumë të alarmuar
nisin drejt Malësisë njësi të tjera partizane, duke bërë rrethimin e të gjithë krahinës.
Ndërkohë në Vermosh, kish hyrë si në tokën e vet “OZNA Brigada”, e cila edhe më parë shquhej për
shovinizmin e pashoq, ndaj viseve shqiptare nën administrimin jugosllav. Qëllimi i saj kryesor, ishte të ngjallte
armiqësi, përçarje e konflikte mes malësorëve. Në veprimtarinë e saj, spikat propaganda e egër ndaj Prenkë
Calit, i cili, kishte fituar autoritetin e padiskutushëm të prijësit popullor, legjendar, patriot e të respektuar dhe të
deklaruar si kundërsllav. (Dr.Martini, f.212)
Prenkë Cali, bashkë me 15 burra, u ngujuan në shpellën e famshme të katundit Vukël. Sigurisht, mbas
prijësit të tyre shkuan shumë luftëtarë malësorë trima, që nuk e njihnin frikën e vdekje, e, kur, bëhej fjalë për
mbrojtje të vatrave të tyre, vdekja iu duk si me le. Burrat e malit, ndonëse me diversitet mendimesh, dhanë fjalën
për të luftuar e ruajtur trojet e tyre të pastra nga idetë komuniste, që me atë intuitën e tyre të hollë i konsideronin
të papranueshme për moralin e tyre. Ata nuk ishin të vetëm, mbasi mbrojtja e nderit të Kelmendit, ishte dhe në
gjakun e bijave të tij, se jo më të burrave, që nuk u tutej syri. Prita e Calit, e kishte treguar vetën, se ishte e
pathyeshme dhe e pamposhtun para trathtarëve partizanë, që luftonin për “ideale” boshe proletare të ideologjisë
komuniste në Shqipëri dhe interesat e sllavëve megallomanë. Për partizanët, qëndresa e fortë e Prekës me shokë
17
Marash Kolë Mali, “Ngjarje historike dhe figura të shquara shqiptare”, Shtëpia Botuese “Kuvendi”, Detroit
(Michigan), USA, Shtypur GEER, 2003.
18
Kolec Pikolini, “Rregjimi i hienave” Kujtime, Shtëpia Botuese “Camaj-Pipa”, Shkodër, 2001, f.51.

ishte e paramenduar.
Si gjithmonë nga komunistët, duhej kërkuar rruga e trathtisë. Dhe ajo u gjet. Askush nga drejtuesit e
brigadave partizane, nuk e njihte rrugën e hyrjes në Kelmend nga tokat tona të Gusisë, ku, ishin përforcuar me
forcat komuniste të J.B.Titos, i cili, me disa shovinistë sllav e malazias, që drejtonin disa brigada partizane të
tyre.
Ato kishin mundur të hyjnë para partizanëve shqiptarë, për të siguruar pushtimin e tyre menjëherë mbas
ikjes së forcave gjermane, mbasi gjatë gjithë asaj kohe, që nga viti 1941, ata shqiptarë, kishin fituar të drejtën të
quhen “tokë shqiptare” 19 , një diçka e papranushme nga Jugosllavia komuniste. Kjo rrugë e panjohur nga Mehmet
Shehu (1913-1981), u tregua me përpikmëri asokohe nga ndonjë trathtar shqiptar, që koha do t’a zbuloj emrin
dhe veprën e tij.
Forcat e Batalionit të Ndjekjes, bashkë me forcat e Poskomandës së Bajzës, që e kishin marrë
informacionin, donin ta shtypnin kryengritjen pa filluar ajo, ndaj mësyne drejt Grishës, më 23 janar 1945, për të
arrestuar Luket Marashin dhe krerët e tjerë të kryengritjes.
Malësorët, u sulmuan befasisht mbas shpine e u ndodhën papritmas para plumbit të forcave, që hynë nga
Ura e Tamarës. U vranë shumë burra, u dogjën kulla, u plaçkitën bagëti e mall i pafarë nga partizanët e uritun për
gjak e pasuni dhe, shumë djelmë të rinjë u mbajtën peng, të lidhur këmbësh e duarsh, për të mos u bashkuar me
forcat e Prenkë Calit.
Gjoja për të shuar gjakderdhjen e vëllavrasjen, u kërkua ndihma e fratit At David Pici, që të ndërmerrte një
takim me Prenkë Calin, në shpellën, ku, ishte i ngujuar me trimat e tij. Kjo bëhej mbas shtatë ditë përpjekjeje pa
rezultat nga forcat partizane, për të thye trimërinë e Kelmendit. Frati shkoj tek Prenka e i pritun si burrat i
parashtroi kërkesat e komunistëve për dorëzim…
Megjithëse i priti të derguarit nga katundi i tij, qëndrimin kundërsllav e ka shprehur: “Unë nuk jam për t’u
derdh gjak shqiptari. Unë nuk jam për t’u vra vllau me vlla. Ai qi ka marr kalanë ai sundon. Por, unë nuk lidhi
19
Ing.Xhafer Deva (1904-1978) asokohe më 1943, kishte si qëllim si të dëboheshin pushtuesit serbo-malazias nga
Kosova e jo të vriste shqiptarë, sikurse shpifën komunistët për masakrën e 4 shkurtit 1943, të cilën e bënë vetë. Në vitin
1970 në shtëpinë e arkëtarit të Lidhjes së Prizrenit (1962) z. Hysen Planës, jemi takuar me shumë nacionalistë shqiptarë,
që jetonim në ShBA dhe kemi zhvilluar debat për shumë çështje, por edhe për këtë rast, kujton aktivisti i çështjes
nacionale Mustafë Demalia me banim në Florida. Në një bisedë me ing. Xhafer Devën, ai më thotë: “njerëzit e ndershëm
e dinë se unë nuk kam pasur dorë mbi këtë masakër, kur ka ndodhur kjo, nuk kam ditur asgjë, sepse nuk kam qenë
asokohe në Shqipëri. Për këtë të keqe të madhe, kam marrë vesh mbas disa ditëve, kur më erdhi lajmi në Kosovë. Ky
lajm më shqetësoi shumë, se ishin vrarë njerëz të pafajshëm, që nuk i kishin borxh askujt.” Më tej Deva shton, se në këtë
kohë, ishte vrarë nga disa rebelë edhe nipi i tij. “Komunistët shqiptarë, në bashkëpunim me komunistët sebo-malazias,
zhvilluan një fushatë të ashpër kundër meje, sepse serbët dinin qëndrimin tim ndaj çështjes shqiptare. Secili nga liderët
tanë, ka patur vizione të ndryshme lidhur me sigurimin e kufijve demokratikë të Shqipërisë. Ne ishim për një Shqipëri
etnike, të bashkuar dhe për një sistem demokratik. Mu për këtë u formua edhe Lidhja e Dytë e Prizrenit (1943), që barte
këtë ide. Serbët me ndihmën e rusëve dhe të aleatëve të tyre pushtuan Kosovën. Ne e humbëm luftën, por jo edhe
betejën. Shqiptarët do të vazhdojnë përpjekjet, për realizimin e aspiratave të tyre.” Demostratat e studentëve të Kosovës
të vitit 1981, komunistët serbë i quajtën pjellë të ideologjisë reaksionare të ing. Xhafer Devës. Edhe nga kjo shihet, se
serbët bënë çdo gjë për t’a denigruar përsonalitetin e tij. Në lidhje me masakrën e 4 shkurtit, Mustafë Demalia, sjell
takimet me dëshmitarin e asaj tragjedie Tahir Kërnaja (-): “Këtë masakër e bënë vetë komunistët shqiptarë, duke u
munduar t’a bindnin popullin, kundër krahut tjetër dhe të përfitojnë rastin për hakmarrje, kundër kolegëve të tyre
komunistë, që i patën përjashtuar nga rrethi i vet. Komunistët e shkaktuan këtë tragjedi e jo Xhafer Deva, me
motivacionin, se ata i kishin vrarë nipin e tij. Për vrasjën e këtij djaloshi të ri, nipit të Devës, , nuk u shkrua asngjë as
tash, as atëhere.” Ndërsa Mexhit Dibra, në kafe “Tirana” në New York, në vitin 1964, tregon: “Këtë tragjedi nuk e
shkaktuan Kosovarët. Atë e bënë komunistët me në krye Xhemal Staravecën (i cili u vendos më banim në Canada,
shënimi im K.K.). Për këtë, ai vetë ka shkruar në disa fletushka në Tiranë.” Prof.Rexhep Krasniqi në vitin 1962, në një
bisedë që bën me aktivistin nacionalist Mustafë Demalija, kujton: “Këto janë montime të komunistëve, se gjoja atë e
kishte bërë Xh.Deva. Këtë komunistët e kishin bërë me prapavijë të thellë për ta diskritituar personalitetin e zotit Deva,
duke i shpifur edhe gjëra të tjera, sidomos për regimentin “Skënderbeu”, i cili, luftonte e derdhte gjak, kundër
pushtuesve sebo-malazias. Këte e dinin fare mirë komunistët shqiptarë, se për çfarë qëllimi e kishin bërë?” patrioti i
shquar Prof.Luan Gashi (1922-2005), ka deklaruar: “Unë kam kundërargumente për akuza që i bëhën Ing.Xhafer Devës.
Kjo ishte një vepër e ligë e komunistëve, që si qëllim përfundimtar, kishin përuljen dhe përdhosjen e personalitetit të
Devës dhe të kosovarëve që ishin me të. Komunistët, u kanë bërë shpifje të gjithë nacionalistëve shqiptarë, vetëm pse ata
nuk pajtoheshin me ideologjinë e tyre. Prandaj, kjo nuk duhet të habis askënd. Ata kanë konstruktuar edhe tragjedi të
tjera.” ”(Shih, Rishikimi i historisë: “Cila është e vërteta e masakrës së 4 shkurtit në Tiranë?”, “Illyria”, New York, USA,
Volumi 16, #1538, 18-20 prill 2006, f.27)

esë me ata, qi bajn krushqi me anmikun tonë të perjetshëm, me serb e malazias, të cillët gjatë gjith kohnave,
Native American kanë vra e plaçkit, e sot nuk mund të ulem në nji sofer me hanger buk e gja me ta.” 20
Frati i tregoi Prenkës për reprezaljet, që brigadat partizane po kryenin në popullsinë e pambrojtur të
Kelmendit, por për Prenkën fjala “dorëzim në duart e Serbit”, nuk zinte vend. Kur Prenka kuptoj, se rruga e
vetme me dalë nga shpella është “vdekja e të gjithëve” me armë në dorë, ai kërkoj nxjerrjen e një djali të ri 15-
vjeçar Maç Luca, që me vrasjen e tij (për Prenkën) ishte shfarosja e atij fisi.
Ky kusht nuk u pranua nga komunistët. Prenka pranoi “dorëzimin”, edhe pse e dinte se e pret vdekja,
mbasi ai e njihte “besën e serbit”, por për bajraktarin shuarja e një fisi për shkakun e tij, i dukej paburrëri dhe
poshtërsi. Kjo dhe vetëm kjo e detyroi Prenkë Calin me ra në dorën e trathtarëve të atdheut, Atdhe, për të cilin
luftoi për dekada të tëra.
Vetësakrifikimi për hirë të mikut, malësori e ka pasë gjithmonë për nder. Pafajsia e 15 pasuesve të tij
besnik, i jepte një shpresë të vogël për shpëtimin e ndonjerit prej atyre djemve të nënave kreshnike, që ishin të
ngujuar me te dhe për te.
Nuk duhet harruar, se kjo nodhte, kur gjysma e Evropës vazhdonte luftën kundër nazizmit. Pra, për Veriun
e Shqipërisë, ky ishte ballabaqimi i parë me “çlirimtarët komunistë”, mbasi Jugu , kishte kohë që e kishte
provuar “besën e tyre”.
Rasti i Prenkë Calit, u bë një mësim edhe për klerikët e tjerë, të cilët, me stoicizëm pranuan vdekjen me
nder më parë se trathtinë me turp, si: Don Nikollë Gazulli (1894-1946), Don Luigj Pici (1907-1946), Don Mark
Xhani (1909-1945) etj. Një rrugë kësisoj Mehmet Shehu e kërkoj edhe për Don Zef Oroshin, por, për fat të mirë
Don Zefi kishte kaluar kufirin tre ditë më parë, se të arrinte për t’u prerë në besë nga të shiturit tek komunistët…
Pseudoshkrimtarët e studiuesit shqiptarë të kohës komuniste dhe sot në gazetat “Zë(h)ri i Popullit”
(Sh.Tomorri, “Vrasësit mizorë të popullit Preng Cali dhe Llesh Marashi, TV PD i paraqet si patriotë”, #286,
dt.12.10.1995, N.Mazini, “Prengë Cali ka vrarë 53 partizanë”, Tiranë, 9.12.1995), “Kushtrim Brezash” (Një
grup ish-partizanësh të Brigadës I Sulmuese, Tiranë, dt.23.2.1994, f.6., po atje Y. Partizani, “Preng Cali dhe
Llesh Marashi janë kriminelë me damkë, O Uran Butka!”, dt.12.10.1995, f.4), duke ecur mbas idhullit të
përbindshëm kriminelit mostër Enver Hoxha, janë përpjekur gjithnjë të përulin dinjitetin e dëshmorit të trojeve
etnike shqiptare dhe vlerave të pastra të demokracisë perëndimore.
Ndër më të zellshmit, është vetë Enver Hoxha, i cili, në librin e tij “Vitet e Vegjelisë”, shkarkon fjalorin e
tij me të pavërteta për Prenkë Calin: “Në atë kohë në Gjirokastër, Zogu kishte internuar një bajraktar, që quhej
Preng Cali, një burrë i dukur, i gjatë që rrinte kurdoherë i veshur me rroba kombëtare malësore të qëndisura, me
kobure të argjenta me zinxhir të varur në qafë, me çibukë prej sermi etj. Këtë bajraktar reaksionar, që u lidh me
fashizmin dhe ngriti pushkën në Kelmend kundër partizanëve, ne e kapëm dhe e pushkatuam. Kështu pra nga ky
feudal trathtar s’ngelën veçse portretet e profesor Marshandit.” 21
Përfaqësuesi e historishkruesi komunist, ushtaraku Ndriçim Plasari, në librin: “Shpresë për popullin,
tmerr për armikun”, kushtuar luftës vëllavrasëse të Brigadës I-rë Sulmuese, duke i ndjekur luftimet nga shtëpia e
vet, pranon rezistencën e fortë të malësorëve dhe dështimin e forcave “popullore”, kur shkruan:
“… Kolona i kishte kthyer shpinën Brojës dhe pararoja porsa kishte shkelur mbi Urën e Tamarës, kur plasi
pushka dhe çfarë pushke. Qëllonin nga kodra mbi urë, qëllonin nga Broja, qëllonin edhe nga Bardhaj. Batalioni
kishte hyrë në një kazan të zjarrtë.
Armiqtë qenë njoftuar për ardhjen e një reparti partizan në Kelmend, kishin llogaritur forcën e tij prej afro
300 vetësh, kishin llogaritur edhe rrethnat e tjera në dobi të tyre dhe qysh herët, në mëngjesin e 15 janarit kishin
zënë pritë këndej dhe andej përroit, me qëllim të caktuar, ta godisnin dhe ta asgjësonin batalionin tonë.
Një goditje e tillë partizanëve u ra krejt papritur. U krijua një gjendje kaq e vështirë sa më s’bëhet. S’kishte
tjetër rrugëdalje, veçse të qëndrohej me çdo mënyrë në vend, duke kundërvepruar me të gjitha forcat. Ndihmë e
shpejtë s’mund të pritej as nga një anë. Forcat e tjera të brigadës ndodheshin dy ditë larg, në Shkodër. Batalioni
s’kishte ndërlidhje me radio.
Reaksionarët kishin zënë vend nëpër shkëmbinjtë dhe që andej villnin zjarr kundër luftëtarëve tonë të
rrethuar plotësisht. Partizanët përdornin për mbrojtje çdo send të rastit, shkëmb, gropë dru. Që andej qëllonin në
drejtim të qerdheve të zjarrit armik. Sulmi për të çarë rrethimin ditën ishte i pamundur. Edhe lëvizja më e vogël
kontrollohej nga reaksionarët… Ishin vrarë komandanti i batalionit, Fejzi Micoli, dhe një numër luftëtarësh…
Në të vërtetë bajraktarët trathtarë Preng Cali e Llesh Marashi me shokë kishin grumbulluar rreth vetes
20
Rush Dragu, “Prekë Cali”, në librin “Kelmendi …dritë hije…”, f.48.
21
Enver Hoxha,“Vitet e Vegjelisë”, Kujtime, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1983, f.120

300-400 burra të armatosur dhe përpiqeshin të shtonin gjithnjë e më shumë forcat e tyre. Ata kishin marrë lidhje
me misionin ushtarak anglez në Shqipëri, i cili qe treguar i gatshëm t’u jepte çdo ndihmë dhe përkrahje.
Aeroplanët anglezë i kishin furnizuar mbeturinat e reaksionit me armë, municione dhe veshmbathje. Me
ndihmën e anglezëve trathtarët kishin hartuar planin e një kryengritjeje kundërrevolucionare. Do të sulmonin dhe
të merrnin Shkodrën me Koplikun…” 22
Në këto rrethana, plasi kushtrimi në Grishaj. Vullkan u bë shtëpia e Luket Marashit, që ishte një potencial i
madh bese e burrërie në Malësi. Forcat kryengritëse, u gjenden përballë forcave ndëshkimore të Sigurimit e të
Ushtrisë, që sulmonin në ballë të gjerë.
Praktikisht, lufta kishte filluar para kohe, pra, në mëngjesin e datës 24 janar. Në përpjekje u vra Pjetër
Gjoka, i cili, në krye të 40 burrave të Shkrelit, zbriti si ortek bore në poskomandën e Dedajt, e mori ate dhe, duke
kaluar nëpër Zagore, i drejtohet vertik Bajzës. Grishajt e kishin zmbrapsur sulmin e ishin hedhur në kundërsulm.
Në ballë printe oficeri i ri Zef Toma, që ra duke luftuar trimërisht. Atë natë luftimesh, do të binte edhe
Lulash Cuku. Gjaku i tij do të shenjtërorente besën e do të nxirrte kushtrimin. U plagosën Pjetër Gjokë Hoti, që
vdiq mbas disa ditësh. U plagos nga forcat komuniste toger Gjosh Nikaj.
Luftëtarët e rezistencës kundërkomuniste, me në krye Major Llesh Marashin, u mblodhën në oborrin e
Kishës së Bajzës, ku, frati At Ciril Cani (1875-1953) rreh kumbonën e Kishës e i lutet Zotit, që bijtë e Malësisë,
të fitojnë kundër pjellës së djallit bolshevik. Kryengritësit sulmuan drejt Koplikut, nën drejtimin e Llesh
Marashit. Mbas luftimesh të ashpra, ata morën postkomandën dhe spitalin dhe më mbas krejt qytetin. Kontribut
të veçantë dha familja e Shaban Binakut. Mësymja vazhdoi deri në Hanin e Dedë Zefit. Të ndaluarit, u liruan të
gjithë, mbasi iu morën armët. (Butka, f.19)
“Po në të njajtën kohë edhe me bekimin e famullitarit të Shkrelit, Dom Nikollë Gazullit, Kolë Nikë Prela
Marçinaj (Çekdedaj-Bzhete), u bien kumbonve për me mobilizue Shkrelin për në luftë. Kështu burrat e Shkrelit,
u nisën për t’u bashkue me forcat e kryengritjes në Koplik.” 23
Partizanët nga ana e tjetër, nuk e mendonin, se do të hasnin në rezistencë aq të fortë, prandaj po vinin të
qetë. Kur filloj pushka, këta nuk kishin nga të shkonin, sepse ishin të izoluar në shtigjet e ngritura dhe nuk kishte
forcë ushtrie t’i shkatërronte pozicionet mbrojtëse të malësorëve, që ishin fortifikimet natyrore shumë të sigurta.
Nuk vonoi shumë, e në drejtim të Malësisë së Madhe, filluan veprimet ushtarake. Brigada e Parë
Sulmuese, mori urdhërin luftarak, t’a spastronte atë nga reaksionarët e brendshëm. Të tillë konsideroheshin të
gjithë ata, që kishin bindje të kundërta me komunistët. Në mëngjesin e datës 12 janar 1945, Komanda e Brigadës
së Parë Sulmuese, nisi në drejtim të Kelmendit Batalionin e Parë. Një batalion i sprovuar në përpjekje, i përbërë
pothuajse tërësisht nga partizanë të ardhur nga jugu i Shqipërisë, që kësaj here nuk dinin ku shkonin. Nuk
njihnin terrenin. Nuk njihnin psikologjinë e vendasve dhe, as me kë do të luftonin, sepse në Kelmend, nuk kishte
pasur, as nuk kishte pushtues. (Dr.Martini, f.224)
Malësorët, kishin epërsi ndaj partizanëve, sepse sëpari, bënin një luftë mbrojtëse dhe njihnin shumë mirë
vendin e tyre, ku, gjatë luftimeve u vranë, plagosën dhe ranë në lumë shumë partizanë.
“Prenkë Cali bashkë me me 15 burra, u ngujuan në shpellën e famshme mbi fshatin Vukël, që u mbiquajt
Shpella e Prenkë Calit, Mark Luka dëshmon: “Na, ketë shpellë e zgjodhëm për me ba qëndresën e fundit, me e la
vedin e me vdek per së mbari. Për shtatë ditë rresht, gryka e shpellës nuk ka pushue as natë as ditë prej plumbave
e zjarrit të mitrolozave.
Komunistët vendosën me na marrë me uri e me pabesi. Na u dorëzuem me një kusht, që të mos
dhunoheshim. Por komunistët nuk e mbajtën fjalën e dhanë dhe as besimin e Fratit. Kur na çuen në shtabin e
Batalionit në Rrapsh të Hotit, Mehmet Shehu, u ndodh ballë për ballë me Prenkën:
- E, Prekë Cali, -i tha Mehmeti, -të pat ardhur dita t’a mbyllësh historinë tënde me shkronja ari, po të
bëheshe me ne! Pse bëre kështu?
- Zotni, -iu përgjigj Prenkë Cali, -faji bie mbi ju, se ju u batë aleat me anmikun shekullor tonin, me
Serbin.” (Butka, f.16)
Ky ishte shpiegimi i vetëm i kundërshtimit të tyne (malësorëve) me armë, të “brigadave partizane”
shqiptaro-malaziase, në vjetin 1944-1945. Ky ishte shpiegimi i vetëm, që ata iu “dorëzuen vllazënve tanë”,
autoriteteve ushtarake shqiptare, si dhe naiviteti i përgjegjeve të tyne para Gjykatës Ushtarake, që nuk kuptonte,
e si rrjedhim, i trajtonte si “trathtarë”!
22
Ndriçim Plasari, “Shpresë për popullin, tmerr për armikun”, Tiranë, 1971, f.566-567.
23
Franz Llesh Grishaj, “Shkreli dhe roli i tij në Kryengritjen Antikomuniste e Malësisë së Madhe të vitit 1945”,
Revista “Kuvendi”, Shkurt, 2005, Michigan, USA, f.24-49.

Pse nuk kishin ndihmue “Lëvizjen Nacional-Çlirimtare?” Sepse ishte e lidhun me serbët e malaziasit,
anmiqt tonë shekullorë. Pse kishin rrokë armët kundër “brigadave tona?” Sepse bashkëpunojshin me brigadat
serbe e malaziase, e nuk u kishim besën. Pse i nënshtroheshin influencës së klerit katolik? Sepse ata kanë qenë
gjithmonë me ne, në të mirë e në të keq…! Madhështia e malsorit të çiltër shqiptar, ngrihej para Gjykatës, si
monument, që dëshmonte vogëlsinë e mendjemëdhenjve komunistë, në pozitën e gjykatësit. Epërsia morale e
qëndrimit të viktimës, ishte i qartë edhe para tragjedisë, që përgatitej pa turp, nga nji udhëheqje servile e
interesave të huaja, nji udhëheqje e degjenerueme nga epshi për pushtet të pakufi.
E gjithë seanca e gjyqit, sidomos me ata të moshës së kalueme, u përshkue nga nji vijë kombëtare,
parimore, e drejtë, e malësorëve të thjeshtë, në përleshje me vijën politike të lëvizjes internacionale, që
imponohej me gjak mbi popullsinë që e përbuzte. Pyetjet e egra kërcënuese merrshin përgjegjen e thjeshtë e të
njerëzishme të malësorëve, të bindun në drejtësinë e kauzës së tyne. Edhe kur u dha dënimi me vdekje, ata nuk u
tronditën, megjithëse nuk arrijshin me kuptue, si mund të dënohet nga shqiptari, nji shqiptar, që ka mbrojt tokën
shqiptare brez mbas brezi.
Shikojshin rreth e rrotull, sikur pritshin që “populli i Shkodrës” të thonte diçka për ata, për të kaluemen e
tyne, për pafajsinë e tyne. Shkodranët, që njihshin mirë historinë e tyne, u befasuen nga britmat histerike në
sallë, të publikut të zgjedhun, që shpërthyen, si me urdhën, kundër “kriminelëve”, tue kërkue me kambëngulje
ekzekutimin e tyne, sa ma parë. Populli i Shkodrës ishte përçudnue… ose strukë në shtëpi, i frikësuem deri në
palc. “Shkodrës i kishte vdekë ora!” Ishte pasqyra e nji përmbysjeje të plotë politike, si rrjedhim i ngurtëzimit të
ngadalshëm moral, që kishte pësue shoqnia shqiptare, sidomos gjatë vjetve të luftës…!
Ekzekutimet, me gjyq e pa gjyq, bashkë me viktimën, vritshin edhe vetë idenë e “revolucionit çlirimtar”,
idenë e lirisë dhe premtimin për nji botë ma të mirë, që do të sillte revolucioni. Ekzekutimet, e njollosën
“revolucionin”, e nxinë imazhin e tij, e asgjesuen atë. Sepse, zemrat dhe shpirtët e shumicës së heshtun, filluen të
kalbëzohen, bashkë me kufomat që shtriheshin pa jetë nëpër rrugët e katundit, në sheshet e qytetit, në poligonët e
qitjes ushtarake e të ekzekutimit. Kudo të shihte syni kufoma, të mbulueme e të pambulueme, gjithëherë aty para
syve të të gjithëve, si përmendore kokëforta, për ata që ende jetojshin, e tregojshin sa i randë ishte çmimi i krimit
e sa i boshatisun ishte koncepti i nji revolucioni pa mëshirë e pa zemërgjanësi! (Prof.Repishti, f.105)
Prometeu i çështjes nacionale Prenkë Cali dhe besniku deri në fund Mirash Fran Rrukaj (1818-1945), e
dinin se mbas kësaj që ndodhi, brigadat partizane do të dyndeshin nga Rapsha e Hotit dhe Kelmendi, si dhe nga
krahu tjetër i Gusisë, ku, kishin përkrahjen e vëllezërve siamez sllav. Në këto kushte, nacionalistët morën udhën
e arratisë. Hienat e pangopshëm komunist, u lëshuan nga të dy krahët mbi krahinë.
Mehmet Shehu, me brigadën e vet ndeshkuese të inkuizicionit kundërmalësorë e kundërkatolikë, vendoset
në fushim në fushën e Rapshës. Malësorët, prisnin gjëmen e madhe në shtëpitë e tyre. Nuk kishte informacion,
se kush e kishte radhën: Kelmendi apo Kastrati.
Në natën e 1 janarit 1945, kryexhelati terrorist Mehmet Shehu një mbetje e kolonëve turq (që u vendosën
në kohën e pushtimit të gjatë turk në disa vise të Shqipërisë, shënimi im K.K.), si bir kleriku muhamedan, e
përgjaku Kelmendin. Me urretjen patologjike të trashëguar nga koha e pushtimit turk, sulmi i paramenduar prej
hienave ishte i befasishëm.
Nga Gryka e Grabomit dy toga me ushtarë “druzhe Tito” (shoku J.B.Tito) sllavoserbo-malazias (në kohën
kur u vendos komunizmi në Mal të Zi, president ishte miku i Enver Hoxhës malaziasi Blazho Jovanoviq,
shënimi im K.K.), marshuan drejt Kelmendit. Ata hapën zjarr tek Ura e Tamarës mbi popullatën e pambrojtur,
me synime të pastra spastruese pa mëshirë.
Brigadat e Ndjekjes, të drejtuar nga kriminelët Mehmet Shehu e Fejzi Micoli, e forcat e Sigurimit të
stacionuar në 26 kampet e burgjeve, hetuesisë, torturave etj., në Qarkun e Shkodrës, të mbështetur nga Ushtria
Jugosllave, më 15 janar 1945 përfundimisht pushtojnë Vuklin.
Sikurse pritej, menjëherë bishat partizane, iu vërsulën luftëtarëve malësorë, i lidhën dhe ushtruan dhunë
mbi ta. Si në kohën e skllevërve, i lidhën me konop njëri mbas tjetrit, duke i shtyrë. Ata mezi lëviznin, nga
mundimet me ditët e tëra pa gjumë. Më mbas i hypën në një kamion e shpejt i nisën për Shkodër. Njësitë
partizane, që i shoqëronin ishin të vogla, mbasi pjesa më e madhe qëndruan aty, për të filluar terrorin në
Kelmend.
Ata që janë dëshmitarë të kësaj mizorie të pashembullt, e kanë parë me sy e provuar mbi shpinën e vuajtur
torturat, që asnjëherë s’mund t’i parashikonte mendja e njeriut. Të gjithë të plagosurit e arrestuar, i lidhën mbas
kalit dhe ashtu nën torturë, ata pothuajse ishin në prag të vdekjes së sigurtë.
Prenkë Cali, me 15 trima kelmendas kapen rob, duke i kaluar formalisht gjyqit ushtarak, i cili, i dënoi

menjëherë me pushkatim. Brigadat e Ndjekjes bënë kërdi, duke derdhur gjak të pastër malësori shqiptar.
Partizanët të uritur vranë e shkatërruan, dogjën dhe prenë, e sëfundi pushtuan Kelmendin e papushtuar në shekuj.
“Ishte mbasdite e unë po qëndroja me nji shok përbri zyrës së Posttelegrafës. Diku u dëgjuan të shtëna
armësh. Njerëzit kishin marrë lajmin, se Prenka asht dorëzu e pritet t’a binin para Postës. U shihnin grupe
individësh. Dikush në heshtje, e të tjerë shakllabana që banin komente. Mbas disa kohe, u panë kamionat. Ato
lëviznin ngadalë, saqë u afruan pak nga pak aty, ku, populli mund t’i shihte shumë mirë “reaksionarët”, që
s’mundën t’i përballonin ushtrisë.
Ishin pikërisht këto komente, që banin njerëzit servila e katila, që asnjiherë nuk u ngopën me gjakun e
sternipave ilirian. Binte në sy shtati i tyne si lisat e bjeshkëve të Kelmendit, ku, mes tyne dallohej trupi vigan i
martirit Prenk Cali. Disa fundrrina komunistë, filluan t’i pështynin e përbuznin ashtu të lidhun. Kjo pamje e
shemtum ma prekte shpirtin. Edhe unë, si kureshtarët, që erdhen duke u shtue rrinim të ngrim në heshtje me
keqardhje, që vriste me logjikën e përbuzjes masakruesit e burrit vigan kelmendas, që shikonte se ku po shkonte
qyteti i tyne i dashtun Shkodra, e cila, pretendonte, se ishte qyteti ma i zhvillum në Shqipni…
Grupi i Prenkës, doli në gjyqin komunist. Ai u zhvillua në nji ndërtesë dykatëshe, diku në veriperëndim të
Gjimnazit. Unë ndoqa tri seanca, si dëshmitarë okularë në at se çfarë dëgjova e pash ndaj tij. Në fillim të
seancës, nuk lejohej me marrë pjesë shumë popull, mbasi komunistët kërkonin që gjyqi të zhvillohej sa ma
shpejt. Prenka, nuk ishte vetëm i pushkës, besës, traditës etj., por edhe nji trim, që me gojën e vet nxirrte fjalë të
matuna, i qetë, që mohonte pa frikë të gjithë akuzat e rreshtume kundër tij.
“Unë jam këtu, -u shpreh Prenka- ndër të tjera, për me marrë pergjegjësin e luftës kundra partizanve, që u
ba në Kelmend. Dhe të drejtë tjetër nuk keni pse më akuzoni. Kam luftue kundra shkjeve, kur deshten me na nda
prej nanës Shqipni dhe kam mbrojt at çka asht e jona. Mundësi ma të madhe nuk kam pas. Vërtet jam malcor pa
shkoll, por jam shqiptar. Ju më keni marrë në besë, e s’kam nevojë me ju kërkue falje. Unë as Mbretit si kam
kerkue falje, kur m’ka dënue, se isha opozitar…” (Pikolini, f.55)
Por këta, ndonëse përdoren barbarinë komuniste, nuk arritën me tutë (friksu) dhe mposhtë krenarinë e
Malësisë. Malësori e pagoi, por kurrë nuk trathtoi truallin e shtëpisë së vet, duke mbrojtur lirinë nga ofensiva
komuniste asokohe.
Me shumë urretje, se nuk mundën të kapnin luftëtarët nacionalistë të lirisë, forcat terroriste partizane: “…
banë nji kërdi të zezë, tue torturue deri edhe gra e fëmi. Ata mashkuj apo luftëtar, që gjendeshin në shtëpi i
arrestonin, u digjnin shtëpitë, u merrnin pasuninë, ndërsa familjet (e luftarëve në arrati) e tyne i internonin në
krahinat e vendit…
Edhe Prenka, me nji çetë luftarësh trima e besnikë, vendosi e u ngujua në nji shpellë, që ishte mjaft e
ilzolueme e i përngjante nji fortese të vogël, me nji shpresë fare të vogël, se mund të bante si dikur Kelmendi me
ushtrinë turke, të cilët, zinin vende në ndonji luginë ose bregore, duke mos i ndjekur kryengritësit nëpër male.
Nga ana e tjetër, Prenka kishte disa djem të rinj (simbas tregimeve të Don Tomë Lacaj, kujton, se ai, kishte
me vete në shpellë, një djalë të ri adolishent në moshën 15 vjeç, të quajtur Maç Luca (1930) nga Vukli, që ishte
djalë i vetëm (dëshire) në familje, dhe komunistët i kanë thanë atij, se do t’ia falim jetën djaloshit të ri. Por në
fakt, kur janë dorëzuar, mbas gjyqit të zhvilluar në Shkodër, fëmija Maç Luca, dënohet 5 vjet me heqje lirie në
burg…
Ai sot është gjallë. Prej vitit 1991, është Kryetar i Shoqatës së ish-Përndjekurve e të Denuarve Politikë të
Shqipërisë, për katundin e Vuklit (Kelmend) në Malësi të Madhe, shënimi im K.K.), që nuk donte të rrezikohen,
sikur ky të bante rezistencë me armë. Prandaj, u kërkoj partizanëve, nëpërmjet Fratit disa kushte:
- Meqë udhëtimi do të bahej me ecje në kambë nëpër Kelmend, të lejohen të kalojnë të armatosun;
- Të mos i cënojnë (keqtrajtoj) askush me dorë;
- Gjykata të bajnë punën e saj.
Këto kushte komunistët ia premtuen, por si zakonisht nuk i mbajtën. Ata porsa kaluen nji copë rrugë të
shoqnuem e të rrethuem me partizanë, i çarmatosën, u lidhën duart, i ulën drejt e në Koplik. Ne e nesre, nadje
herët, i nisën në qytetin e Shkodrës, në të ashtequjtunin “Burgu Gjerman”…
Prenka asokohe 73 vjeç, i burgosun në nji dhomë më vete. Kur të burgosunit ndryheshin në dhoma, atë e
nxirrnin dhe shëtiste i vetëm në oborrin e burgut. Ai kishte nji tjetër trajtim prej të burgosurve të tjerë.” (Mali,
f.341)
Prenka, ka qenë i bindur se do ta vrasin, por është prerë në besë nga komunistët, të cilët, i kanë premtuar
në fillim, se do t’ia falin jetën fëmijës Maç Lucës. Mbas burgut, i riu kelmendas është martuar. Familja e tij
tashmë nuk është e shuar... Gjithashtu Prenka, kishte mbas vedit edhe të riun hotian martirin e pushkatuar Palokë

Ucin (1925-1945), i cili ishte 20 vjeç, i pamatuar. Ai kishte një motër Marien (e matuar në Koplik) dhe vëllanë
Prenkë Ucin, i cili, jetoi tmerrin e diktaturës komuniste dhe në një moment deshpërimi vret vetën, duke u hedhur
nga kati i spatalit civil të Shkodrës…
Më 25 mars 1945, rreth orës 5 të mëngjesit, burri i Kelmendit Prenkë Cali, i lidhur bërryl në bërryl me
brezat e belit të Malësisë, dhe me duart mbrapa të mbërthyer ndër vargoj në drunj, u ndodh para brigadës së
pushkatimit në Zall të Kirit, që ishte kthyer prej kohësh në poligon qitje. 24 Ai nuk u tremb nga vdekja e nuk
pranoi që të kthehej me shpinë nga pushka, por me zë të fortë britti. Ai u dha zemër djemve të rinj, që po jepnin
jetën për te e për Liri. Me gjoks përpara, ky vigan i pamposhtur, u tregoi komunistëve sesi vdes shqiptari.
Ndoshta kjo nuk do të dihej kurrë, por për fat aty është ndodhur prifti Don Tomë Laca, i cili, u ka bërë
shartet (sakramentet) e fundit mbas pushkatimit… I vetmi, që mungonte nga kufomat e të vrarëve atë ditë ishte
poeti Don Ndre Zadeja, i cili, u bajt menjëherë nga Don Tomë Laca (1898-1962) dhe tre seminaristë (martiri
Mark Ndoc Çuni (1920-1946) etj.), që e përcollën në varrezat katolike të qytetit në Rëmaj.
Mbas këtij akti nga komunistët (që kryenin masakrime me pushkatime), nuk u dhanë më asnjë kufomë e të
vrarëve dhe as nuk lejuan më që të shkoj prifti aty, për t’i bërë shartet e fundit...
Atë ditë dhimbjeje, shumë qytetarë shkodranë i kishin mbështetur mbas murit të vorreze, ku, binin në sy
trimat malësorë me çakçirë. Prenkë Cali, ishte i copëtuar në fytyrë nga breshërija e mitralozave. Ai ishte me
kësulë në njërin sy dhe me cigare në gojë. Edhe pse të vdekur, komunistët gjakatarë, nuk ngopeshin me veprën e
tyre të poshtër e trathtare. Vetë pjesëtarët e togave të pushkatimit, kanë filluar të flasin e shkruajnë në media me
ose pa pendesë…
Po atë ditë, më 25 mars 1945, hafijet kasnecë komunistë, në muret e Shkodrës ngjitën afishe të mëdha, të
cilat, kishin titullin: “Pushkatohen kriminelat e Luftës dhe Armiqtë e Popullit”, ku, më mbas vijojnë emrat:
1. Prenk Cali
2. Dom Ndre Zadeja
3. Luigj Gjeto Kastrati
4. Ndok Nik Bardhoku
5. Ndrek Loka
6. Arif Selim Hyseni
7. Ded Lulash Smajli
8. Gjok Nikaj
9. Dul Bajrami
10. Mark Luc Gjoni
11. Tom Lek Daka
12. Maliq Bajrami
13. Gjok Nikoll Voci
14. Pjetër Ded Gjedashi.
Studiuesi e publicisti Ing. Mërgim Korça, gjatë hulumtimeve për përgatitjen e dorëshkrimit: “Në përkujtim
të Kryengritjes Armatosur të Malësisë Madhe”, shkruan:
“Si sot e kam parasysh, kur e pruene duer lidhë n’shehët t’Shkodrës kreshnikun Prenk Calin! Ecte
kryenaltë, me mjekër t’dendun aj, si me kenë fitues. Por shkjau, brateja e partizanve ngjallnjyes, ia kish n’vesh
t’vjerrun trimit inadin. E ndalne mjedis Fushës Çelë, e ulne n’gjuj e nji partizane e ekzaltueme ia rroi mjekrrën
pa lagë atij. Mjes gishtave t’duerve t’mija me t’cillat kishem mlue ftyrën, kureshtja m’bate me e pa si i shkojshin
lotët kreshnikut qi za nuk xirrte dhimbet!
Kjo pamje e mbrame qi kam e prijsit maleve qi pat thye shkjetë n’luftimet e 1911-ës e të 1913-ës. Mbas
kësaj veç kur ndjeva se e kishin denue me vdekje dhe me 25 mars njimij’ e nandëqind’ e katërdhet’ e pesë e
kishin pushkatue Prenk Calin. Ksisoji komunistat shqyptarë e vrane anmikun e betuem të shkjaut dhe e hapne
rrugën m’u shkue uji n’mulli t’tyne!”
Por odiseja e të ngujuarve në shpellë, nuk do të përfundonte me dorëzimin e tyre. Të parët, që u
pushkatuan, ishin:
Dedë Lulash Smajli dhe Dedë Gjon Deda, të cilëve, i kishin prerë me parë mishin dhe trupin me sopatë.
24
Bep Kuqani, “Homazh për kreshnikun e malëve Prenk Cali”, revista fetaro-kulturore-informative “Jeta Katolike”,
Botues: Kisha Katolike “Zoja e Shkodrës”, Hartsdale, New York, Tetor-Dhjetor 1999, Viti IV, #16, f.17.

Fran Zef Bajraktarit, ia nxorrën sytë dhe e varrosën të gjallë me gurët e malit.
Luc Gjon Bajraktarin, e prenë në qafë me bajonetë dhe e hodhën në greminë.
Fran Zef Bajraktarin e groposën të gjallë, mbasi i dogjën kullën.
Marash Vat Lumajn, e pushkatuan para popullit të Vermoshit, si agjitator kundër bolshevizmit.
Dedë Prekë Nikën, e sollën nga kampi i Tepelenës dhe e pushkatuan pa gjyq, në mes të kelmendasve.
Ujk Mark Biku, u pushkatua në mes të katundit Brojë, për të ngjallur panik.
Nikë Mark Rexhaj, i cili, qëndroi 21 ditë i varur në burgun e Koplikut, u pushkatua përsëri pa gjyq.
Gjelosh Fran Pellumbi, vdiq në burgun e Kavajës nga torturat çnjerëzore, me fjalëte fundit: Poshtë
komunizmi!
Mbas një gjyqi në Shkodër, u dënua me vdekje kreshniku i Vermoshit, plaku 73 vjeçarë Prenkë Cali. Ky
gjyq, do të dënonte plot 25 vetë, nga të cilët edhe 4 me burgim të përjetshëm, ndërsa të tjerët kryesisht me 30
vjet burg. Kështu Kelmendi u përzhit dhe u ndeshkua përsëri. (Butka, f.17-18)
Këto janë kelmendasit e Malësia, që kishin të ruajtur në gene prej gjeneratave virtytet më të mira, si
mikpritës e bujarë, trima sypatrembur e atdhedashës, njerëz të besës e fetarë. Ata e donin meshtarin si antarë të
familjes, duke i besuar fjalën e nderit…
Malësia, humbi 137 bijë të saj, trimat e devotshëm në kryengritje. U burgosën 345 burra e u internuan 41
familje të shpallura reaksionare. Malësia, u vesh me petkun e zisë. Malësorët trima, denbabaden të patundur në
trojet e tyre, u shpërngulën në kampet e internimit të Tepelenës, të Kavajës, të Vloçishtit, në burgjet e kampet e
punës, më çnjerëzore që ka njohur historia. (Butka, f.21)
Në momentin, që do ta ekzekutonin heroin legjendar të kufijve shqiptarë toga e zezë e pushkatimit
komunist, kërkojnë që të dënuarit me pushkatim të kthehen mbrapa (me shpinë) dhe t’ua mbyllin sytë. Por
Prenkë Cali, në mënyrë kategorike kundërshton, duke thënë fjalët:
“ - Nuk shkohet n’Parajs me shpin dhe me sy t’mbyllun” dhe siç ishte duarlidhur, ngrehi kryet lart, tregoi
gjoksin, e zbuluar nga këmisha e grisur e u tha:
“ - Kështu vdes shqiptari”.
Para se të rrëzohej, ai trup si një lis, nga plumbat e shqiptarëve të armiqve të nacionit të vet, zëri i
fuqishëm i malësorit të bjeshkëve, ushtroi si jehona e luginave:
“ - Rrnoft Shqipnia! Rrnoft populli shqiptar! Heret a vonë Shqipnia do të fitojë.” (Lajçaj, f.70)
Për meritat e mëdha të padiskutueshme Presidenti i Republikës së Shqipërisë Dr. Sali Berisha, më 25
qershor 1993, Prenkë Calin e dekoron me dekret #569 me medaljen “Martiri i Demokracisë”, duke nderuar dhe
respektuar me veneracion të gjithë Malësinë e Madhe. Më 15 qershor 2000, në lagjen “Skanderbeg” të qytetit
Shkodër, përurohet vendosja e monumentit të Prenkë Calit. Projekti dhe realizmi i shtatores, u bë prej skulptorit
të njohur shqiptar Muntaz Dhramit.
Do të pëlqente, që në shenjë nderimi dhe respekti, për gjakun e derdhur nga martirët nacionalistë në
Shqipëri e Kosovë, të shënoj fragmente të poezisë “LIRIA” (1937) të personalitetit të shquar e poetit brilant të
nacionit Don Ndre Mjedja (1866-1937) 25 . E, mos i harroni këto vargje, …jo, kurrë mos i harroni!…
O Shqype, o zogjtë e malëvet, kallxoni
A shndritë rreze lirije mbi ato maje?
Mbi bjeshkë të thepisuna e nd’ograjë
Ku del gurra e gjimon përmallshëm kroni?
A keni ndie ndokund kah fluturoni
Nëpër shkrepa me ushtue kangën e saj…
U kputne hekrat, e lirim malcori,
25
Don Ndre Mjedja, u lind e mbylli sytë në Shkodër. Vëllai i tij, Imzot Lazër Mjedjen, shërbeu në Ipeshkvinë Shkup-
Prizren, me rezidencë në kryeqytetin historik të Shqipërisë etnike-Prizren. Poeti Mjedja, si i ri me intelekt të zhvilluar, i
talentuarv e studioz, tërhoqi vemendjen e Kuvendit të Jezuitve në qytetin e lindjes, të cilët e ndihmuan të bëhet meshtar.
Ai vijoi studimet fetare e filozofike në Spanjë, Itali e Poloni. Që në periudhën e studimeve, Mjedja i ri shkroi vjershat e
para. Poemthi “Vaji i bylbylit” (1881), poemtin “Liria” (1937), “Lissus”, “Scodra” (e papërfunduar). Ai e kaloi jetën e tij
si famullitar në krahinat e Shkodrës, sidomos në katundin Kukël, ku u vendos më 1906-1907. Aty krijoi poemën “Abdrra
e jetës”. Ai dallohet për lirizmin e tij, stilistikën e vargut dhe forcën përçuse të mesazhit. Për më shumë për jetën dhe
veprën kolosale të përsonalitetit të madh shqiptar, shih ciklin e plotë të monografisë shumëplanëshe: Mjedja I-VII, nga
studiuesi Dr. Mentor Quku.

Lirim deti kumbon e ja sjellë bregut;
Lirim përgjigjen qysh kah Labradori
E Virgjin’ja e New York – u, syni i tregut.
Të lumtë, o Ëashington! U zhvillat qielli…
E ndjeu toka njatë shend e u gëzue si fëmija
Që i qeshet lokes kur ja rreshë krahnorit;…
Lirin’ e keni ju! Na hekra kemi.
Na terr e niegull deri në ditt ma të vona;
Na pa emën kërkund, pa Atdhe; na jemi
Sherbtorët e të huejve nëpër vende tona.
Porsi berre qi bleu mishtari vemi
Mbas shkopit, të kalamenduna, ku s’dona…
Frymë të re tui shprazun për gjithkahna, hija
E Skanderbegut. Qe ndër djepa rrisin
Nanat e Hotit djelmënin ushtore,
E idhnim n’anmikun nëpër gji ju qisin.
E nalt ndër maje, bukuri mbretnore,
Hapi flatrat e mnershme qi përshndrisin,
Me thoj t’harkuem Shqypja Arbënore.
albemigrant.com | Tribuna Shqiptare | Kosova | Lajme/News|