PokaÅ¼ treÅÄ! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

KWARTALNIK 

SPOŁECZNO 

LITERACKI 

LUBLIN, STYCZEŃ -CZERWIEC 1953 

ROK XII (XX) NR 1-2 (87-88)

TREŚĆ 

Str. 

SŁOWO WSTĘPNE / . . . . 1 

KONRAD BIELSKI ^Trzydziesty ósmy równoleżnik . 2 

EUGENIUSZ GOŁĘBIOWSKI: Kronika JMP Woyszy . . . . . . 6 

STANISŁAW RYSZARD DOBROWOLSKI: W jurgowskiej karczmie . • . . 12 

JERZY MIECZYSŁAW RYTARD: Żegocie zaśpiew należny . . . . . 12 

ZYGMUNT MIKULSKI: Nie-wiosna kwietniowa i co powiedział księżyc. Sprawy 

wiosenne, Z Wizytą w Serocku . . . . . . . . . 13 

JÓZEF NIKODEM KŁOSOWSKI: Godzina przed świtem 16 

STEFAN WOLSKI: Warszawski rachunek, Skrzypaczka 22 

MAREK ADAM JAWORSKI: F. S. C. 24 

WACŁAW GRALEWSKI: Meteor 25 

KAZIMIERZ ANDRZEJ JAWORSKI: Obłoki i opoka 32 

STEFAN ZARĘBSKI: Apostrofa 33 

HELENA PLATTA: Abecadło Chopina . 33 

RYSZARD LISKOWACKI: Do żołnierza francuskiego walczącego w Vietnamie . . 37 

MARIA BECHCZYC-RUDNICKA: O klimatach teatralnych 39 

KONRAD EBERHARDT: Opowieść o człowieku i cementowni 43 

LUBOMIR DMITERKO: W Belwederze — przeł. Andrzej Cesarz . . . 48 

HOMER: Odyseja — przeł. Jan Parandowski 49 

PROSPER MERIMfiE: Lazaret — przeł. AnnaJakubiszyn . . . . 57 

ALEKSANDER PUSZKIN: Topielec — przeł. Jadwiga Ważewska; Fontanna 

Bachczyseraju — przeł. Stanisław Strumpf-Wojtkiewicz; Do 

ducha domowego, Do Boratyńskiego, Do niani — przeł. Leopold 

Lewin; 

Do Jazykowa — przeł. Kazimierz Andrzej Jaworski . 61 

KAZIMIERZ ANDRZEJ JAWORSKI: W 150-lecie urodzin Jazykowa . . . . 67 

MIKOŁAJ JAZYKOW: Muza, Geniusz, ***, Do niańki A. S. Puszkina, Trigorskoje, 

Inny już jestem, Elegia, ***, Wodospad, 

Żeglarz, Pożar, Do poety, Pieśń, 

Do moich wierszy — przeł. Kazimierz Andrzej Jaworski . 69 

CZESŁAW ZGORZELSKI: Tiutczew po polsku . . . » 76 

MARIA BECHCZYC-RUDNICKA: Polskie szaty komedii „Niedorosl" . . . . 80 

NAZIM HIKMET: Opowieść o Turcji — przeł. Z a ł o g a Nr 1 86 

(c. d. na 3 str. okładki)

z 7 1 

KAMENA 

KWARTALNIK S P O Ł E C Z N O - L i T E R A C K I 

ROK XII (XX) LUBLIN, STYCZEŃ - CZERWIEC 1953 Nr 1-2 (87-88) 

1—2), wznowionej jako organ Lubelskiego Oddziału Związku Literatów Polskich. Na przestrzeni 

tego czasu zaszły wydarzenia, które poruszyły do głębi społeczeństwo polskie, przyśpieszając 

proces jego dojrzewania politycznego. Aktywna rola, jaką w tym procesie powinna 

odgrwać literatura, wymaga od redakcji pisma literackiego takiego doboru materiałów, 

by uwydatniał on jak najprzejrzyściej siły napędowe postępu, typowe zjawiska naszego 

życia i perspektywy rozwojowe. Jest rzeczą jasną dla każdego, że Państwo Ludowe, gwarantujące 

w Konstytucji szczególną opiekę swym artystom i literatom, musi otrzymać od 

nich ekwiwalent w postaci rzetelnej, wytężonej pracy nad kształtowaniem dzisiejszej rzeczywistości 

środkami realizmu socjalistycznego. Maksimum dbałości o poziom ideologiczny 

i artystyczny materiałów zamieszczanych w piśmie literackim jest więc sprawą honoru jego 

redakcji. Zespół redakcyjny ,,Kameny" ma pełną świadomość odpowiedzialności, jaką wziął 

na siebie. Nie traci przeto z pamięci ważkich słów, które padły na XIX Zjeździe WKP(b): 

„Wielkie i szlachetne zadania stojące przed pracownikami literatury i sztuki można 

rozwiązać pomyślnie jedynie wówczas, jeśli wydamy zdecydowaną walkę tandeciarstwu 

w pracy naszych artystów i literatów, jeśli z dzieł literatury i sztuki wy pleni się bezlitośnie 

fałsz i zgniliznę. Ogromne obowiązki ciążą na naszych pracownikach literatury i sztuki 

w wielkiej walce o troskliwe pielęgnowanie tego, co jest nowe i promienne w naszym życiu 

społecznym, i o karczowanie tego, co zmurszałe i obumarłe" *). 

Wskazówki zawarte w tych słowach jakże przydatne są i w pracy literatów polskich! 

Majowa dyskusja w warszawskim Domu Literatów, poświęcona „Nowej Kulturze", 

wykazała nie tylko osiągnięcia, ale i braki czołovsego tygodnika literackiego, — przede 

wszystkim, jak stwierdzili liczni dyskutanci, brak jasnej koncepcji i odpowiedniej polityki 

redakcyjnej w planowaniu pisma. Nie przytoczyliśmy tego zarzutu po to, by znaleźć w nim 

rozgrzeszenie z własnych błędów. Wręcz przeciwnie: chcemy zaznaczyć, że jest on dla nas 

wskaźnikiem wymagań społeczeństwa, nakazem podniesienia normy jakościowej naszego 

pisma, chcemy zaznaczyć, że wyciągnęliśmy ze wspomnianej dyskusji właściwe wnioski. 

Do najpilniejszych naszych obowiązków zaliczamy uaktywnienie lubelskich kadr 

autorskich, bo terenowe pismo literackie spełnia swoje zadanie tylko wówczas, gdy rozwój 

jego jest wprost proporcjonalny do rozwoju środowiska literackiego jego terenu. Wynika 

stąd również i obowiązek ułatwiania startu młodym. 

„Kamena" w naszym zamierzeniu jest pismem terenowym w tym sensie, że opiera 

się głównie na autorach lubelskich i szeroko będzie uwzględniać zagadnienia, które wiążą 

się z przemianami zachodzącymi w Lubelszczyźnie. Nie znaczy to jednak, byśmy się mieli 

zamknąć w kółku lokalnym. Uważamy współpracę kolegów z innych oddziałów za bardzo 

') Numer specjalny „Nowych Dróg", październik 1952, str. 55. 

1

pożądaną. Nie zgadzamy się też z sugestiami tych recenzentów, którzy chcieliby nam narzucić 

zasklepianie się wyłącznie w tematyce regionalnej. Na taki separatyzm kulturalny 

nie ma miejsca w przeobrażającym się kraju. Czyż trzeba udowadniać, że terenowe pismo 

literackie jest dziś zarazem pismem ogólnopolskim, a ograniczenia terytorialne w zakresie 

tematyki interesującej każdego Polaka są absurdem? Znajdzie więc u nas czytelnik poemat 

o Korei czy Wietnamie, wiersz o nowej Warszawie i Nowej Hucie, o wsi spółdzielczej 

— lubelskiej bądź innej, o Bałtyku i Tatrach. 

Ustawiając poszczególne. działy, dołożymy wszelkich starań, by zorganizować powstawanie 

reportaży, o które tak jeszcze trudno, gdy się wymaga połączenia słusznych uogólnień 

publicystycznych z trafną obserwacją i zaletami łormy. 

Budownictwo socjalistyczne naszego narodu, realizacja Planu Sześcioletniego w mieście 

i na wsi, zdobycze Frontu Narodowego, walka o pokój i postęp na całym świecie 

— bez tych problemów treść pisma literackiego byłaby dziś jałowa i nudna. Zbyteczne 

więc chyba są zapewnienia, że „Kamena" skoncentruje uwagę przede wszystkim na nich. 

Z tego, co zostało tu powiedziane, widać jasno, że wysuwamy na czoło zadań naszego 

pisma zobrazowanie linii rozwojowej życia współczesnego. Ale sięgniemy też, w myśl 

wskazań naszej Konstytucji, do chlubnych postępowych tradycji twórczości polskiej, 

uwzględniając poza tym w szerokim zakresie przekłady arcydzieł literatury światowej. 

Po przezwyciężeniu trudności okresu organizacyjnego „Kamena" będzie się ukazywała 

regularnie i da wkrótce wyraz trosce literatów lubelskich o godne uczczenie zbliżającego 

się Dziesięciolecia Polski Ludowej, do czego zobowiązuje nas szczególnie fakt, że Lublin 

był pierwszą stolicą nowej Rzeczypospolitej. 

KONRAD BIELSKI 

TRZYDZIESTY ÓSMY RÓWNOLEŻNIK 

(FRAGMENTY Z POEMATU) 

ZAMIAST WSTĘPU 

Pamiętam. 

Byłem małym chłopcem, 

Lat siedem czy osiem dopiero, 

Chyliłem głową nad znaczkiem 

Z napisem obcym — 

Korea. 

Album ze znaczkami — most na świat, 

Przepustka do krainy marzeń. 

Indie — lotosu kwiat, 

Grecja •— marmurowe ołtarze. 

Bizonów stada na preriach. 

Krzysztofa Kolumba żagle. 

Świat cały w kolorowych seriach 

Otwarty na rozcież i nagle. 

Każdy znaczek obrazkiem, barwą 

Mówił o rzekach, o miastach. 

Był tajemnfczą larwą, 

Z której motyl tęczowy wyrastał. 

Przez kolorowe witraże 

Oglądałem najskrytsze tajniki. 

Byłem Sindbadem — żeglarzem 

Na okręcie filatelistyki. 

2

i tylko znaczek — Kored 

Był nieprzystępny, daleki. 

Jakież są jego dzieje, 

Lasy, zatoki, rzeki? 

Kto tamtą ziemię zaludnia? 

Jakie są miasta i stany? 

Tajemnicy głęboka studnia, 

Rebus nierozwiązany. 

A nawet później w szkole 

Chłopiec poznać go nie potrafił. 

Niewielką wyznaczył mu rolę 

Profesor geografii — 

Ukształtowanie wyżynne, 

Klimat morski, brzeg dość niski... 

Ot po prostu — 

Jeden z sześciu półwyspów azjatyckich. 

I przeszły długie lata, 

Bogate dni i zdarzenia. 

Z dalekich krańców świata 

Przemówił nam do sumienia. 

Uderzył w nas, na kształt gromu, 

Stał się kochany, bliski, 

Jak ściany własnego domu, 

Ten półwysep azjatycki! 

ŚPIEW KOREAŃSKICH ŻOŁNIERZY 

- i i • 

Przed nami żarłoczne kły wroga, 

Nienawiść, zaciekłość, zasadzka, 

Ogniste zapory na drogach 

I przepaść otwarta znienacka. 

Za nami popiołów zamiecie, 

Okrucieństw nieludzkie obrazy 

I matki płaczące swe dzieci, 

I posiew zdradliwej zarazy. 

Przed nami zasieki, okopy, 

Pod stopą zdradzieckie dywany, 

Pocisków świecących się snopy, 

Niewoli piekące kajdany. 

Za nami ojczyzna płonąca, 

Jak krater wielkiego wulkanu 

I długie godziny bez słońca, 

Tęsknoty szarpane jak rany. 

Spalono nam domy i chaty, 

Zabito kochanki i żony, 

Zniszczono nam pracy warsztaty, 

Mieszkaniem nam bunkry i schrony. 

W ogrodach nie kwitną już róże, 

Nie czeka miłego dziewczyna, 

Śmierć czai się w nieba lazurze, 

Krew krzepnie w pucharach od wina.

Umarły w jaśminach słowiki, 

Drzew sterczą półnagie szkielety, 

Do snu nas kołysze wrzask dziki, 

Całują nas — żądła bagnetów. 

Dzień do dnia podobny bliźniaczo, 

Czas stanął — godzina nie mija. 

I oczy otwarte wciąż płaczą, 

A ręka wciąż wroga zabija. 

Nie złamią nas mordy i zbrodnie, 

Nie strwożą zaklęcia i czary — 

My — złote wolności pochodnie. 

Zwycięstwa czerwone sztandary. 

Nie trafi nas strzała zatruta, 

Nie zdusi ucisku zła matnia. 

Ostoi się nasza reduta 

I wojna to będzie ostatnia. 

MÓWIĄ CHINY 

Długo nas oddzielał wielki mur 

Od innego dalekiego świata. 

Długo gardło dławił mocny sznur 

I kark zgięty spływał krwią od bata. 

W żółtą ziemię wsiąkał siódmy pot, 

Podły nawóz lichego zasiewu, 

Ciężkie jarzmo kuł nam wraży młot. 

Zapomnieliśmy śmiechu i śpiewu. 

Szczerzył zęby groteskowy smok, 

Budda drzemał w cichości pagody, 

Gdy z milionem ludzi nam co rok 

Powódź brała domy i ogrody. 

Mętne wody toczy Chuang—ho, 

Małym dżonkom nie równać się z flotą. 

Slaby opór nasz pękał jak szkło, 

Obcy człowiek zgarniał w wory złoto. 

Cierpieć uczył mądry Lao-tse, 

Cierpkie było Konfucjusza prawo, 

A bez przerwy wrzało już na dnie, 

Aż wylało się wolności lawą. 

Twierdze wrogów rozwaliły w pył 

Ciężkie ciosy zwycięskiego gniewu, 

Krew trysnęła z poszarpanych żył, 

Chińskie morze wystąpiło z brzegów. 

Nowy człowiek chwycił rządów ster, 

Pękły mury od ciosów oskarda. 

Rewolucji hymnu twarde er 

Podchwyciło ludzi pół miliardą, 

— o — 

Budujemy życia nowy ład, 

Wiatr wolności już przewiewa płuca, 

Lecz pożarów koreańskich czad 

Sen nam płoszy i radość zakłóca.

Koreańskich braci ból i krew, 

Miasta zdane na pastwę płomienia — 

To codzienny i potężny zew 

Do naszego serca i sumienia. 

Serc motory zgasić — próżny trud. 

W gruzach mury dzielące od świata. 

Nie opuści nigdy chiński lud 

Walczącego na Korei brata. 

Uścisk dłoni — poprzez morza most, 

Przeciw wrogom — pięść zwarta i twarda, 

Wszystkie drogi prowadzą na wprost: 

Jest nas przecież wolnych pół miliarda. 

CHOSON MANSOI 

Pierwsze słowa hymnu koreańskiego: „Oby Korea żyła dziesięć tysięcy lat". 

Dziesięć tysięcy lat. Wtedy na pewno się zatrze 

Zbrodni nieludzkich piętno i krwi rozlanej ślad. 

Zmieni zupełnie się scena w ogromnym świata teatrze. 

To wielki kawał dziejów. Dziesięć tysięcy lat. 

Dla nas, którzy mierzymy czas pięciolatek zdobyczą 

I w ciągu dni wznosimy nowej przyszłości zrąb, 

Dla których nawet godziny są ważną podstawą obliczeń, 

To cyfra astronomiczna, mgławic wśródgwiezdnych głąb. 

Dziesięć tysięcy lat. Ziemia, jak stół gościnny, 

Żyzna, przyjazna, bogata — bez granic, więzów i krat. 

Słońc życiodajnych złoto i nieba szafir płynny — 

I piękni wolni ludzie. — I szczęście, i miłość i kwiat. 

Posłuszne woli człowieka pracują siły przyrody, 

Bezcenne skarby rzucają bez przerwy do jego nóg. 

Płynie wspaniała rzeka codziennej, wielkiej przygody. 

Czyż będzie o nas pamiętał szczęśliwy, zwycięski nasz wnuk? 

A jednak — kiedy otworzą ciężkie podwoje muzea 

I setka wieków przemówi z surowych mądrych ścian, 

Upiorną błyskawicą stanie mu w oczach Korea, 

Pożarem miast świecąca i krwią brocząca z ran. 

I pojmie, że gdy jedni już budowali socjalizm 

I kładli twardy fundament pod przyszły szczęścia gmach, 

To wtedy oni ginęli, walczyli, cierpieli i trwali, 

Płonęli żywym ogniem, tonęli w gorzkich łzach. 

I znajdzie dla nich miejsce poczesne w Panteonie, 

Gdzie przodowników ludzkości stoi kamienny rząd. 

I znów w pamięci ludzkiej potężną łuną zapłonie 

Tragiczny równoleżnik — wolności walczącej front. 

A kiedy się wspomnienie lat dawnych ucieleśni, 

Innym okiem zobaczy swój własny, piękny świat — 

Na ustach jego zakwitną słowa dalekiej pieśni — 

— Niech nam Korea żyje dziesięć tysięcy lat. — 

Konrad 

Bielski

EUGENIUSZ GOŁĘBIOWSKI 

KRONIKA JMP WOYSZY 

(FRAGMENTY) 

W poprzednim numerze Kameny zapoznaliśmy naszych czytelników z pierwszym fragmentem powieści 

historycznej E. Gołębiowskiego pt. „Kronika JMP Woyszy", która stanowi próbę rozwinięcia fabuły społecznoekonomicznej 

na tle w. 17-go i w przeciwieństwie do tradycyjnego „ussarstwa" naszej powieści historycznej 

daje obraz kształtowania się początków świadomości proletariackiej staropolskiego robotnika i chłopa. We 

wspomnianym fragmencie bohater powieści, szlachcic Woysza, obdarzony przez króla dożywociem na Hucie 

Ponikowskiej i folwarku Borek pod Olkuszem, styka się pierwszy raz z hutnikami.' Ci, uważając się za ludzi 

wolnych, zajmują stanowisko obronne wobec pańskich zakusów Woyszy. Następuje konflikt, w którym uprzywilejowany 

szlachcic stara się wziąć hutników w poddaństwo. W bieżących fragmentach przedstawione są 

momenty walki ekonomicznej i społecznej między Woyszą a hutnikami i chłopstwem, które, biorąc przykład 

z robotników, również staje do walki. W następnym numerze Kameny zamieścimy ostatni rodział „Kroniki". 

Zobrazuje on rozwiązanie ukazanych w powieści konfliktów. RED. 

23 Novembris. 

Owóż byłem na jutrzni gwareckiej czyli na 

hultajskim sejmie. Już mi tu od miesięcy ćwierkali, 

że będzie zjazd gwarecki w Starczynowie, 

ale żem nie zwykł jeździć na psie weseliska, 

ani na kowalskie zrękowiny, wiecem 

o tym ani słuchać chciał, bo to i Sciwiarek mi 

klarował, iż nabożeństwo takowe to jeno obraza 

pańska i jak to on: ,,Świniam jutrznia" powiada. 

Ale mi pan Parczewski głowę omotał, 

że to z gwarkami jak z owadem, dręczy cię 

jeden, to go i paznokciem zwojujesz a jak są 

razem, to jakby mszyce na liściu, podziurawią 

cię gęsto. A to prawda. Gdy cię obsiędzie 

owad gęsty, to piszczysz, lubo mocarz z ciebie. 

Odprawują te swoje sejmy jak nabożeństwo 

przy żelaznej kołatce i ordinationem ustanawiają 

społeczną: a po wiela robocizny iścić, 

z którym kupcem handle mieć, a którego kutwą 

i złodziejem okrzyknąć, a jak już raz na 

gwarkostwie wywołań, to tak jakbyś go do 

trąby włożył, alibo pod pręgierz posadził. Ano 

tyla mi pan Chorąży nakładł do łba, żem tam 

poszedł, ale nie tak się koło obróciło jak mierzył 

i jeno się makucha do pomyj narobiło. 

Ano: Świniam jutrznia. Tak i było. 

Odprawiło się wszytko wedle sztoły starczynowskiej 

w kranisku, to jest szopie przestronej, 

kędy urobek się składa. A zjechało się 

nieco szlachty a więc pan Ziębicki z Kluczów, 

pan Dzik ze Skały Pomorskiej, dwaj panowie 

Swiedzinscy z Lasek i uszlachcona novitermieszczka 

krakowska Salomonowa, wdowa po 

Mikołaju, ta sama, co to w Pszczynie do lochu 

wtrąciła mistrza hutniczego Bruska, Roździeńskim 

zwanego za to, iż pani swej zuchwalił. 

A smok to, nie baba ta Salomonowa. Gruba jako 

kafar, cała w bisiorze, na rękach złote manele 

i taka słonica, że na wschodku to ją pacholęta 

podsadzać muszą z mozołem wielkim. A bogaczka 

.to, że nie znajdziesz drugiej w województwie. 

Jej sztoła jest starczynowska, jej 

rybnicka, jej pankowska i wiele inszych po 

całej Koronie rozsianych. Baba jeno jeździ po 

kraju kolasą blaszaną ze swoim faktorem i od 

warstatu do warstatu osobę swoją dźwigając, 

rządy sprawuje ostre. Ów faktor niemczysko 

to grube jak piwowar i szczeciniaste, ale w 

pończoszce jedwabnej i aksamitach. 

Nam hajduki pana Chorążego kobierzec rozesłały 

na ziemi, która w kranisku jest jak 

klepisko- Kowale, koszykarze, kopacze, czerń 

wszelaka i insze tubalkaiństwo na wagach 

i rusztach siadło. Czarne to i śpiczaste, żeś 

patrząc wrony mógł sobie imaginować, kiedy 

to obsiędą gęsto drzewo i coraz to która skrzydłem 

ruszy a kraknie. Pośrodku przy żelaznym 

stole to sobie hultaje marszałka swego 

posadzili. Dziaduś to już chyba stuletni, ale 

żwawy jeszcze, jeno mu szkwarki szpetne 

u nosa i brody urosły. Na łeb omszały czapę 

aksamitną mu wsadzili i kołatkę żelazną do 

ręku dali i niby cesarza samego honorując, kilimek 

mu pod nóżki podesłali, aby sobie dziaduś 

po miękkim potupywał do woli. Pobok 

dwa brodacze siadły, tacy, jako to siepaczy 

Pana Jezusowych na obraziech imaginują ze 

srogą a plugawą brodą i kosmatymi stępory. 

A ten dziaduś fantazyą ma. Mówią poniektórzy, 

że herbowy to człek, jeno gardzi szlachetnym 

stanem i kuźnictwem się parając we 

wsze dni, niedziela czy święto, w fartuchu 

skórzanym chadza. Bardzo go admirują gwa- 

6

eccy, bo ich wszytkich wiekiem przerasta 

i na prawach górnych i gwareckich lepiej się 

zna, niźli faktorzy królewscy. 

Moje Tubale kąt sobie lewy obrały w kranisku 

i tam swoim obyczajem jako małpy siadły 

na żerdziach a pośród nich, imaginuj sobie, 

Czytelniku Miły, Krystkam zoczył i tego 

hultaja Pszona a i ów liczebnik Wieloraki 

z praelatury ilkusskiej takoż tamże siadł. Zara 

jakby mnie co tknęło. Mówię tedy do pana 

Parczewskiego: „Spójrz jeno, Mości Chorąży, 

jak to się moi inimici zesforzyli. Wierę nie inaczej 

będzie, jeno się na tańcu rozejdziewa, 

skoro taneczników tyla. A jak zezują rarogi 

w naszą stronę!" Nic mi na to nie odrzekł pan 

Chorąży, jeno w bok trącił i swoich hajduczków 

ukazał, którzy w zbroiczkach, okowani 

jako samowary, u wnijścia stali. 

Początek był spokojny i cichość jak w kościele. 

zanim chłopię we dzwonek uderzy i organy 

zadnią. Dziaduś kołatnął trzykroć żelazem, 

brodacz po jego lewicy księgę na stole 

rozłożył i nuże czytać prawa górne i gwareckie 

oraz fryszta wszytkie, które w roku Pańskim 

pobrane były oraz kałkuł i ceny. Niewielem 

z tego pojął, bo to wszytko w gwareckim 

garncu warzone i jużem trącił w bok 

przyjaciela, by mu rzec, iżeśmy nie żacy, aby 

nam tu prawiono volumina legum, ale nagle 

uczynił się rozruch. Poszło o C2ny, że to nie 

jest tak, jak winno być. Jakże to? Była ruda 

żelazna po 2 grzywny a żelazo po cztery, a ninie 

półtrzecia kupcy płacić nie chcą, było srebro 

po grzywien 15, a ninie ledwo 10 wydusisz, 

i tak z ołowiem, i tak z błyszczem, kiedy 

w inszych miejscach, czy to w Myszynskim, 

czy to w Kłodnickim, czy to w Kachlowskim 

po staremu płacą a w Małpadewskim to nawet 

i więcej, lubo kruszce ilkusskie przednie są 

i może szlachetniejsze od tamtych. I zaszumiało 

jak w ulu na wiosnę. Dziaduś kołatką uciszać 

musiał i na ten czas smoluch jakiś wyskakuje 

i dalejże charchać: A jakaż kowalom 

cena a jaka dola? Jaka robocizna, taka łupa, 

takie żelazo, Wojewodzinie dukaty, a charcharom 

bracha. I tak charcharał i brachał, że 

mu aże ślepia wyłupiło. Zrazum pojąć nie 

mógł, jaką on to Wojewodzinę tak charcharze, 

aż mi pan Chorąży panią Salomonową 

ukazał. Owóż tak ją zową, bo wszędy jej rządy 

i dukaty. A temu ślina ciecze po brodzie 

i gały mu skaczą a szpony grają i charch 

i charch, jakby go na pal nawlekali. A ona nic, 

ślepki rzęskami pokryła, rzekłbyś: śpi. Takoż 

i jej faktor palcem po kolanie wodzi jakby za 

wszą. Aż tu charchara drugi wyskakuje i żelazem 

macha a o robocizny pomstuje, że głodem 

płacą za trudy, że poddaństwo, że wolnego 

hutnika na łańce biorą. Dopieroż insi wołać 

swoje a Bruska przypominać zwanego Roździeńskim, 

co skapiał u Salomonowej na łańcuchu. 

Dziaduś kołace, a ci krzyk czynią, ryjami 

wiją i skaczą z żerdzi na żerdź. Dopiero 

się dziaduś zalterował i tupnie a wrzaśnie, 

a trzaśnie żelazem po stole, aż pofolgowali, 

a onże do Salomonowej: „Katarzyno, wdowo 

gwarecka Salomonów, pytają o robocizny 

i łańcuchy". Chciał wstać faktor Salomonów, 

ale go prasła baba po ramieniu i dalejże gomon 

srogi czynić. Ucho moje słyszało wiele 

a samemu jęzor mi chodzi jako na kole, alem 

jeszcze takowej łaciny nie słyszał jak owa 

Salomonów. Zaczęła od matrów i fatrów 

i wszytkie macie gwareckie pohańbiła a na 

koniec w but kazała się pocałować za łaski, 

a potem raz jeszcze: A taka a siaka była wasza 

gwarecka mać etc. usąue ad finem. Dziaduś 

kołace i wierzga, czapicą macha, ale nic 

to, aż mu inszej rady nie stało, znak daje brodaczom. 

Ale ledwo ku babie ruszyli, ta w 

płacz i męża nieboszczyka zaczyna wspominać 

a do faktora się tulić i łzy ronić jako niewinna 

dziecina. Więc pokój dali babie, grodem 

jeno zagroziwszy za swawole i do inszej materyi 

przeszli. A tu już sprawa pana Chorążego 

wyszła, że to u niego w Pilecku jeszcze 

piąci gwarków ostało się a niemasz ich w rejestrze 

na Pański rok. Za czym daje pan Chorąży 

pacholikowi membrany a ten niesie 

dziadusiowi na stół. Pan Chorąży zasię 

krótki jeno daje respons: Byli gwarkowie, 

ale ich już niemasz, bo się panu Chorążemu 

powzdali. Zaszumiało znowuż, ale pan 

Parczewski jeno pod wąsem się uśmiechnął 

i powiada jakoby miodem: ,,A moi poddani na 

tłustej pasą się łączce". Za czym tamtych z rejestru 

skreślił dziaduś i koniec był sprawie. 

Na ten czas tom już wiedział, że pośród tej 

burzy i na mnie lecieć będą gałęzie, alem rzekł 

duszy swej, iż pora jest, aby coram publici 

nastąpić na hultajstwo i tak oparzyć robaki, 

iżby poczciwość jeno czysta została. 

Słucham, aż tu mój skowronek wykrzyka. 

Owóż Pszonisko wstało z papierem w garści

i liczyć zaczyna: Znam ja jedną kuźnię, gdzie 

intrata idzie na 12.000 a z tego połowa panu, 

bo miast dzieło żelazne opatrować, każe pracowitym 

dawać na łoje, na miechy i robocizny 

iścić. Jaki to się tedy dzieje cud, iż trzódka 

tego pana jeszcze żywię i że na niego nie 

leci deszcz siarczysty? 

A ja nic. 

Za czym wstaje Tubal-Grocho i dalejże Ezechielowym 

gorgiem: Będzie się ten pan unaszał, 

ale my nie nadzy, liści nie będziemy zszywać, 

ani w namieciech mieszkać, ani na manny 

kowal nie czeka, jeno użytki nasze niechaj 

będą w naszych mieszkaniczkach. Wylewa ten 

pan krew naszą? Za czym siedmioraka będzie 

pomsta i będzie wylana krew jego. Przyjdzie 

ten pan do kuźnice z fukiem, ale ił klijowaty 

znajdzie, będzie kopytem końskim ranił ręce 

kewalskie, ale ił klijowaty jeno znajdzie, będzie 

łańcuchem otaczał ciała fabrów, ale ił klijowaty 

jeno znajdzie, będzie wieszał na słupcu, 

ale ił klijowaty jeno znajdzie ów brzydliwy 

pan. A on tam siedzi w czarnych butach 

i żelazo dobre dzierży w garści, ale nad nim 

jest (prawo, iż nie będzie kaleczony ani wieszany 

wolny kowal. Owom rzekł. 

A ja nic. 

Tandem dziaduś w kołatkę uderza i rzecze: 

„Jest skarga, są delatorzy ale imienia niemasz 

tego, co oskarżon". 

A ja nic. 

Na ten czas, imaginuj sobie, Czytelniku, na 

to całe małpie teatrum wychodzi ten oczaj 

Chrystek i we mnie palcem mierząc, accusat: 

Ten ci jest: Jaśnie Wielmożny Pan Olbrycht 

Woysza, władny na Borku i Ponikowie, któren 

prawo gwareckie gnoi, a ja, com w domu 

jego mieszkał i świadom jego ekonomii, świadectwo 

będę dawał. 

A ja nic. 

Tedy dziaduś coś" tam z brodaczami i do 

mnie: „Gwarku Albercie, zali jest prawda, że 

głody i kaźnie odprawujesz nad wolnym kowalem?" 

Tamdem ja: „Anim ja Albert, anim 

gwarek, ani to sejm, ani to sąd. Ot co! Sługi 

moje od króla mi dane leniwe są i przeciwko 

panu swemu powstają, tandem biłem, biję i będę 

je bił". 

Kiedym te słowa mówił, tom już wiedział, 

że trza nastąpić na cały ten małpi sejm, alem 

jeszcze wędzidło żuł i na koniec rzekł: „Te algorythmy 

plebańskie niechaj pleban do zawijania 

ogórków weźmie, bo w nich jeno wierutna 

łeż. Chcą mieć gnoje grosz, niechaj orzą, 

a jak nie będą, to pański bat świstał będzie, 

aby hultajstwo wiedziało, iż mają pana". 

Na to dziaduś podskoczy i wierzgnie, a 

wrzaśnie: „Nie masz pana, nie masz pana na 

gwarectwie". 

A ja: „Ty dziadu sparszały, ty szkwarze!" 

i idę na niego i na tamtych brodaczy jako w 

dym i z żelazem w garści i jużby tam łby poleciały 

jak gruszki, bo to i brodzacze na mnie 

ruszyli i dziaduś z kołatką, aż tu pan Chorąży 

w dłonie płaszcze i puszcza pomiędzy nas 

te swoje samowary. Jakoż tak się sprawnie 

mieczykami obrócili, że się nagle przestrono 

zrobiło, za czym pan Chorąży głos zabiera: 

„Widzę, że ni to gwarectwo, ni rajectwo, jeno 

rebelia ku pohanbieniu stanu szlachetnego 

skonfederowana. Przecz rokosze czynisz, starcze? 

Obych nie sięgnął po prawo stanowe 

a miecz". 

Cichość nastała wielka, więceśmy pod ramię 

się wziąwszy wyszli z kraniska, alem był malkotent, 

iż mi ręce związano, kiedy była okazya. 

Jakeśmy już na koniach byli, to mi pan 

Chorąży rzecz eksplikował: „Nie wywojujesz 

tu, mości Olbrychcie, szablą nic, bo nie są to 

poddani twoi i nijak ich rzezać, ale est modus 

in rebus". Owóż i znalazł się ten modus 

rychle. Odrazuśmy ze Starczynowa jednym 

końskim tchem skoczyli do Ilkussa do JM Pana 

Matkowskiego i pozew mój pilecki z jego 

konotatką wziąwszy, do Pileckaśmy do sołectwa 

ruszyli. Jakeśmy tam podetkali sołtysowi 

pismo starościńskie, on w te pędy wołać assesorów 

i pachołków słać po Grocha i tamtego. 

Nockę zmitrężyliśmy, ale na zaranek był sąd 

i to celeriter. Dajcie 900 złotych? „Nie dawa, 

bo nie mawa". To w dyby. Dopieroż zgrzytanie 

zębami i poty rzęsiste, ale kat swoje uczynił 

i tak się skończyło gwareckie sejmowanie. 

Owóż był Tubalkain i niemasz Tubalkaina, 

jeno jest Grocho Mateusz i godzinki zmawia 

w karcerze pileckim. Był diabeł, nie masz 

diabła, bo kozę doi pilecką i na pokutę nawracan. 

A plułeś, rybi synu, a żużelę panu 

swemu podtykałeś, antyfony na gwareckich 

sumacheś piał, a klijem pana karmił, a pomsty 

siedmiorakie podnosił. Owóż ninie nagi jesteś 

i liście sobie zszywaj i nie w namiecie mieszkasz, 

jeno na czarnej wodzie. Po ciemnicy się, 

kocurze, obzierasz i co sobie Woyszę wspom- 

8

(nisz to cię febris trzęsie. Owóż był król, nie 

masz króla. 

Płaczą baby i dzieciątka po Pilecku i po 

Borkowiźnie, na progach się czołgają, ale nic 

z tego, niech wie hultaj jeden i drugi, że prawa 

Rzeczypospolitej silniejsze są niźli sejmy 

gwareckie. Rzekłem Grochowej i tamtej, że 

wyjdą z ciemnice mężowie, ale wpierw powzdać 

się muszą panu swemu. Tak babam rzekłem 

i solennie dotrzymam, com obiecał, bom 

jest człek sprawiedliwy i litościwe serce mam. 

Gotówem tedy łaskę okazać, aby dać świadectwo, 

iż chrześcijańską cnotą uzbrojone moja 

łask: i hultajowi największemu odpuszczę, 

r.iech ieno pokorę okaże, a nie — to skapieć 

mu na kamieniu jako świecy u grobu. 

25 Novembris. 

Ano widać, że i Pan Bóg ulitował się nad 

hultajami. Siedzę i łeb sobie drapię, jak to dalej 

te machiny na Ponikowie obracać, aż 

tu mi mówią, że jest kursor z sołectwa 

Pileckiego z wiadomością taką: Zgrzytają w 

karcerze Tubal Grocho i tamten, ale że wolności 

pragną i babim lamentom końca niemasz 

tandem powzdać chcą się panu. Tedym 

ruszył do Pilecka, a tu już gotowe czekają 

membrany. I znowuż celeriter sprawa stanęła. 

Ano wiadomo: łacniej zadziabiesz pana z łasa 

niżli z ciemnice, ale zanim ty, hultaju, pana 

zadziabiesz, żółtko z ciebie pociecze troiste. 

Zgrzytali bo zgrzytali, ale powzdanie podpisali 

krzyżami. Owóż i ono: 

Przysięgamy Panu Bogu Wszechmogącemu 

w Trójcy Świętej Jedynemu, że od dnia dzisiejszego 

szkód więcej Panu swemu urodzonemu 

Olbrychtowi Woyszy czynić nie będziemy, 

panu swemu nic złego myślić nie chcemy 

i za wiernych poddanych wraz z żonami temu 

powzdawamy się i jego rozkazania ochotnie 

pełnić chcemy, tego przestrzegając, aby w niczym 

szkody pańskiej nie było. Jeśliby od 

dnia dzisiejszego przysięgi naszej tu w sołectwie 

Pileckim nowa jaka szkoda z naszej 

przyczyny pokazała się, to na ręce katowskie 

przechodzierny, tak nam dopomóż Bóg i Trójca 

Święta i męka niewinna Boża. 

Ceni się ta membrana na złotych 900, ale 

jedno wiem, głowa smokowi urwana. Hydraż 

to bo hydra i gotowa nowa wyróść głowa, ale 

początek dan jest i niechaj mi kliju iłowatego 

nie obiecują, aby łaski nowej żebrać nie musieli 

u tego, co ich żywi i z ciemnic dobywa. 

Ano, obaczym, jak to będzie, ale niech mi 

tam który włosek skrzywi na pana, marneż 

będą jego dzieci. 

30 Novembris. 

Pisałem ci, Czytelniku miły, o owym żbiku 

Kobieli, co to sługi moje poranił i uciekłszy, 

przepadł jako kamień w wodę. Jużby go ramię 

moje nie dosięgło, bo szczwana to sztuka, ale 

palec Boży zawsze wskaże prawemu drogi 

nieomylne a wszetecznego gubi. Ninie przebiera 

ów Kobiela szponami po łańcuchu i tam 

i sam się pasie.' Już\wydeptał krąg na dziedzińczyku 

podle- gąsiora, bo go łańcuch z kółka 

nie puszcza. Ano zagrodniczku, jak sobie 

odgryziesz nogę niby lis w pastce, to i ujdziesz, 

jeno cię po drodze czeledniczek kolcem 

przeszpili. 

A wszystko wziąło się od amorów. Miał 

żonkę Kobiela. Ponoć nadobna była, a on ją 

chował jak świętą. Na szarwarki szedł za nią 

i za siebie i jeno zębcami zgrzytał, kiedy mu 

• się tam urzędnik przypominał z szarwarkiem 

żoninym. Nie wiem, jak tam było, ale ją któryś 

z czeladzi za warkocz szarpnął, więc ów 

żbik jemu do gardzieli skoczył i nuże się wodzić, 

aż ich tam Minor batami rozerwał. A na 

drugi dzień żbiczysko do kopców nie stanęło. 

Za czym padła grzywna a ten z jęzorem, że 

mu to nie niewola, że pogańska służba lepsza 

niżli borkowska. Tandem naszli go w nocy 

z pochodniami i dopieroż wykurzać z chaty, 

bo się w niej zaszył jak borsuk. Aż przez 

drzwi wyłomione runęli, a ten do nich z ostrym 

toporem, tandem któryś tam gruchnął z krucicy, 

tak jeno dla gomonu, aleć gołębicę Kobielichę 

ugodził, że jeno wetchnęła. Dopiero 

krwie się polały. Dziabnął go tam w łeb czeladniczek 

ostry nazwiskiem Szczątek, ale się 

żbiczysko wyrwało i buchnęło oknem w noc. 

Pobieżała za nim pogoń i jak się rzekło po 

próżnicy. 

Przy pochówku owej gołębicy było trocha 

lamentów babskich. Ha cóż? wola Boska i niewinność 

padła. Racz jej dać, Panie, wieczne 

odpoczywanie. I tak sobie konkluduję, że już 

tam wyroki Boskie ślepe nie są i widać hultaja 

na tym pokarały, co najmocniej umiłował. 

Niech ma tedy kaźń duszną po ostatni dech, że 

to swawolą własną zgubił niewinność. A ono 

niebożątko, co to padło we wrzawie krwawych 

9

mężów, pewnikiem ma obmyśloną jaką nagrodę 

Za czym Szczątek stróża za brodę i o rataja 

niebieską i z inszymi fruwa duszyczkami pyta. Ten czyli głuchy, czyli chytry, niby nie 

białymi po gołębińcach niebieskich. 

słyszy, więc w ucho wziął i w krzyk. Zaraz jak 

1 już się zdało, że wisielca jeno po owym na zmowę dzwon się ozwał a ode dwora: Rata! 

Kobieli u boru najdą, bo słuch o nim zaginął, 

Rata! wołają, a my po chatach biegamy 

aż tu nowina: 

Przywędrowało z Mazańca chude kleszysko, 

i Kobieli szukamy, aż tu biegnie pan Kropiwnicki 

w bieliźnie i z czekanikiem w garści a za 

Prokus, i powiada, że panu przynosi wiadomość. 

nim z łuczywem... patrzymy: on czy nie on? 

Najpierw go tam psy setnie wyłajały, Jak nam pogroził ogniem, tośmy go zaraz po- 

potem go Minor wytargał za uszy, że to wojny 

wszczyzna z psami, ale go w końcu puszczono 

przed oblicze pańskie. Licha to sztuka. Klechował 

znali- A pan Kropiwnicki do mnie z czekanikiem, 

więcem go najechał, aż mu patoka bluznęła 

z gardła, a Kobiela w nogi, ale go tamci 

w Radnie, wsi mazanieckiej. Zarosły mu ucapili i między konie kolanami wziąli jak 

tam ślepia od wszów i nic od niego nie usłyszysz, 

tryka. Jeszcze go tam Szczątek żelazem prze- 

jeno lament. Pleban go tam ponoć za żegnał po uchu. Tandem w troki go wziąwszy, 

bardzo do gnoja a do łasa gnał i dzieci jadła na zad konikami obróciliśmy. Gomon wielki w 

do szkoły nosić nie chciały, za czym poszedł Radnie powstał, bo to i plebania się obudziła, 

precz o żebranym chlebie i jako straszydło od i z młyna gawiedź jęła się wysypywać a z kościoła 

wsi do wsi chodząc, lament wszędzie czyni 

to tak dzwoniono, jakby Tatarzyn na- 

i z psami wojuje. Nie wiem, jakowy w tym stępował. 

cel, aby taka bieda po świecie Bożym szarpała Co tam dalej było z panem Kropiwnickim, 

się na hańbę rodzaju ludzkiego, chyba że to nie wiem, bom i nie ciekaw, niechaj jednak 

kara Boska, bo kiedy chamskie dzieciska do wie,, iż tolerancyą umiem obserwować. Inny 

szkoły się cisną a tabliczką bawią miasto by-* to by go po sądach wodził za ukrywanie pracowitego, 

dełku się akkomodować, to nie dziwota, iż takowa 

ale pal go sześć i tak mu się tam 

pycha na kim skrupić się musi. A wszakże 

jakby nie było takowych Prokusów, to by 

i chłopskiej szkółki nie było. Trzymałbyś się, 

klecho, gnoju i sieczki, to byś i sobie i wszom 

dobrze bluznęło. Niech ma za swoje. 

A ninie to patrzę przez okno na owego gada, 

jak schnie o głodzie i jeno patrzeć, kiedy zacznie 

ssać łapy. A insi z dala jeno przez wrota 

swoim wygodził, a tak to jeno wstydu rodzajowi 

zezują na oną stworę, przykład mocy i spra- 

ludzkiemu przyczyniasz i choć dzieci wiedliwości pańskiej mając. 

uczysz, nie wiesz, iżeś na podobieństwo Boże 

stworzon, zatem plugawisz tylko rodzaj ludzki. 

Ale gadaj tu do takiego. On ci jeszcze 

3 Decembris. 

Jest nowa okazya. Jak dotąd moje mliwo 

łaciną da respons i tyla z niego pociechy, co szło do biskupiego młyna a z jego browaru 

i z jego wszów. Ale nie o tym chciałem pisać, ciągnęli piwo moi zagrodnicy. A tu przynoszą 

jeno o Kobieli, owym wdowcu, któren ninie mi pismo od Prałata, w którym tenże, gęsto 

piszczy na dziedzińcu. 

cukrując gorzkie słowa nabożeństwem i łaciną, 

pisze, iż krzywda się dzieje Patronce, że intrata 

się jej kurczy, że świece gasić trza, bo chłopstwo 

borkowskie, zmówiwszy się niecnie, nie 

chce brać biskupiego piwa — i karczmarz mu- 

Owóż ten klecha, kiedy mu tam Farfurka 

miskę z krupą podstawiła, powiada, iż spodziewa 

się nagrody pańskiej za ważną nowinę. Dopiero 

go tam któryś w nagrodę puknął po pacierzu, 

tandem wyśpiewało kleszysko wieść 

0 Kobieli. ,,Jest" powiada „ratajem u pana 

Kropiwnickiego, chorążyca we wsi Radno wedle 

Mazańca". Dopiero się Szczątek uradował, 

a jam stanta pede kazał siodłać konie, bo 

1 mnie okazya nęciła. Jesteś mocarz, myślę sobie, 

ano nie takich się brało na arkan. Więceśmy 

nabrali mocnych rzemyczków i we trzech 

z Minorem i Szczątkiem ostro ruszyli. 

Ranek już był, kiedyśmy stanęli w Radnie, 

10 

si odsyłać achtele do browaru. Za czym nie 

wie ekonom biskupi, jak to z mliwem będzie 

borkowskim, skoro piwo mu wraca do browaru. 

Jakże to panu Woyszy mliwem wygadzać, 

kiedy jego kmiotaszkowie piwem i łaską JW 

Biskupa Księcia Severiae gardzą? Tandem ergo: 

Moje mliwo, twoje piwo, nie ma piwa, nie 

ma mliwa, a chcesz wozić mliwo do księżego 

młyna, to kupuj piwo a grosza nie żałuj, bo 

nie Biskupowi jeno Patronce leci złoto do ka-

letv. Dobrze to powiedział ów Wespazjanus, 

że Diękny zapach złota, jeno śmierdzi przy nim 

robota. Tak to się kochamy z Prałatem, ale 

prawda i to, co mówi pan Jagodyński, że choćbyś 

się całował a trącał nosem, nie masz równości, 

gdyś nierówny trzosem. Nie mogę 

wszakże pojąć, co w tych moich kmiotaszków 

wstąpiło, że mi takowego nawarzyli piwa. Odki:: 

stanął gąsior w Borku i dybki sprawiedliw:e 

pracują a pacholęta po więgiersku sieką 

kurdybany chłopskie, barankowie sami żyją 

na Borkowszczyżnie, a tu takowe sypią się 

skargi. A może chłopkowie ślub uczynili Pannie 

Przenajświętszej, iż się pijaństwa zbędą? 

Dopiero by Biskup w gniewy popadł! 

To żelazo, to węgiel, to piwo, to mliwo, a ja 

s:edzę i łbem wiję jako mucha w matni pajęczej, 

a tam w Ilkussu nieboga usycha i listy 

•eno śle a wzdycha. Ale jakże tu jechać, kiedy 

rządy sprawować trza. A i pisarstwa przybywa. 

bo listy lukrowane i sążniste do Łucyi co 

wieczór smażę, w których affekty jej serdeczne 

wyliczam oraz obietnice słodkie składam, 

jako to przystało. 

5 Decembris. 

Po mszy porannej u Sw. Jana w Pilecku na 

wł j iarzy zatrąbiwszy, stanąć im kazałem przed 

c bliczem pańskim i takowa wyszła z piwem sprawa: 

Nijakiej krzywdy nie chcą czynić kmiotaszkowie 

Patronce, ale piwa nie biorą, bo złe, że 

i świnia nim gardzi. Każe pan płacić, to będą 

płacić, skoro taki już jest dopust Boży, ale piwa 

pić nie będą, bo ono takowe, że sam diabeł 

otrułby się tym piwem. A ja im na to: że diabeł 

by się otruł, w to wierzę — ale i to wiem, 

iż niektóre gardła na Borkowszczyżnie to się 

i ługiem delektują... Jakoż kazałem posłać po 

to piwo i re vera, jak żyję jeszczem takowej 

brai nie kosztował i niech mi tam Praelatus 

nie baje, że to Matka Boska takowemu napojowi 

patronuje. I tak mi się widzi, że ona nic 

nie wie o browarze biskupim, bo wierę, prasłaby 

dzbanem i sam Pan Jezus darowałby Jej 

kolerę i poszedł na skargę do Trybunału Najwyższego 

a pokarał takiego syna, co świętościami 

się zasłaniając, grabi jeno biedotę 

a mnie, panu dobremu na Borku, mliwo ukręca. 

Ale tak mi się zda, że tam w kancellaryi niebieskiej 

pisarczykowie drzymiącym okiem 

urząd swój odprawują i nie wszystko dociera 

do uszu Pańskich. Bo któżby się tu nie ulitował 

nad dolą kmiecą? Haru, haru, z powinności 

panu się spraw, a chcesz się po robocie napić 

piwa, to ci piołunne łajno do gardła ciecze, 

że świniam jeno wylewaj, które po staremu 

fukają na takową patokę. Mało to. Każe płacić 

Biskup, choćbyś nie pił, bo winien Patronce. 

A nie maszże kary na takowe gravamina? 

W trzech częściach posiedli już księża koroną 

naszą, targować musimy u nich ziemię na grób, 

dzieci oni nie rodzą, jeno rosną w nich wątroby, 

a i podatków nie płacą i raj mają na ziemi, 

która dla inszych kolczasta jest. Widzi mi 

się, że przyjdzie szlachcicowi porzucić szablę, 

chłopu cepy i kapicę wdziewać, na ten czas 

dopiero skończy się zgniła rzepa a zacznie się 

pieczeń. Abyś jeno krzyża liznął, to już i państwo 

ziemskie posiędziesz, jak to mówi pan 

Jagodyński. Tandem tedy list napiszę do Prałata, 

w którym prawdy mu moje wyhaftuję, 

niech mnie o miałkość dowcipu nie posądzi. 

Ale i plaster mu przyłożę, aby mi mliwa nie 

ukręcał i zapewnienie dam, iż kmiotaszkowie 

moi płacić będą za piwo, lubo ten liąuor świniam 

wyleją, bo tam może wieprz poniektóry 

nie zdechnie od tego. Po prawdzie, co mi do tego? 

Skoro kmieć chce płacić, to niechaj płaci 

i nie będę mu klarował arkanów ekonomii. 

Abom to ja Modrzewski, któren uczy sprawiedliwości 

tych, co litery od wideł nie odróżnią. 

A że mliwo za piwo, tandem i to napiszę, 

iżby mi impedimentów w młynie nie czyniono, 

za co będę świadczył dzięki Księciu 

Severiae a i pozdrowienie chrześcijańskie poślę. 

A ów Kobiela powiesił się. 

diabli sekundują. 

Eugeniusz 

Niech mu tam 

Gołębiowski 

11

STANISŁAW RYSZARD DOBROWOLSKI 

W JURGOWSKIEJ KARCZMIE 

Ej, zagrajcie, muzykanci, na gęślikach 

uweselim się dzisiaj karczmarką! 

szparko, 

Zagrajcie nam, ucieszcie nas — na nutę ozwodną, 

zatańcujem z karczmarką urodną! 

Ej, warujcie się, panowie, od karczmarki młodej, 

byście cało uszli do dom bodaj! 

Warujcie się od karczmarki tej, wasze miłości, 

by zaś wam nie porąbali kości! 

Tańcowali szlachta — młodzi, ej, z pańska a szumnie: 

pójdź, karczmarko — gołąbeczkoi, ku mnie! 

Przepijali, zalecali się do dziewki płochej: 

ustań stroić, karczmareczko, fochy! 

Tańcowali, popijali z karczmareczką w izbie, 

aże karczmarz zbójników nie przyzwie. 

Idą, idą od Dunajca, idą horni chłopcy, 

idą szumnym towarzystwem do wsi. 

Idą, idą od Dunajca honorni harnasie: 

ej, panowie, od karczmarki zasię! 

Nie puścimy karczmareczki gładkiej, szkoda gadać, 

choćbyśmy tu trupem mieli padać! 

Nie puścimy karczmareczki płochej, szkoda 

choćby przyszło ze śmiercią tańcować! 

słowa, 

Zaświecili siekierami chłopcy panom-szlachcie; 

jeśli łaska, to z nami potańczcie! 

Tańcowali, tańcowali nasi chłopcy 

krew się lała popod ławy Wisłą. 

bystro, 

Ej, na wieki spamiętają wielmożni panowie, 

jak to było z karczmarką w Jurgowie! 

Stanisław Ryszard Dobrowolski 

JERZY MIECZYSŁAW RYTARD 

12 

ŻEGOCIE ZAŚPIEW NALEŻNY 

(we wrześniu 1939 r.) 

Pod Kutnem — czołgów pancerna stal, 

A ty, Żegoito — tylko bagnet... 

Szczątki dywizji odchodzą w dal, 

I bitwa kończy się tak nagle... 

Pod Kutnem czołgi, samoloty, 

A ty kapralu — tylko bagnet... 

Kto widział wówczas śmierć Zegoty, 

Trupy wydęte jako żagle? 

Pod Kutnem czołgi, samoloty, 

W kurzawie klęski — pokosy ciał, 

Gdzie armia?! — oto garść piechoty, 

Słyszysz to echo? — ostatni strzał...

• 

Dzieci ojczyzny podeptanej, 

Zwycięzcą ten, kto sercem wolny! 

Choć ciała nasze skatowane, 

Nie wygra zbrodnia — z sercem wojny! 

Sczeznie tyrania obłąkana, 

Hejnałem zabrzmi Westerplatte, 

Niezłomnym — chwały dni pisane, 

Przekleństwo piekieł — ludów katom! 

Jerzy Mieczysław 

Rytard 

ZYGMUNT MIKULSKI 

NIE-WIOSNA KWIETNIOWA 

I CO POWIEDZIAŁ KSIĘŻYC? 

Dzień jak gimnazjalista 

staje przed każdą z wystaw 

z pierwszym fiołkiem w klapie. 

Chmury lżejsze i bledsze 

żeglują przez powietrze 

a wiatr szeleści jak papier. 

W dniu takim rano kup książkę 

a po południu wstążkę, 

siedem akordeonów wieczorem. 

Wiosna idzie? To schemat. 

Nie. Bo jeszcze jej nie ma. 

Wiosna będzie dopiero we wtorek. 

A co jest? A no kora 

grubsza coraz i coraz 

będzie listek na niej zielony. 

Deszczyk przeleci szparko, 

drzewa zaszumią w parku 

drzewa — grające akordeony. 

Więc na razie to chwianie 

i lśnienie, i migotanie, 

pierwsze kroki nieśmiałe, z ostrożna.— 

jeszcze wszystko się plącze 

ale już ten i ów pączek 

puka i pyta : czy można? 

„Dziwne rzeczy, widzicie. 

(Księżyc rzekł to. Myśliciel. 

Księżycowe to, właśnie są słowa.) 

Wszystko budzi mój sprzeciw. 

Lecz cóż ja. Muszę świecić. 

Taka wiosna, nie-wiosna kwietniowa. 

Zimno? ciepło? Nic nie wiem. 

Wiszę krzywo na drzewie, 

nikt tu ku mnie głowy nie zadrze.

Nie masz jak noc sierpniowa. — 

Kolega tam będzie czarował. 

Także księżyc, lecz w szczęśliwszej kwadrze. 

Na flet Mozarta. A może 

mistyfikację stworzę? 

Do mnie, aktorska sztuko! 

Koledze wmówię migrenę 

i siup na sierpniową scenę 

z gitarą, szpadą, z peruką. 

A wtedy (diable, bierz duszę!) 

berety, kapelusze 

w górę, a na dół głowy. 

Gwiazdy — moja asysta 

ja — niezrównany artysta, 

ja jestem księżyc sierpniowy! 

Kwiecień —• kaleka, kalek 

marnuje mój wielki talent. 

Dość mam tej lichej hecy. 

Gdzie jest szumne listowie 

i gwiazd w tych liściach mrowie 

i gdzie jest śmiech kobiecy? 

I gdzie wspaniałe chmury, 

chmury •— mówię — na których 

jeżdżę jak na wielbłądach? 

Ni balkon, ni weranda, 

a to już zwykła granda, 

bo w końcu gdzie mam zaglądać? 

Pół miesiąca kwartału 

a tutaj tak po mału, 

tempo na kurzych stopkach, 

,,Cóż, proszę pań i panów, 

ja nie wykonam planu. 

Ja nie wykonam. Kropka". 

Skończył. Dalej na drzewie. 

Z nim .razem autor nic nie wie 

Cytuje. Sam księżyc chciał to. 

Więc apel do liści: „Liście 

bierzcie się zamaszyściej" — 

wysyła księżyc i autor. 

SPRAWY WIOSENNE 

Świeża krew wiosny bije kwietniową aortą, 

powietrze ptakami zaczyna od nowa gadać. 

Na placu co się stało? Nowa gałąź jak nowy okręt do portu 

listki, wysiadać! 

Zielone. I kamień chyba z radości rośnie, 

że coraz więcej tych pasażerów. 

Mały Jaś z wróblem wiedzie dyskurs o wiośnie 

z siodełka swojego roweru.

Teza pierwsza, że można biegać nawet po schodach. 

„Ćwierkać!" — wróbel zaprzeczy. 

Tu wiatr z dzwonkiem konwalii przybiegł i zgoda 

zapadła co do tych rzeczy. 

Później wiatr wszedł w firanki i wstążki, i w damskie kapelusze, 

w klawisze i wszystkie rzeczy na raz. 

A o zmierzchu słychać było brzęczenie złotych i żótłych muszek 

ale, żeby nie skłamać, to była gitara. 

Później ludzie zaczęli do domów odpływać, 

a kwitnienie wciąż trwało. 

I gwiazdami zakwitła i pączkami świeciła 

jak dwa morskie sygnały: noc kwietniowa i gałąź. 

Księżyc się nie doczekał poszóstnej karocy, 

sam wylazł i jak gap stanął. 

A noc życzyła wszystkim zwykłej dobrej nocy 

bo to właśnie była Dobranoc. 

Z WIZYTA W SEROCKU 

ANDRZEJKOWI 

Siedzieliśmy w samochodzie. 

Mijaliśmy co samochód miał pod ręką : 

drzewa w tyle, las na prawo, a co w przodzie? 

W przodzie słońce się zbliżało do nas prędko. 

SIDOROWI 

A ze słońcem, z tym światłem, z przestrzenią, 

z której szło za wzgórzem nowe wzgórze, 

świat się zbliżał i się w pędzie zmieniał, 

aż wjechaliśmy w twoje podwórze. 

Twoja matka właśnie wyszła z miską, 

ojciec tytoń strzepnął: „Jacyś goście". 

A twój motyl uciekł. Nie dla niego towarzystwo. 

„Sami proście!" 

A my jak najdłużej byśmy tam gadali 

na tym progu, na tym przewróconym 

o zasiewach, o kartoflach i o wialni, 

0 tym, że telefon macie już w Serocku. 

klocku 

1 tak sprawy nasze w tej rozmowie 

wzrosły w przyszłość potężną i gwarną, 

że rósł z nimi każdy, nawet mały człowiek, 

że w nich dojrzewało każde ziarno. 

I przybyło światła. Skończyliśmy 

właśnie wtedy, kiedy ogród trwał w promieniach. 

I zakwitły na gałązkach złote iskry. 

„Czas już na nas, towarzysze, do widzenia!" 

A Andrzejek? Zniknął niespodzianie. 

Chyba pobiegł tam, gdzie rośnie żyto. 

Więc tym listem ślę mu pożegnanie 

przed następną w Serocku wizytą. 

Zygmunt 

Mikulski

JÓZEF NIKODEM KŁOSOWSKI 

GODZINA PRZED ŚWITEM 

Niedawno na półkach księgarskich ukazała się nowu powieść Józe/a Nikodema Kłosowskiego, znanego 

prozaika, mieszkającego w Lublinie, zatytułowana „Czarna wiosna". Józef Nikodem Kłosowski urodził się 

w 1904 roku w Krasnymstawie, gdzie się wychowywał i pobierał początkowe nauki, które kontynuował w Lublinie. 

Przed wojną pracował jako nauczyciel i literat, wydając szereg prac, a wśród nich książki dla młodzieży. 

Poważny okres jego pracy literackiej przypada na okres powojenny, kiedy to kolejno ukazują się 

powieści: „Jarzmo", „Mgła" i „Walka z aniołem". Zyskały mu one dość duże uznanie. „Jarzmo" i „Mgłę" 

przełożono na język czeski („Jarzmo" tłumaczyła dr Maria Babiakowa-Bajowa, a „Mgłę" — Ferdynand Gabaj). 

Obecnie dobiegła końca praca nad trylogią, w skład której wejdą powieści: „Szary potok", „Miska •soczewicy" 

i „Droga pod wiatr". — Każda z nich stanowi oddzielną i zamkniętą całość. Trylogia ta wkrótce 

ukaże się na półkach księgarskich. Interesującą powojenną pozycją autora jest wymieniona na wstępie „Czarna 

wiosna", o której piszemy na innym miejscu. Z prac dalszych Józeta Nikodema Kłosowskiego wspomnieć 

jeszcze należy o „Sercu w lipowym drewnie". Są to opowiadania dla młodzieży o sztuce. Poniżej zamieszczamy 

Iragment z pierwszego tomu trylogii „Szary potok". Ilustruje on dobrze styl i postawę artystyczną 

Józeta Nikodema Kłosowskiego. 

— I co Jasiu? — zapytał stary Tomek Kwiatosz, 

spoglądając na syna. 

— Zaczynamy! 

Jasiek spojrzał na wschodzące słońce, splunął 

w twardą spękaną garść i rozkraczywszy 

się szeroko, machnął nowiutką, dobrze wyostrzoną 

kosą, wdzierając się przebojem w wysoki 

łan gęstego, zupełnie już dojrzałego żyta. 

Po ziemi przelatywały raz po raz krótkie, oślepiające 

błyskawice. Zboże kładło się falami, 

padając z cichym monotonnym chrzęstem. Po 

nogach rozpryskiwała się chłodna rosa. Powietrze 

było czyste, rześkie jak źródlana woda. 

Pachniało świeżo upieczonym chlebem 

i miętą. Wysoko, nad polami śpiewały skowronki, 

a głos ich kapał z góry jak krople 

ożywczego deszczu. 

W ślad za Jaśkiem wlokły się baby: chuda, 

zwinna Czyżowa i stara, bezzębna Jarmułka, 

posługująca u Kwiatoszów od wybuchu ostatniej 

wojny za kąt i łyżkę byle jakiej strawy. 

Szły wolno, noga za nogą i schylając się do 

samej ziemi, sprawnie wiązały ścięte żyto. 

Ale musiały się zwijać, bo gospodarz wcale 

nie folgował, lecz zmarszczywszy czoło, tęgo 

machał kosą, zmuszając wszystkich do pośpiechu. 

Wkrótce był już daleko. Kobiety pociły się, 

stękały, chcąc za nim nadążyć. Ale Jasiek nawet 

nie spojrzał w tamtą stronę. Porwała go 

praca. Wyprężył grzbiet, napiął mięśnie, byle 

jak najprędzej zebrać chleb, wysypujący się 

z pełnych, ciężkich kłosów. To go pochłaniało 

bez reszty. 

Spod szarego, mocno postrzępionego kapelusza 

wyglądała jego młoda, czerstwa twarz 

0 spokojnych, pospolitych rysach i jasnych, 

siwych oczach, pełnych ciepłej, miękkiej łagodności. 

Brwi miał gęste, ściągnięte, a przez 

rozchylone wargi przebłyskiwały białe jak 

śnieg zęby. Oddychał równo za każdym pokosem, 

jakby robota ta nie sprawiała mu specjalnej 

trudności. 

Tomek, patrząc na syna, zacierał ręce z zadowolenia. 

Był dumny z Jaśka Zawsze chlubił 

się jego ogromną pracowitością i dobrocią. 

Bo wszystko, do czego się tylko wziął, szło mu 

jak z płatka. I czy to wypadła orka, czy siejba, 

zbiór czy młocka, zawsze dał sobie z tym jakoś 

radę. A przy tym lubił rzekę. Toteż najchętniej 

przestawał z rybakami, często suszył, 

to naprawiał sieci, a kiedy tylko miał choć 

trochę wolnego czasu, brał łódź i jechał na 

połów... 

— Patrzcie ino! — mruczał Tomek, śledząc 

każdy ruch syna. Toż to robota pali mu ,się 

w rękach... Zuch! Zeby takich, jak on więcej 

było w Dąbrowie! A jaki do tego ludzki, uczynny! 

Potrzebującym i nieszczęśliwym oddałby 

ostatnią koszulę a nawet krew wytoczoną spod 

serca. To dopiero człowiek! 

Przez pewien czas spoglądał na urodzajne 

pola i coś dumał, medytował, a dopiero przypomniawszy 

sobie pustą, zamkniętą chałupę, 

ruszył z miejsca. Po drodze opadł go smutek. 

Przed oczyma stanęły mu naraz wszystkie gospodarskie 

kłopoty i szare, codzienne troski. 

A było ich niemało. Bo przecież kraj jęczał 

w hitlerowskiej niewoli, niebo krwawiło się 

łuną nie wygasających pożarów, szalał mord 

1 panoszyła się przemoc. I co mu teraz po żniwach, 

kiedy cały zbiór pójdzie na wykarmie- 

16

nie okupanta? Za tydzień trzeba będzie oddać 

wyznaczony kontyngent, wyrzec się pięknych 

plonów, byle uniknąć strasznej pacyfikacji 

albo jeszcze gorszego nieszczęścia. A każdy 

dzień przynosił coraz to nowe trudności i nowe 

klęski. 

— Co za czasy, mój Boże! — westchnął. — 

Chyba już sam Antychryst zjechał na ten 

świat, żeby nas pognębić. Jest źle, bardzo źle, 

ale może jakoś wytrwamy, nie damy się biedzie. 

I nie zmoże nas głód ani chłód, nędza 

czy strach przed śmiercią. Mamy twardą, 

chłopską naturę. Wyrośliśmy z kamienistej 

ziemi i na niej pozostaniemy. Jak dziad i pradziad. 

I nikt nas stąd nie ruszy. Bo w razie 

czego będziemy się bronić. Pokażemy tym hitlerowskim 

łotrom siłę naszych pięści. Poznają 

nas, zbóje! 

Tomek czuje własną krzepę. Wszyscy zresztą 

przyznają mu, że ma spryt w rękach i że 

doskonale włada ciesielską siekierą, wznosząc 

zręby nowych chałup i stodół. A więc mógłby 

razem. z innymi prać Niemca. Chętnie poszedłby 

z Jaśkiem do lasu, gdzie noc w noc zbierają 

się partyzanci z Józkiem Smółką na czele. 

Żeby go tylko wzięli, a na pewno nie przyniósłby 

im wstydu. O, nie! Tymczasem jednak 

trzeba przyczaić się i czekać. Bo przecież prędzej 

czy później musi się to wszystko skończyć. 

Wojna i ludzka męka... 

Wszedł na podwórze i drapiąc się w głowę 

począł kręcić się po obejściu. Dom był zamknięty 

na dużą, ciężką kłódkę. Z wnętrza 

otwartej murowanej obory bił zaduch rozprażonego 

gnoju. Zaraz za budynkami pasły 

się dwie łaciate krowy, przed budą drzemał 

rudy, kudłaty pies, a na progu stodoły darł się 

raz po raz piękny, lśniący kogut, zapowiadając 

rychłą zmianę. 

Zabudowania Kwiatoszów leżały na lekkiej 

wyżynie, z której roztaczał się widok na Wisłę, 

płynącą w płytkim, wikliną podszytym korycie. 

Przez okno izby widziało się jabłoń, 

a dalej za niewielkim sadem błękitniała gładka 

tafla rozlanej rzeki. Tomek usiadł sobie w 

sadzie i spoglądając od czasu do czasu na pafeące 

się bydło, zasłuchał się w daleki szum 

toczącej się wody. Dokoła panowała kompletna 

cisza. Tylko pszczoły brzęczały w żółtym 

jak miód rzepaku, kwitnącym za miedzą. 

Tomek przypomniał sobie ten dzień, w którym 

przybył nad Wisłę. Dąbrowa była wtedy 

małą, ubogą kolonią, rozrzuconą po zalesionych 

wzgórzach. Zdobywszy niewielki kawałek 

ziemi, zabrał się z żoną do nieludzkiej harówki. 

W ten sposób najpierw stanęła stodoła, 

a później porządna, murowana obora i chałupa. 

Ale ciężkie było to życie. Robiło się 

od świtu do nocy o postnej strawie. Grzbiet 

pękał od wysiłku, bolały ręce i nogi. Trzeba 

było zaciąć zęby, by nie kląć, nie złorzeczyć. 

I może pozdychaliby z głodu, żeby nie poszedł 

do ludzi na zarobek. Pomagał przy budowie, 

zyskując sobie w okolicy opinię doskonałego 

cieśli i uczciwego, sumiennego człowieka. 

Z trojga dzieci pozostał tylko Jasiek. 

Bo Magda zmarła na zaziębienie, a siedmioletni 

Wojtek utonął w Wiśle. Kłopotów wciąż 

przybywało. To grad, to powódź czy susza. 

I tak mijały dni, miesiące i lata. W pracy ciągłej, 

nieustającej walce o byt, o każdy kęs 

chleba... 

Tomek, drzemiąc w cieniu starej, rozłożystej 

jabłoni, usłyszał za sobą głośne chrząkanie. 

Podniósł głowę i zdziwił się, ujrzawszy zbliżającego 

się Pawła Goraja. Zaklął pod nosem, bo 

nie lubił tego bogacza, mieszkającego za wsią, 

na uboczu i żyjącego jak odludek. 

— Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! 

— rzucił Goraj. 

— Na wieki wieków. 

-— Próżnujesz, co? 

— Gdzie tam! 

Tomek skrzywił się, jakby żuł piołun, ale 

chcąc pokazać sknerze, że nie siedzi tutaj bezczynnie, 

huknął na krowy, pasące się na ugorze. 

Potem zatrzymał wzrok na płaskiej, piegowatej 

i tępej twarzy przybysza. 

— Przychodzę do ciebie — odezwał się Goraj 

— jak do znanego cieśli, do majstra, po 

radę... Chcę budować nową chałupę... 

—• Teraz? — zdziwił się Tomek. 

— Tak. Bo jak wiesz, gnieździmy się w na 

wpół spalonej ruderze! A przecież stać mię na 

to, bym mieszkał jak prawdziwy gospodarz! 

W tych dniach zacznę już zwozić drzewo. Ino 

mi brak majstra. Takiego, jak ty, Tomek! — 

rzekł przypochlebnie, spoglądając spod oka 

na starego Kwiatosza! 

Ale Tomek milczał. Zdawało się, że nie słyszał 

tego, co mówił Goraj. Zerwawszy źdźbło 

trawy, żuł je w ustach. 

— I co, zajmiesz się budową? — spytał Paweł. 

17

•— Nie — odparł Tomek. 

— Zapłacę. 

— Wiem. 

— Przekonasz się, że cię nie skrzywdzę! Ino 

nie mędrkuj, nie dumaj, ale weź się z miejsca 

do roboty. Zgoda? 

— Tutaj nie chodzi o zapłatę. 

— To o co? 

— Jestem już stary, niedołężny — tłumaczył 

Kwiatosz, chcąc jakoś pozbyć się niemiłego 

gościa. — I dlatego coraz to rzadziej godzę 

się do pracy. A zresztą i przy domu mam dość 

zajęcia. Pragnę pomóc Jaśkowi, bo chłopak 

haruje jak koń i chyba już rąk nie czuje od tej 

ciągłej roboty... 

— A ja ci mówię, pilnuj go, Tomek! — zaśmiał 

się Goraj. 

— Jaśka? 

— Tak. 

— Bo co? — zdziwił się stary Kwiatosz. 

— Wiem, że razem z Pietrkiem przystał do 

bandy i z karabinem w ręku włóczy się po 

dołach i po dąbrowskim lesie... 

— Łżesz! 

— Nie wierzysz? 

W oczach Goraja zapaliły się się nagle dwa 

migocące światełka. Wstał spod drzewa i otrzepując 

zakurzoną kurtkę, przypatrywał się pomarszczonej, 

zwiędłej twarzy starego Kwiatosza. 

Z przyjemnością stwierdził, że była zmieniona. 

Pod spaloną skórą przepływał dreszcz 

niepokoju, usta drżały. 

— To przecież on, Pietrek — mówił Goraj 

— ściągnął na dom nieszczęście. Przez niego 

spaliła mi się chałupa i zmarniał dobytek. 

Zwąchał się, łajdak, z tym hyclem Smółką 

i jego tylko słucha. I to jeszcze jak! Lepiej 

niż ojca! Po całych dniach i nocach tuła się 

po świecie, a kiedy wraca wygląda jak zbój. 

Czarny, zarośnięty i zmęczony. Zamiast pomyśleć 

o robocie, gnije w stodole. Ale to nie 

tylko on jeden. Bo gadają, że po lasach wciąż 

zbierają się chłopy. Z bronią, jak na wojnę. 

Podobno szykują się na Hitlera. Chyba już zapomnieli 

o lekcji, jaką dostali w Barłogach, 

kiedy podnoszą łby i szepcą, i knują. Porywają 

się, głupcy, z motyką na słońce i prędzej 

czy później sprowadzą na wieś klęskę. Przekonasz 

się, Tomek. Ino żeby nie było za późno! 

Bo lada dzień zjawią się tutaj Szwaby 

i z Dąbrowy zrobią pogorzelisko... 

— Jezu, przemień!..- 

18 

— Spadła na nas z nieba okrutna kara —• 

ciągnął z namaszczeniem. — To prawda. Ale 

trzeba pamiętać, mój bracie, że to dopust Boski 

i dlatego nie wolno z nim walczyć, opierać 

się czy przeciwstawiać. Ino znosić to 

wszystko po chrześcijańsku, tak, jak nam to 

sam Pan Jezus przykazał. Cicho, pokornie. 

I jak Święci Pańscy: bez jęku i bez skargi! 

— I czekać, aż nas wymordują? 

— Wola Boska! 

— Czyja? 

Ale Goraj nie odpowiedział na zaczepkę. 

Tylko łypnął roziskrzonymi z wściekłości oczami 

i spluwając przez zęby, zasapał z irytacji. 

Był zły na tego bezczelnego dziada i chętnie 

kropnąłby go w gębę. To dopiero drań! I jak 

na złość najlepszy, a równocześnie najtańszy 

cieśla w całej gminie! 

— Przyjdziesz do roboty? — zapytał po 

chwili. 

— Nie. 

— Toś ty taki katolik? To tak traktujesz 

nieszczęśliwego pogorzelca? Chyba już nie 

masz w sobie ani krzty serca, kiedy nie chcesz 

mi dopomóc jak brat bratu... jak sąsiad sąsiadowi. 

A zdawało się, mój Jezu, żeś bogobojny! 

— Chcesz budować? 

— Chcę. 

— A przecież dopiero co gadałeś, że cała 

Dąbrowa pójdzie z dymem. Ze lada dzień mogą 

wpaść tutaj Niemcy i wszystko zrównać 

z ziemią. Pamiętasz? Poczekaj do wiosny. Może. 

się to jakoś przewali, wyjaśni... 

— Nie bój się, Tomek. Już ja sobie dam radę... 

— Takiś pewny? 

— Ino jak? 

Tomek zamilkł. W głosie Goraja spostrzegł 

jakąś obcą, złowrogą nutę. Bał się tego człowieka 

o niespokojnych, latających oczach, ryżym 

zaroście i obłudnym uśmiechu. Ten skąpiec 

był zdolny do wszystkiego. Dla majątku 

mógł zaprzeć się Boga i ojczyzny. A do tego, 

jak na nieszczęście, sporo wiedział o robocie 

podziemnej. Życie Jaśka, Smółki i wielu innych 

leżało więc w jego łajdackich rękach. Bo 

przecie wystarczył jeden krótki donos, żeby 

na wieś zwaliło się gestapo. A wtedy dopiero 

działaby się Sodoma i Gomora.

— Przyjdę — rzekł pojednawczo. — Zoharze 

I na pewno nie odmówię ci pomocy, jeśli 

nie boisz się Szwabów, ognia ni wojny... 

Rozstali się w zupełnej zgodzie. Tomek 

.detchnął z głęboką ulgą, kiedy Goraj skrył 

się za kępą olch, rosnących za sadem. 

— To łotr! — mruknął. — Zna go już dobrze 

cała Dąbrowa. Pies, nie człowiek! Już 

z niejednego krew wyssał, niejednego, psiakrew, 

zmarnował. Wyśmiewa się z biedoty, 

wyzyskuje chałupników. Takiemu Czyżowi 

wydarł spory szmat ziemi, a Bednarza tak długo 

włóczył po sądach, aż go puścił z torbami. 

A jaki z niego pyszałek! 

Kwiatosz nawrócił krowy, spojrzał na dom 

i krążąc w pobliżu pastwiska, myślał o Jaśku, 

o własnej chałupie i całej Dąbrowie, narażonej 

z byle powodu na kompletne zniszczenie. Stanęły 

mu przed oczami Barłogi. A Tomek najwięcej 

bał się ognia. Pożar był dla niego najokrutniejszą 

klęską, nieszczęściem gorszym niż 

śmierć! Bo ileż to naharował się, ile razy nie 

dojadł, nie dospał, zanim tutaj, na tym pustkowiu, 

wyrosły jego budynki! Trzeba było w 

tym czasie walczyć, borykać się z ziemią i wodą, 

zapomnieć o samym sobie! 

Znów zatrzymał się w cieniu rosochatej jabłoni 

i wodząc wzrokiem po swoim gospodarstwie, 

wsłuchiwał się w odgłosy dolatujące 

z dojrzałych, skwarem dyszących pól. W ciszy 

lipcowego dnia słychać było daleki jargot 

drabiniastych wozów a potem śpiew pastuchów 

wydzierających się na gromadzkim ugorze. 

Ale na drodze prowadzącej do Puław panował 

spokój, jakby na świecie nie było 

Szwabów ni wojny. 

— I kto by, mój Boże, uwierzył — westchnął 

— że wszystko to może zmącić jeden 

strzał albo warkot zbliżającego się samochodu? 

W samo południe zjawiła się Jarmułka. Była 

zziajana i brązowa od słońca. Wydoiwszy 

krowy, zawołała gospodarza na obiad. Tomek, 

siedząc w półmrocznej kuchni, jadł kwaśne 

mleko z chlebem. Siorpał, postękiwał, raz po 

raz ocierał kroplisty pot z pomarszczonego 

czoła. 

Jarmułka, kręcąc się po izbie, gadała jak 

najęta. Opowiadała o swojej córce, Weronce, 

żyjącej w pobliskim młynie, o jej bogactwie, 

dobrobycie i twardym jak głaz sercu... 

— Wychowałam ją, wypieściłam — biadoliła 

— ostatni kęs odejmowałam sobie od ust, 

byle jej było dobrze. A ona nie ma dzisiaj dla 

mnie nawet krzty litości. Zapomniała o rodzonej 

matce. Ale i chłopa swojego ma za nic. 

Po co jej Szczepan? Kiedy i tak, bez niego żre 

ino białe jak śnieg placki i gzi się to z tym, 

to z owym. Aż grzech! 

Pobiadoliwszy tak dobrą chwilę, poleciała 

z garnkami w pole. Z dala słychać było jej 

skrzeczący głos. Pomstowała na ryżego kundla, 

biegnącego ślad w ślad za nią. 

— Pyskuje — szepnął Tomek ale wszystko 

oddałaby dla Weronki. Taka czy inna, 

ale zawsze to córka! 

Było już dobrze po zachodzie słońca, gdy 

Jasiek przywlókł się z pola. Ale jeszcze nie 

odsapnął, ani też nie rozprostował obolałych 

kości, kiedy na progu stanął sołtys, Franek 

Bańka. Przyszedł jak zwykle na sąsiedzką 

gawędę. Chociaż nie należał do konspiracji, 

to jednak nikt się go tutaj nie wystrzegał. 

Wszyscy bowiem znali go jako swojego chłopa, 

człowieka, na którym można było polegać. 

Sołtys przysiadł na ławie i zapaliwszy 

wielkiego machorkowego papierosa, zaczął 

żartować. A dowcipy sypały mu się jak z rękawa. 

To o szwabskiej rąbance na Wschodzie, 

to znów o tym, jak Adolf Hitler z bandą 

zbrodniarzy dostał się do piekła... 

Podczas tego nadszedł chudy, łysy Wojtek 

Czyż, najbiedniejszy z mieszkańców Dąbrowy, 

a zaraz za nim barczysty i czerwony jak 

burak Bednarz. 

— Czy wiecie — odezwał się sołtys — kto 

ma najmniejszy w Dąbrowie kontyngent? 

— Czyż! 

— Bednarz! 

— Kwiatosz! 

— Nie. 

— To kto taki? 

— Goraj! — cisnął Bańka, szczerząc żółte, 

próchniejące zęby i spoglądając po obecnych. 

W izbie zakotłowało się jak w ulu. Wiadomość 

ta zaskoczyła wszystkich. Nawet Jasiek 

Kwiatosz nie wytrzymał, lecz zerwał się 

z miejsca i splunąwszy ze złością, powiedział: 

— Zły z ciebie sołtys, Franek! Widziałeś 

się z wójtem, gadałeś z komisją, to dlaczego 

nie wygarnąłeś im prawdy w oczy? Było im 

przypomnieć, tym draniom, zdrajcom, hitle- 

19

owskim pachołkom i skurczybykom, kim są 

i jak skończą! Bogacze zwąchali się z folksdojczami 

i okradają biedotę. Ale przyjdzie 

i na nich czas! 

— Szkoda, żeś nie słyszał — odparł Bańka 

— jak użerałem się z nimi i jak broniłem Dąbrowy. 

Ale cóż, kiedy z Goraja zrobili ofiarę 

wojny, nędzarza i pogorzelca! Chcą mu' pomóc 

w nieszczęściu. A zwłaszcza Palonka! Ten 

gardłuje za nim jak prawdziwy adwokat... 

— Ten szpicel? 

— Ten. 

W kącie, w półmroku, siedział chudy Czyż. 

Był to gospodarz biedny, małorolny, o bladej, 

zmizerowanej twarzy i wystających policzkach. 

Na parę lat przed wojną pożyczył u Goraja 

kilkaset złotych, płacąc za to wysoki procent. 

Kiedy zaś zbliżył się czas zwrotu zaciągniętego 

długu, a chłop nie miał na to ani 

złamanego grosza, Goraj wniósł skargę do sądu, 

zagarniając w ten sposób prawie połowę 

Czyżowej schedy. 

— To ja mam płacić za tego hycla? — odezwał 

się Czyż. -— Za tego ryżego złodzieja? 

A bodaj go! 

— Albo jaj. — wtrącił Bednarz. 

Sołtys tłumaczył, perswadował. Ale przycichli 

dopiero wtedy, gdy wydobył z kieszeni 

gazetę. Z uwagą wsłuchiwali się w każde 

słowo czytającego. Wszyscy bowiem żyli nadzieją 

rychłej klęski Hitlera i jego armii wycofującej 

się ze Wschodu. Toteż prędko zapomnieli 

o własnej biedzie, o bolączkach i palących 

utrapieniach, doszukując się w poszczególnych 

wyrażeniach komunikatu ukrytej, 

krzepiącej treści. Wróg przypominał im rannego 

zwierza, umykającego przez knieję... 

A tymczasem Bańka czytał: „nasze bohaterskie 

dywizje, oderwawszy się od nieprzyjaciela, 

skróciły front i wciąż posuwają się 

naprzód, zadając wrogowi ciężkie straty. 

Strąciliśmy 5 samolotów sowieckich, bombardujących 

nasze linie zaopatrzenia. Oddziały 

specjalne im. Hermana Goeringa staczają 

bezustanne boje z partyzantami. W dniu 

13 lipca weszliśmy w kontakt z działającą na 

tyłach radziecką grupą spadochronową". 

W izbie było parno. Na ścianie tliła się mała 

lampka naftowa, rzucając mdłe, pełgające 

światło na spalone, grubo ciosane twarze 

obecnych. Siedzieli zbici w kupę i wyciągnąwszy 

szyje, chwytali każde słowo sołtysa. 

20 

Całym sercem byli z Armią Radziecką, napierającą 

ze Wschodu jak rozpętana burza i niosącą 

im wyzwolenie. Rosła w nich wiara 

w zbliżający się koniec hitlerowskiego panowania, 

wiara w szybkie i wspaniałe zwycięstwo. 

A kiedy Bańka odłożył gazetę, zaczęli gadać 

o Polsce. Wszyscy narzekali na ciężkie 

przedwojenne czasy, na rządy burżuazji i sanacyjną 

przemoc. Chłop był wtedy najzwyczajniejszą 

mierzwą. Wyzuto go z praw obywatelskich 

i zepchnięto na dno najstraszliwszej 

nędzy i poniżenia. Podczas nieludzkich 

pacyfikacji równano całe wsie z ziemią, strzelano 

do bezbronnych ludzi, zapełniano obozy 

koncentracyjne. Wystarczy przypomnieć 

Brześć i Berezę. Tak, to były naprawdę ciężkie 

lata! 

— A jaka to będzie ta przyszła Polska? — 

zapytał barczysty Bednarz. 

— Ludowa! — odparł Jasiek. 

Wojtek Czyż poruszył wargami, jakby 

chciał przemówić, lecz cofnął się i mrucząc 

coś pod nosem, jeszcze mocniej przywarł do 

chłodnej, zbąblonej ściany. Bo tyle go już razy 

oszukano, tak bardzo skrzywdzono, że teraz 

już nie wierzył w żadne, nawet najpiękniejsze 

hasła, w żadne obietnice. • Wszędzie 

węszył podstęp. Chętnie zgodziłby się na 

chleb i wodę, żeby tylko w ojczyźnie zapanowała 

wreszcie równość i sprawiedliwość 

i żeby go już nikt więcej nie szargał, nie poniewierał. 

Ale tak czy inaczej, musi porachować 

się z Gorajem! 

Wracając od Kwiatoszów, Wojtek wlókł 

się noga za nogą. Przystawał, medytował. 

W jednej chwili opętała go żądza zemsty, 

chęć zapłaty za wszystkie doznane krzywdy. 

Zamiast więc udać się na spoczynek, skierował 

się w stronę zabudowań swojego wroga. 

Szedł wolno, spokojnie. Przedzierał się przez 

gęste, oroszone zboża, przez jakąś wysoką 

trawę i wilgotne chaszcze, a kiedy zza kępy 

drzew pokazały się zręby zwęglonej chałupy, 

opuściła go zimna krew. 

Zatrzymał się pod dziką gruszą, skąd widać 

było całe gospodarstwo, leżące jak na dłoni. 

Przycupnął, a wtedy w kieszeni kurtki namacał 

zapałki. Wstrząsnął nim dreszcz. Zacisnął 

zęby i marszcząc krzaczaste brwi, uważnie 

wsłuchiwał się w szmery lipcowej nocy.

Było cicho, pogodnie, lecz parno. Przez gałęzie 

przesiewały się gwiazdy. Trawa lśniła 

od rosy. W Dąbrowie szczekały psy, a w zbożu 

tajemniczo cykały świerszcze. Ziemia pachniała 

rumiankiem i rzeczną miętą. 

Czyż podkradł się pod sam okap ogromnej, 

niemal że folwarcznej stodoły. Żałował, że nie 

było w niej zboża. Zrobiło się jeszcze ciszej. 

Pasikoniki umilkły, a tylko księżyc zalewał 

świat konwiami roztopionego srebra. Wojtek 

zataił oddech. W gardle mu wyschło, ręce 

drżały, a przed oczami zamigotały gwiazdy. 

Jeszcze godzinę temu nie przypuszczał, że 

tak prędko zapłaci temu złodziejowi za własną 

krzywdę. I może nawet nie pomyślałby o 

tym, żeby nie sołtys, nie Franek Bańka. Ten 

rozjuszył go, wspominając o kontyngencie. 

Wyciągnął zapałki i nagle ogarnął go lęk. 

Zerwał się z ciepłej ziemi, gdyż wydało mu 

się że go ktoś ściga. Przystanął za węgłem 

i kryjąc się w cieniu, słuchał. I znowu szczekały 

psy i brząkały świerszcze. Z podwórza 

zalatywał swąd spalenizny, zaduch świeżego 

jeszcze pogorzeliska. 

Wtem gdzieś daleko na Wschodzie odezwały 

się działa. Było to jakieś radosne dudnienie, 

zapowiedź nadciągającego wyzwolenia. 

Głos ten otrzeźwił Wojtka, wstrząsając 

nim do głębi. W jednej chwili porzucił swój 

plan, zapomniał o zemście. Podniósł głowę, 

wyprostował się i powoli ruszył w stronę Dąbrowy. 

Po drodze przystanął, by nacieszyć się 

grzmotem nocnej kanonady. ,,Ależ biją, to biją!" 

szepnął, zacierając ręce. 

W pobliżu swojego domu natknął się przypadkiem 

na paru obcych ludzi, śmiało maszerujących 

środkiem suchego, wyboistego gościńca. 

W pierwszej chwili struchlał, przypuszczając, 

że to Niemcy, ,lecz zaraz odetchnął, 

poznawszy żołnierzy radzieckich, najprawdopodobniej 

zbiegłych z hitlerowskiej 

niewoli. 

— Dobry wieczór! — odezwał się jeden 

z Sowietów. 

— Dobry wieczór! — odparł Wojtek. 

— Co to za wieś? 

— Dąbrowa. 

— Dziękuję. 

Wojtek z uwagą obserwował żołnierzy, 

a już najwięcej tego, co do niego zagadał po 

polsku. Ten wyglądał na dowódcę. A" był 

młody, dość wysoki, przystojny, o szczupłej 

sympatycznej twarzy, rozjaśnionej ujmującym 

uśmiechem. Dwaj jego towarzysze mieli brązową, 

spaloną skórę i czarne jak noc oczy. 

Wszyscy byli uzbrojeni w automaty. 

— Jeńcy? — zapytał Wojtek. 

— Nie. Spadliśmy po prostu z nieba — zaśmiał 

się oficer, pokazując rząd białych, mocnych 

zębów. — Przychodzimy z frontu, żeby 

wam dopomóc w walce z okrutnym faszystowskim 

najeźdźcą. Rozumiecie, co? 

—• Rozumiem. 

— Przenocujecie nas? 

— Przenocuję. 

Czyż pchnął chruściane, skrzeczące wrota, 

wiodąc za sobą niespodziewanych gości. Pod 

walącą się oborą ujadał pies. Gdzieś niedaleko 

słychać było piszczałkę stróża nocnego. 

A na Wschodzie odzywały się raz po raz 

działa. W jasnej poświaci-e księżyca chwiały 

się na podwórzu długie cienie. Z pól płynął 

zapach wykoszonego żyta. 

— Jak wam na imię, towarzyszu? 

— Wojciech. A wam? 

— Cyryl. 

Partyzanci ostrożnie wsunęli się do stodoły 

i przepadli w jej mrocznym wnętrzu- Byli 

głodni i śmiertelnie znużeni, ale cieszyli się, 

że już są na miejscu swego przeznaczenia, na 

tyłach zaciekłego wroga. 

Tymczasem Wojtek wyniósł z chałupy bochen 

razowego chleba i dzban mleka i oddawszy 

to jednemu z Sowietów, usiadł na 

przyzbie, zalanej łagodną bielą księżyca. Wydobył 

z kieszeni machorkę, skręcał papierosa 

i pogrążył się w przyjemnej medytacji. Wydało 

mu się, że pełni żołnierską służbę jak 

w pamiętnych dniach września 39 roku. 

Józef Nikodem 

Kłosowski 

21

WARSZAWSKI RACHUNEK 

Liczymy: 

jeden, dwa, trzy, cztery, piąć: 

czterdzieści pięć — 

pięćdziesiąt... 

Najpierw szabrownicy, jak mrówki, 

gruzy cuchnące trupem i pogorzeliskiem, 

bezczelne szczurze pyski 

— nisko w wnętrznościach Starówki... 

Pierwszy miesiąc 

i rok... 

i faszyzm na kolanach, 

wojny ostatni krok. 

A tu ziemia zorana. e 

Tu nie myślano o natchnieniu świata. 

Należało oczyścić ulice, 

tramwajarzom dać czas do lata 

i rozminować stolicę 

Liczyliśmy: 

Pytano: 

jeden... 

kiedy, kiedy?!... 

Długo, ale na pewno. 

Liczyliśmy: 

dwa, trzy... 

Jeżeli ktoś się zdrzemnął, 

nie wierzył. 

Nowe domy?.. To sny... 

Bądźmy szczerzy: 

robota była wspaniała, 

od razu jak szarża, tempo: 

budynki, jezdnie, chodniki... 

Wiaduktem Wisła zagrała, 

szeroką transmisją latarń. 

Już nie naftowe płomyki, 

I — gdzieżbyś po świece latał... 

Tempo... Tempo! 

Wstawała parterowa, 

jedno... dwu... wielopiętrowa 

Warszawa 

Warszawa!... 

Liczyliśmy: 

cztery... 

Domy, jak młode rydze, 

lub jak brzask nad kraterem 

wypalonej do dna ulicy.

Przychodzili ciekawi 

z Ameryki, z Francji, z Anglii... 

a nam tu błogosławił 

sztandar rodzimych żagli. 

Mówiono: 

„okręty podobne do domów!" 

Nie! 

— gmachy takie, jak wola. 

Jeżeli mało komu, 

to cztery przecież, nie sto lat. 

Liczyliśmy: 

pięć 

Mosty! 

Odetchnąć i... skok, i... Trasa. 

Takie to proste, i nie takie proste, 

jak się potocznie — lub jak pisze prasa. 

Liczymy, liczymy, liczymy! 

Ten bilans ma oczy stalowe, 

jasne czoło, twarde polskie rysy, 

jak z Tatr urąbaną głowę 

i pięści pokoleń znad Nysy. 

Liczymy: 

jutro, pojutrze... 

do sześciu, do siedmiu, do wielu. 

Każdy rok tu będzie najkrótszy, 

każdy dom będzie nową niedzielą, 

aż wyrośnie, jak święto największe, 

wymarzona, promienna, jak SŁAWA, 

naród sobą, jak laurem upiększy 

Warszawa 

zwycięska! 

Warszawa. 

SKRZYPACZKA 

WANDZIE 

WIŁKOMIRSKIEJ 

Ręką sięgnęłaś dalej, głębiej do wiolinu 

i skrzypce jakby wrosły i wyrosły z ciebie... 

I naraz, jakby z efów ktoś skrzydła rozwinął 

i rozpiął jak dwa słońca na błękitnym niebie. 

I wiodłaś nutę jedną cieniutką i prostą 

do jakiegoś dna — smutku lub może miłości... 

I już wiadomo było — ty, niebo, się rozstąp 

przed pięknem, które ciebie wyraziło prościej. 

Stelan 

Wolski 

23

MAREK ADAM JAWORSKI 

FSC 

i 

Wyprzedzić harmonogram nie łatwa to sprawa, 

zresztą — zbudować socjalizm to nie zabawka. 

Dobrze się muszą serca rozpalić, 

mózgi rozpłomienić, 

aby metal w kształt samochodu się oblekł. 

'' ' * 

Trzeba było ziemi 

setki hektarów wydrzeć 

i powiedzieć twardo: 

,, Dobrze! 

Tu stanie fabryka, 

tu nowy narodzi się człowiek". 

Od słów do czynów blisko — 

nie kończy się na słowie, 

gdy robotnik ministrem, 

gdy chłop dyrektorem. 

II 

I tam, gdzie wiatr artysta 

traw struny targał wczoraj, 

gdzie bławatów szukały dziewczyny, 

słychać już szum motorów. 

Koparki w ziemię się wgryzły, 

w piasek wdarły się szyny, 

aby krajobraz przerobić 

hukiem stalowej maszyny. 

III 

Przemienia się ziemia lubelska 

i chłopi wyrwani nędzy. 

Rosną żelazne cielska 

i rwą ciemnoty więzy. 

• 

Dłoń, która buduje, 

od pługa jest i młota, 

nie obca jej niewola, 

deszcz burzliwy i słota. 

Nie obcy jej karabin, 

nie obcy czas przeklęty, 

dlatego jej najłatwiej 

kłaść szczęścia fundamenty. 

Dłoń, która buduje, 

jest młoda, lecz rozumna 

i umie kielnię ująć, 

i umie grunt wyrównać. 

Dłonie razem zbratane 

prześcigają marzenia. 

Są mocniejsze niż granit, 

trwalsze niż ziemia. 

IV 

Szybciej, murarzu! Dokładniej i lepiej! 

Czeka na wozy Łódź i Zagłębie. 

I niech się żelazo o cegły zazębi, 

niechaj się serce z betonem zlepi. 

24

Plany? Z nadwyżką! Czas nie stoi w miejscu. 

Tu życie się mierzy na wyrost. 

I stąd 

można żyć choćby tysiąc lat, 

gdy normy pękają pod siłą 

junackich rąk. 

One zmieniają miasta, 

słońce przetapiają w hutach. 

Gmachy sieją na piaskach, 

plewią bunt i smutek. 

V 

Do socjalizmu droga jest prosta, 

choć wróg do skoku pręży się jeszcze. 

I nikt nie może w tyle pozostać, 

złamany przez czas i przestrzeń. 

Szczęście nie przyjdzie samo do ręki, 

blaskiem swym oczu nie rozżarzy 

i nawet nie muśnie po twarzy, 

jeżeli serca staną się zbyt miękkie. 

Dlatego trzeba pięści zacisnąć, 

zwyciężyć beton, żelazo i cegły. 

Bo w tym jest siła, bo w tym jest przyszłość 

Socjalistycznej, Niepodległej! 

Marek Adam Jaworski 

WACŁAW GRALEWSKI 

METEOR 

Po dniach upalnych i skwarnych, wypełnionych 

monotonią ćwiczeń, marszów i wykładów, 

jakie są udziałem każdego rezerwisty 

powołanego na letnie ćwiczenia — wyjazd na 

trzydniowy odpoczynek do majątku leżącego 

w pięknej miejscowości nad Wisłą wydał mi 

się czarującą przygodą. 

— Mój wuj, bogaty obszarnik, stary kawaler 

i trochę dziwak, lubi bardzo gości a kuchnię 

ma ef ef — powiedział do mnie jeden z kolegów 

pułkowych, z którym zadzierzgnąłem 

węzły przyjaźni. 

— Dobierzemy sobie paczkę chłopaków do 

rzeczy i pojedziemy — dodał. — Dostałem od 

wuja plein pouvoir, jeżeli chodzi o skład osobowy! 

Właśnie tak się składało, że w poniedziałek 

wypadało święto a sobotę mieliśmy wolną. 

A więc trzy dni zupełnej swobody no i perspektywa 

świetnego spędzenia czasu. 

Wypłynęliśmy statkiem z Włocławka we 

wczesnych godzinach poobiednich i siedząc 

wygodnie na ławkach pokładowych wdychaliśmy 

ożywcze, chłodne od wody wiślanej powietrze 

przesycone uczuciem swobody. Urwać 

się z łańcucha drylu wojskowego i poruszać 

swobodnie członkami niezależnie od jakiejkolwiek 

komendy — już to samo stanowiło 

przyjemność nie lada. 

Gęsto porośnięty brzeg Górnego Szpetala 

przesuwał się jak zasłona z zielonego aksamitu. 

Powoli Włocławek oddalał się i niknął 

w przestrzeni, którą pozostawiliśmy za sobą. 

Brzegi obniżyły się znacznie a często spotykane 

mielizny i wysepki piaszczyste świadczyły 

o spadku wód Wisły. Długotrwałe upały 

zrobiły swoje. 

Dochodziła godzina piętnasta, gdy statek 

przybił do przystani w Dobrzyniu, skąd końmi 

mieliśmy pojechać do gościnnego dworu. Nawet 

nazwa jego — Kochań zdawała się obiecywać 

wiele. 

Do oczekującego powozu wsiedliśmy w doskonałym 

nastroju. Było nas pięciu ogorza- 

25

łych i jędrnych chłopaków, chętnych bodaj 

w każdej chwili do przysłowiowej bitki i wypitki. 

— Tylko czy aby twego wuja nie skrzywdzimy 

zbytnio, bo co do mnie, to czuję, że 

zjadłbym pieczonego byka, pozostawiając nieznaczne 

resztki — zapytał z wyraźną troską 

o najbliższą przyszłość przysadzisty blondyn 

o pełnych wargach, którego nazywaliśmy 

„głodnym Franiem", a którego uradziliśmy zabrać 

ze sobą ze względu na entuzjastyczny 

stosunek do spraw spożycia. 

— Przyda się — powiedział mój przyjaciel 

— pan na Kochaniu nie lubi ludzi wstrzemięźliwych! 

— 

— Czy zaraz na wstępie podadzą ci pieczonego 

byka za to ręczyć nie mogę, ale jagnię 

na przekąskę znajdzie się na pewno! — 

„Głodny Franuś" popatrzył na mówiącego 

tak, jakby chciał w jego oczach znaleźć porękę 

wypowiedzianych słów, po czym chrząknął 

i cmoknął w sposób najwyraźniej upewniający 

samego siebie, że wszystko jest w porządku. 

Słońce wyciskało z człowieka ostatnie rezerwy 

wilgoci, toteż marzyłem o chwili, gdy 

będę mógł wypić bodaj jedną szklankę wody. 

Rozpalone powietrze drgało i nad pożółkłymi 

łanami zbóż układało się w przezroczyste ale 

dostrzegalne pasma i kłęby. Po godzinnej jeź : 

dzie nagle ukazała się bujna kępa drzew,, 

spływająca w szeroki wąwóz, a wśród niej 

zamajaczyły zabudowania. Dobijaliśmy do 

portu naszych pragnień, w którym „głodny 

Franio" widział swego „pieczonego byka", 

a. ja tęgie naczynie chłodnego, ożywczego 

płynu. 

U podjazdu ujrzałem sylwetkę mężczyzny 

średniego wzrostu, dość znacznej, aczkolwiek 

równomiernej tuszy, rumianego, z dziecinnie 

łagodnymi oczami jakby figlarnie spozierającymi 

spod wypłowiałych gęstych brwi. Krótko 

przystrzyżone włosy i ręce opuszczone 

nieruchomo nadawały jego figurze jakiś wojskowy 

pozór. Tak czasem wyglądają emerytowani 

oficerowie wyższej rangi. 

Ale wrażenia te prysły w chwili, gdy powóz 

zatrzymał się i piątka nasza wysiadła 

a raczej wyskoczyła zeń. 

Stojący dotąd prawie nieruchomo mężczyzna 

zawołał cienkim z lekka piskliwym głosem, 

poklepując się przy tym po bokach: 

— A witam, witam kochanych gości, widzę 

(tu zwrócił się do siostrzeńca) Tadziu kochany, 

że przywiozłeś mi chwackich kawalerów! 

I podbiegłszy do nas zaczął każdemu z manifestacyjną 

serdecznością ściskać ręce. 

— Proszę, proszę — otworzył szeroko wejście 

zapraszając do wnętrza. — O, tu jest pokój 

gościnny — ręką wskazał na półotwarte 

drzwi — wszystko przygotowane: woda, mydło, 

szczotki. Zapewne zechcą panowie pozbyć 

się kurzu po podróży! — 

Czując, że pragnienie doskwiera mi bardzo 

silnie, zwróciłem się do niego i poprosiłem 

o szklankę wody. 

— Przepraszam, że tak od razu na wstępie, 

ale naprawdę nie mogę już wytrzymać — 

usprawiedliwiałem swą prośbę. 

— Ależ drogi poruczniku — zawołał — 

świetnie rozumiem, w tej chwili każę podać! 

— Mówiąc to wziął mnie pod rękę i wprowadził 

do sąsiedniego saloniku. 

— Zaraz będzie woda i ugasimy pragnienie! 

— 

Wybiegł drzwiami prowadzącymi w głąb 

mieszkania, pozostawiając mnie samego. Usiadłem 

na stylowej kozetce i zacząłem przypatrywać 

się meblom i obrazom, wiszącym na 

ścianach. Trwało to krótko. Drzwi, za którymi 

znikł gospodarz, otworzyły się skrzypiąc 

z lekka i ukazał się w nich lokaj w liberii, popychając 

przed sobą serwantkę na kółkach: 

na górze widniały kryształowe pękate karafki, 

ciemne gąsiorki i szklanki, a na dole półmiseczki 

z zakąskami. Zatrzymawszy się 

przede mną dostojnie się skłonił i nic nie mówiąc 

ujął zgrabnie kryształową butlę, chcąc 

napełnić szklankę. 

-— Przepraszam, ale to pomyłka, prosiłem 

o szklankę zwykłej wody. — 

Lokaj zatrzymał swą rękę i spojrzał nieporadnie. 

W tym momencie do salonu wszedł 

gospodarz i widząc wahanie lokaja wziął z jego 

rąk karafkę i pochylił ją nad' stojącym 

najbliżej mnie pękatym kryształem. Powstrzymałem 

jego rękę w chwili, gdy szybkim ruchem 

zaczął napełniać pucharek a ciemnobrązowy 

płyn zabulgotał obiecująco. 

— Przepraszam, że tyle zamieszania robię 

swą osobą, ale proszę o wodę, zwykłą wodę 

— zaakcentowałem ostatnie słowa. 

Chwilę trwała cisza. 

26.

— Nie rozumiem — usłyszałem w odpowiedzi. 

— Jakto ,nie chce pan wypić jarzębiaku 

z metryką, pędzonego według przepisu mojego 

dziada, to chyba jakieś nieporozumienie! 

Upał jest duży — dodał jakby do siebie, zrozumiawszy 

nagle przyczynę, która przyciemniła 

mój umysł — ale nic tak nie orzeźwia 

i nie przywraca jasności myśli, jak właśnie 

ten jarzębiak! — 

— A zresztą są różne gusty — zastanowił 

się chwilę — więc może nalewka miętowa 

z dodatkiem korzenia dziegięlowego? 

— Tak, racja — wykrzyknął jakby olśniony 

nagłą myślą — naturalnie, zieleniec, oczywiście 

zieleniec! Zacznijmy od nalewki miętowej! 

— I sięgnąwszy do stojącego obok gąsiorka 

usiłował napełnić szklankę. 

— Ależ ja naprawdę proszę o wodę, bo 

umrę z pragnienia i w ogóle nic nie zjem ani 

wypiję w tym domu — zawołałem na poły 

z prawdziwą rozpaczą. 

— Wody, wody, wody! 

Pan domu wypuścił z rąk trzymany gąsiorek 

tak, że zadźwięczał dość głośno o szklany 

blat serwantki i otworzył ze zdumienia usta. 

— Jakto — wyszeptał po chwili — wody, 

takiej zwykłej pospolitej wody?! Poruczniku, 

ja od trzydziestu lat nie przełknąłem nawet 

kropli wody a wyglądam zdaje się, może właśnie 

dlatego, doskonale. Przecież takie picie 

zwykłej wody, przepraszam za szczerość, to 

zbyt pospolite. Tak, picie wody — dodał jakby 

refleksyjnie — pospolite i naprawdę niezdrowe... 

No więc zróbmy kompromis: ja wycofam 

wódkę a pan tę, — jak ją tam... wodę, no 

i napijemy się wina. — I sięgnął po pękaty 

omszony gąsiorek. 

— To wino zrodziła nasza ziemia kujawska. 

Nie żadne zagraniczne, ale nasze własne, 

robione według starej recepty. Głogowe! — 

Ma — namyślił się chwilę — ponad trzydzieści 

lat. Jeszcze ojciec mój, nieboszczyk, je preparował. 

A czynił to wyśmienicie. Pije się 

łagodnie niby mleczko. 

— A jednak poproszę o szklankę wody — 

rzekłem stanowczo. Gospodarz zamarł, a w kącikach 

jego żółtawych oczu (dopiero teraz 

dostrzegłem ten odcień) zabłysły jakby iskierki 

gniewu. Ale natychmiast zgasły. Wolno 

podniósł rękę, opuścił głowę, chwilę trwał 

nieruchomo, poczem cicho powiedział: 

— Ja dla pana specjalnie ten gąsiorek kazałem 

przynieść z piwnicy. Pierwsze spojrzenie, 

błysk sympatii... No i taka rekuza! Franciszku 

— zwrócił się do lokaja, proszę panu 

porucznikowi podać szklankę wody. — Mówiąc 

to rozłożył ręce jakby z rezygnacją. 

Pijąc wodę, która wracała mi świeżość 

a zaschłe gardło czyniła znów pełnowartościowym 

organem, obserwowałem twarz gospodarza. 

Stanowiła nieforemną bryłę, drgającą 

od czasu do czasu nerwowo, jakby picie 

przeze mnie wody napełniało ją cierpieniem. 

Widząc, że skończyłem, wziął mą szklankę, 

oddał ją lokajowi gestem, jakim oddaje się 

zanieczyszczone naczynia, a potem z gąsiorka, 

zawierającego, jak powiedział, wino, nalał 

pełną szklankę a następnie stojącą obok 

drugą. 

— No a teraz w pańskie ręce — wyrzekł 

ze smutkiem ale i z pewnością, że najgorsze 

już mamy poza sobą, i podniósł szklankę. 

Tym razem trzeba było skapitulować. 

Podniosłem kryształ do ust i skłaniając głowę 

lekkim ruchem w jego stronę, pociągnąłem 

łyk, drugi, trzeci... 

„Wino" okazało się, jak przypuszczałem, 

tęgą głogową nalewką, wydzielającą silny 

aromat. 

— A wie pan, poruczniku, co jest jego fundamentem, 

że tak powiem. Okowita, specjalny 

gatunek okowity, zaprawiony ziołami. Długotrwała 

fermentacja dała mu łagodność i taki 

jakby aksamitny smak. 

•— No a teraz może by coś niecoś przekąsić. 

O np. cynaderki baranie na słoninie i na 

grzankach, albo paszteciki z francuskiego ciasta 

z rakami? 

Wstałem i skłoniłem się. — 

— Proszę wybaczyć, ale teraz skoro zaspokoiłem 

pragnienie... chciałbym pozbyć się 

kurzu i brudu po podróży. Myślę, że jedzenie 

nie zając, nie ucieknie! 

— Ależ, oczywiście -— ożywił się pan na 

Kochaniu — co się odwlecze, to nie uciecze! 

I uśmiechając się figlarnie poprowadził mnie 

do pokoju gościnnego. 

Po dokonaniu niezbędnych zabiegów toaletowych 

wysunąłem się z pokoju i wyszedłem 

przed dom. Był to parterowy budynek, praktycznie 

rozplanowany, z bocznym skrzydłem, 

mieszczącym pomieszczenia administracyjne. 

Front zwrócony był do parku — część tylna

graniczyła bezpośrednio z zabudowaniami 

gospodarczymi, które można było oglądać 

z okien. W ten sposób zapewniona była stała 

kontrola dworu nad całokształtem prac. 

Park był duży i ładnie położony. Część jego 

obejmowała wąwóz, który niby czarna plama 

rozdzielał żółte łany zbóż i biegł aż ku Wiśle. 

Do parku przylegały sad i ogród warzywny 

a dalej widniały sadzawki. 

Pobieżne oględziny wskazywały wyraźnie, 

że gospodarstwo jest dobrze utrzymane. 

Niektóre partie parku miały jakby leśny 

charakter, może były pozostałością rosnącego 

tu kiedyś dużego lasu — inne najwyraźniej 

stworzyła i opieką otaczała ręka ogrodnika. 

Strzyżone szpalery i drzewa, klomby zatrzymujące 

wzrok wzorami i napięciem barw, 

ścieżki wysypane piaskiem i dyskretnie ustawione 

ławki wskazywały na dużą pieczołowitość. 

Gdy po dłuższym błądzeniu wśród drzew 

zbliżyłem się do domu, wybiegł na moje spotkanie 

„głodny Franio". 

— Szukamy cię wszyscy, gdzie się włóczysz, 

stary prosi na kolację — zawołał najwyraźniej 

podekscytowany i chwycił mnie za 

rękę tak jakby bojąc się, że mu się wymknę. 

— Jakto na kolację? — zapytałem — przecież 

jest jeszcze wcześnie! 

— Aha, wcześnie, wcześnie — przedrzeźniał 

— boś sobie zaraz na wstępie dobrze rąbnął, 

niby to przymawiając się o szklankę wody. 

Już wszyscy o tym wiedzą. Ależ spryciarz 

z ciebie — powiedział z odcieniem uznania. 

Nie odpowiedziałem. Wszelkie wyjaśnienia 

byłyby zbędne.' 

Na progu domostwa stała grupka kolegów, 

rzucając w naszą stronę niecierpliwe spojrzenia. 

— No, jest zguba — powiedział gospodarz 

— panowie, proszę do stołu, czym chata bogata... 

Jadalnia była obszerną komnatą, pośrodku 

której stał duży dębowy stół otoczony wieńcem 

wygodnych krzeseł. Wzdłuż ścian stały 

mniejsze i większe stoliki, spełniające rolę pomocniczą. 

Oprócz nas do stołu siadły dwie 

starsze panie, dalekie krewne gospodarza, 

rezydentki. Moje miejsce wypadło obok pana 

domu. 

Z zaciekawieniem rzuciłem okiem na zastawę 

i na to, co znajdowało się na bocznych 

stolikach. Poczułem głód i chciałem choć pobieżnie 

zorientować się w treści półmisków 

i sosjerek, aby ułożyć jakiś ogólny bodaj plan 

działania. Czułem, że będę zmuszony zrehabilitować 

się za tę nieszczęsną wodę. Dwóch 

lokai krzątało się koło potraw i nalewało 

trunki. 

Pan domu wziął do ręki dwie butle. 

— Orzeł czy reszka? — zapytał, śmiejąc się. 

„Orzeł" okazał się starą orzechówką, pod 

którą zjadłem dwie grzanki z kremem śledziowym. 

Stojący za mną lokaj zmienił talerzyk, 

a pan domu podsunął półmiseczek z befsztyczkami 

w sosie maderowym z krokietami. 

Zjadłem dwa befsztyczki i wypiłem pucharek 

zieleńca. 

Zauważyłem, że gospodarz skoncentrował 

uwagę na mojej osobie, jakbym się stał dla 

niego problemem, który postanowił rozwiązać. 

Jadł i pił to samo i w tej ilości co ja, proponując 

dyskretnie potrawy lub idąc za moim 

przykładem. 

— Pod „miodówkę żołądkową" radziłbym 

placuszki z parmezanem, nie obciążają żołądka 

i stanowią doskonałe przejście do potraw 

poważniejszych. Te same zalety mają również 

gorące paszteciki z pieczarkami, tylko że do 

nich radziłbym łyk morelówki. 

Dotąd ulegałem gospodarzowi, widząc w nim 

świetnego przewodnika na mapie zgromadzonych 

potraw. Opór mój przeciwko jego wywierającej 

dyskretny nacisk inicjatywie zrodził 

się w chwili, gdy zorientowałem się, że 

to, co uważałem za kolację, było tylko nieznacznym 

do niej wstępem. Befsztyczki, placuszki, 

paszteciki, muszelki z zapiekaną treścią, 

przeplatane zimnymi przekąskami, stanowiącymi 

łączące ogniwa, miały tylko charakter 

przystawek i były jakby uwerturą 

w symfonicznej orkiestrze sztuki kulinarnej. 

Zanosiło się na poważny koncert, którego 

każda część miała swą wagę i swój przemyślany 

zakres. A ja, jak idiota, dałem się złapać 

na przynętę pierwszych taktów. 

W miarę, jak zacząłem wykazywać wstrzemięźliwość, 

zaczął róść napór gospodarza. 

„Prynuka" stawała się wyraźna. 

Zrobiwszy małe zestawienie wyliczyłem, 

że przystawek było szesnaście. Odegrały one 

rolę harcowników, będących małym pokazem 

sprawności przed generalną rozprawą. Znikły 

28

zręcznie sprzątane talerzyki i półmiseczki, na 

stole pojawiły się średniej wielkości srebrne 

półmiski, a na przesuwanych bezszelestnie 

serwantkach. dość poważne, parujące spod pokryw 

metalowe rondle. 

A ja, ja konstatowałem już brak wolnych 

miejsc w żołądku. Przy tym czułem, mimo 

dość znacznej wytrzymałości na alkohol, pewien 

zamęt w głowie. 

Zdawałem sobie teraz wyraźnie sprawę, że 

z gospodarzem trzeba będzie stoczyć walkę, 

coś w rodzaju zamaskowanego pojedynku. 

Widocznie głębiej odczuł, niż to przypuszczałem, 

ową „rekuzę" na wstępie i postanowił 

mnie upokorzyć. Trzeba się było mieć na 

baczności i nie dać pognębić. 

— Radziłbym — skinął na lokaja, który 

szybko podjechał z serwantką i zdjął pokrywę 

z rondla — ozór w szarym sosie. — Lokaj na 

jego skinienie szybko nałożył mi na talerz 

dwa płaty. 

— To stanowczo za dużo! — zaprotestowałem 

— bukiet z potraw jest tak rozległy i tak 

znakomity, że aby mieć rozkosz smaku, trzeba 

wszystkiego pokosztować po odrobinie. 

— O nie, nie — wykrzyknął — ilość potęguje 

znaczenie jakości — myślę, że podzieli 

pan moje zdanie, gdy" nadejdzie czas na rozmyślania 

i rozważania... 

Westchnąłem. Właściwie wkroczyłem już 

w fazę, w której chętniej zająłbym się rozmyślaniem 

niż jedzeniem, niestety napór rzeczywistości 

był zbyt silny. 

— Wie pan, wolę bardziej karpie lipcowe 

niż grudniowe: są delikatniejsze a tym samym 

wyborniejsze w smaku — mówił głos z prawej 

strony, podsuwając mi karpia po francusku. 

Jak dalekie echo przesunął mi się comber 

cielęcy z sosem beszamelowym i monolog, najwyraźnej 

kierowany w moją stronę o zaletach 

jelit słonek, napełnianych sardelami 

i truflami. Słowa gospodarza coraz bardziej 

miały charakter dyskretnego bulgotu, który 

mieszał się z dzwonieniem szkła i wypowiedziami 

zachęty, jakich nie szczędzili sobie 

współbiesiadnicy. Damy ulotniły się dyskretnie, 

tak że przy stole panowała męska swoboda 

i młodzieńczy jurny rozgwar. 

Owionął mnie prąd świeżego powietrza, 

odrywający się od ciemnego gwiaździstego 

nieba, gdy nie wiem kiedy i jak znalazłem się 

w parku przed domem. Z lekka drżącą ręką 

wyjąłem zegarek, zapaliłem zapałkę i skonstatowałem, 

że jest druga po północy. A więc 

około ośmiu godzin przesiedzieliśmy przy kolacji. 

Chłód nocy i samotność parku pozwoliły 

młodemu organizmowi przezwyciężyć nadmiar 

— odzyskałem równowagę. 

Wolnym krokiem wróciłem do domu. W 

wejściu stał lokaj, który wskazał mi pokój 

sypialny. Ciężko ległem na łóżku i szybko zasnąłem. 

Obudziłem się około dziewiątej rano. 

Byłem pierwszy, który wyskoczył z łóżka, 

w domu bowiem panowała kompletna cisza. 

Gdy umyty, ogolony i ubrany wyszedłem do 

hallu, spotkałem pana domu również już ubranego. 

— O, winszuję! — zawołał na mój widok — 

już na nogach, jakże się pan czuje? Śniadanko 

gotowe. Nim koledzy pańscy wstaną, możemy 

sobie coś niecoś przetrącić! 

Nie odpowiedziałem jeszcze na propozycję, 

gdy drzwi za nami skrzypnęły. Okazało się, 

że koledzy również wstali. 

Wspomnienie kolacji pomieszało się z elementami 

snu, tak że niektóre jej fragmenty 

gotów byłem uznać za obrazy senne. Biały 

obrus na stole w jadalni wabił swą świeżością 

i bynajmniej w niczym nie kojarzył się z bachanaliami, 

a gustownie ustawione na bocznych 

stolikach bukiety kwiatów napełniały 

pokój radością. 

Wieczór wczorajszy zdawał się być sprawą 

odległą i już nieważną, a rzeczy teraźniejsze 

budziły zaciekawienie. Ze wzruszeniem pomyślałem 

o szklance herbaty z cytryną i o skromnym 

maślanym rogaliku. Ale rzeczywistość 

wyraziła się dużym półmiskiem jajecznicy, 

pięknie ugarnirowanej grzankami i sardynkami. 

— Jajecznica z indyczych jaj — zaanonsował 

gospodarz — zaprawiona zieloną papryką 

puree. Jest milsza dla podniebienia niż z jaj 

kurzych, a sardynki znakomicie z nią harmonizują. 

Polecam po kieliszku ratafii, tworzy 

ona bowiem z tą jajecznicą nierozerwalną 

całość, a jakiekolwiek zmiany byłyby herezją. 

Po jajecznicy podano podroby z młodych 

gęsi w czarnym sosie a potem kolejno kilka 

„lekkich", jak je nazwał pan domu, potraw 

29

mięsnych i rybnych. Wreszcie dla zaakcentowania, 

że jest to jednak śniadanie, wniesiono 

na końcu piękny porcelanowy dzban kawy 

i dzbanuszki z kremową śmietanką. Na misternie 

plecionych tacach leżał cienko krajany 

chleb pieczony na sposób francuski 

i ślicznie lśniące rumiane bułeczki wiedeńskie. 

Tradycji stało się zadość. 

— Konie są gotowe — powiedział — pojedziemy 

do kościoła, a po powrocie oczekiwać 

nas będzie z niecierpliwością obiadek, zwykły, 

skromny niedzielny obiadek! 

Przejażdżka do kościoła stała się pewnym 

urozmaiceniem. Sumy wysłuchaliśmy z roztargnieniem. 

W powrotnej drodze towarzystwo 

powiększyło się, gdyż „pan od Kochania", 

jakeśmy już zaczęli nazywać gospodarza, 

zaprosił na obiad proboszcza. Był to mężczyzna 

dość wysoki, tęgi o pięknie nalanej rumianej 

twarzy, świadczącej, że wikt i powietrze 

wiejskie świetnie mu służą. Obecność 

prałata miała i tę dobrą stronę, że gospodarz 

usiadł przy stole obok niego i jakby zapomniał 

o mojej obecności. Bezpośrednim towarzyszem 

stał się mój przyjaciel. 

Obiad rozpoczął się punktualnie o czternastej. 

Pomny na doświadczenia ubiegłego wieczoru, 

postanowiłem być czujny i ostrożny 

i w żadnym razie nie dać się sprowokować 

do przekroczenia miary. 

Nie doceniałem tylko doświadczenia i talentu 

pana domu, który czyniąc wszelkie honory 

prałatowi znalazł dostatecznie dużo 

czasu, aby uwagi swej nie odwrócić od mojej 

osoby. 

Pięknie usmażone ptasie wątróbki, umiejętnie 

przekładane płatami szpiku wołowego 

i osmażaną salsefią rozpoczęły defiladę potraw 

wstępnych. Kolejno przesunęły się 

kruszki cielęce na muszelkach z sosem śmietanowym, 

kapusta nadziewana rakami, węgorz 

w sosie musztardowym i karczochy z sosem 

holenderskim. 

Po zupie pieczarkowej — kotlety baranie 

pod beszamelem i sum po kardynalsku. Wreszcie 

w aureoli barwnych piór — bażant nadziewany 

kapłonem. 

Powyższe dania stanowiły akcenty główne, 

obok których przesunęły się liczne dania pomniejsze. 

Trunki w kryształowych czarkach tkwiły 

przy talerzach niby kolorowe kwiaty w butonierkach. 

Finałem obiadu obok tartletek truskawkowych 

i merengów z kremem był niezwykle 

okazały tort czekoladowy królewski, przybrany 

nenufarami. 

Kilka rodzajów kompotów, wina i likiery 

oraz ciasto różnego rodzaju, wreszcie kawa 

nadająca aromatem silny ton w plejadzie zapachów 

dopełniły całości. 

— Powiedz mi, mój drogi — rzuciłem pytanie 

przyjacielowi — czemu mamy zawdzięczać, 

że wuj twój tak nas fetuje? Przecież to 

są uczty godne czasów saskich? 

Zagadnięty skrzywił się z lekka a potem 

uśmiechnął. 

— Wiesz — odpowiedział — powiem ci 

prawdę — wuj zlekceważył was trochę, takie 

obiady i kolacje to on robić każe nawet wtedy, 

kiedy gości' nie ma. Gdy przyjeżdżają do 

niego tacy, których chce naprawdę uhonorować, 

o, to wtedy dwadzieścia cztery godziny 

nie wstaje się od stołu, a korowód potraw 

mógłby na odpowiedniej wystawie ubiegać 

się śmiało o złoty medal. Chyba, że zechce 

jeszcze dziś poprawić się, może ze względu na 

obecność prałata, no i zadysponuje odpowiednią 

kolację! Wtedy zobaczysz, do czego Kochań 

jest zdolny. 

Nigdy nie byłem żarłokiem, aczkolwiek 

ceniłem i cenię kulturę kulinarną i talenty jej 

twórców, toteż perspektywa kolacji, poniedziałkowego 

śniadania i obiadu wydała mi 

się koszmarem. Była godz. 18. Obiad według 

pojęć kochańskih trwał krótko, bo tylko cztery 

godziny. O 20 min. 30 odpływał z Dobrzynia 

do Włocławka statek. Prosić o konie było 

sprawą ryzykowną. Postanowiłem po „angielsku" 

opuścić nader gościnne progi i pieszo 

dotrzeć do przystani. 

Gdy po ostrym marszu trwającym około 

pół godziny, odwróciłem się, drzewa parku 

w Kochaniu, wydały mi się bardzo odległe. 

Na przystań przyszedłem z opóźnieniem, 

ale okazało się, że statek płynący z Płocka 

wskutek niskiego .^stanu wód osiadł na mieliźnie 

i że ten wypadek spowodował prawie 

godzinne opóźnienie. Czasu więc było dosyć. 

To, co nazywało się przystanią w Dobrzyniu, 

było dość dużą krypą, zakotwiczoną przy 

30

zegu, na której pokładzie wybudowano domek, 

mieszczący kasę, poczekalnię (w razie 

deszczu) i mały magazyn. Na pozostałej części 

pokładu umieszczano towary, które trzeba 

było załadować na statek lub te, które statek 

wyładowywał. Pomiędzy leżącymi pakami 

i workami, gdy dopisywała pogoda, można 

było odbywać spacery, skracające czas oczekiwania 

na opóźnione statki. Skorzystałem 

z tej możliwości i po nabyciu biletu zacząłem 

spacerować. Oprócz mnie czekało kilkanaście 

osób tworzących drobne grupki. Szybko zapadał 

zmierzch. W oknie kasy ukazała się duża 

lampa naftowa. Blask jej rzucił smugę światła 

na wodę. 

Na krypę wchodziło się po szerokiej desce 

opartej jednym końcem o burtę a drugim 

o brzeg. W chwili, gdy zapalono lampę, zauważyłem, 

że na pokład wchodzi jakiś człowiek. 

Nie był to pasażer, raczej ktoś miejscowy. 

Miał na sobie szare drelichowe ubranie, 

na nogach drewniaki, wystukujące każdy jego 

krok. 

Wszedł na pokład, rozejrzał się i po chwili 

wahania podszedł do mnie. 

— Przepraszam — powiedział miękkim, trochę 

chłopięcym głosem — czy mógłbym pana 

•prosić o papierosa? 

— Niestety, nie palę, więc nie mam papierosów! 

— 

Rozczarowanie, jakie odbiło się na twarzy 

proszącego, było tak wyraziste, że zacząłem 

mu się baczniej przyglądać. Wzrostu niewielkiego, 

krępy i przysadzisty — blada twarz 

kontrastowała z ciemną skórą rąk zapracowanych 

i brudnych. 

Właśnie w tym momencie weszła na pokład 

jeszcze jedna osoba. Był nią oficer zawodowy 

z mego pułku, którego znałem. Podszedłem 

do niego i wyjaśniwszy sytuację poprosiłem 

o papierosy. Wyjął paczkę „Ergo". 

Wziąłem dwie sztuki i podałem mojemu rozmówcy. 

Biorąc je obejrzał dokładnie, poczem 

zapalił jednego. Widać było, że zaciąganie się 

dymem sprawia mu dużą przyjemność, jak 

zwykle palaczowi, który dawno nie palił. Wypaliwszy 

prawie połowę zwrócił się znów do 

mnie i powiedział: 

— Nigdy jeszcze nie paliłem tak dobrego 

papierosa! — 

— Ależ to zwykłe „Ergo", nie jestem palaczem, 

wiem jednak że to gatunek pospolity. 

— Tak, dla pana może on i pospolity, ale 

mnie na takie nie stać. Palę czasem zbierane 

opałki albo trochę machorki! 

— Kim jesteście? 

— Robotnikiem na przystani —- odpowiedział. 

I nim zadałem mu następne pytanie, 

zaczął mówić o sobie. 

sam 

— Kiedyś to się trochę zarabiało, półtora 

i dwa złote dziennie, a dziś, mówią kryzys, to 

i z trudem dociąga się do pięćdziesięciu, sześćdziesięciu 

groszy za dniówkę. Przewóz towarów 

się zmniejszył, a i ludzi jest dużo bez 

pracy, więc przychodzą tli na-przystań, aby 

coś niecoś podłapać. No i robi się duża konkurencja. 

— 

— Pięćdziesiąt, sześćdziesiąt groszy! — zawołałem 

— czyż można z tego wyżyć? 

— Musi się, a i trzeba trochę odłożyć, bo 

w zimie przystań nieczynna i zarobków nie 

ma. A tu okolica pusta i o pracę trudno. 

— Więc co robicie w zimie, z czego żyjecie, 

jak ubezpieczenia, zasiłki dla bezrobotnych?! 

Okazało się, że o tym nikt tu nie słyszał. 

— Podobno tam gdzieś w Płocku czy Włocławku 

coś dają bezrobotnym w zimie, psi pieniądz, 

ale dają — tutaj nic, nikt się o nikogo 

nie troszczy. Jak kogo bardzo bida przyciśnie, 

no to do trumny się kładzie. Wtedy kończą 

się wszystkie troski, zmartwienia i poniewierka! 

W tej chwili stanął mi przed oczami obraz 

Kochania i jego stołów, uginających się pod 

nadmiarem potraw i napojów. 

— Trzeba to zmienić! — zawołałem — trzeba 

zacząć walkę o lepsze warunki bytu! Ilu 

was tu jest? Trzeba się zorganizować! 

— Walka, ilu was jest, trzeba się zorganizować 

—- powtarzał jakby bezmyślnie biedaczyna 

dobrzyński — trzeba, ale jak, może będą 

na to źle patrzeć, można stracić to co się ma. 

To tak łatwo powiedzieć, ale kto ma zacząć? 

W tym momencie rozległ się ryk syreny — 

spóźniony statek podpływał do przystani. 

Choć miałem lekką małą walizkę, kazałem 

zanieść ją na pokład statku. Usadowiłem się 

na ławce i odbierając bagaż wręczyłem dobrzyniakowi 

dwa złote. 

— Ależ to za dużo, tu dają dziesięć a najwyżej 

dwadzieścia groszy za taką robotę. 

51

•— No to niech raz będzie inaczej, nie dziesięć 

groszy, ale dwa złote! 

Mówiąc to uścisnąłem mu rękę. 

Spojrzał, parę razy na przemian, na trzymaną 

w ręku srebrną monetę i na mnie i z 

dziwnym akcentem wyszeptał: walczyć, walczyć, 

tak, walczyć... 

Syrena dała znak odjazdu! Gdy statek odbijał 

od przystani, zauważyłem, że mój tragarz 

zapalił drugiego otrzymanego papierosa. 

Spojrzałem na niebo. W tym momencie na 

jego ciemnym tle zapalił się duży meteor 

i przeciął niebo długą zielonkawą linią, po 

czym zgasł, zostawiając kilka kosmicznych 

iskier. 

Odpłynęliśmy już kilkadziesiąt metrów. Świa 

tło w kasie zagasło. Przystań pogrążała się 

w noc. Tylko na tle ciemnej krypy jarzył się 

wyraźnie mały punkt, ognik palącego się papierosa. 

Był jakby czerwonym gwoździem wbitym 

w czarny płot mroku. 

Wacław 

Gralewski 

KAZIMIERZ ANDRZEJ JAWORSKI 

OBŁOKI I OPOKA 

Pisałem w pewnym wierszu przed dziesięciu laty: 

„Milsze zawsze mi będą wędrowne obłoki 

nad niezawodny stopom twardy grunt opoki". 

Dziś, gdy czytam te słowa, bić się muszę w piersi: 

pisałem to, gdy jeszcze huczały armaty, 

gdy pod nogami ziemia nie była opoką 

twardą i niezawodną, a lepką posoką 

zlani w męce ginęli z narodu najpierwsi. 

Pisałem tak, niedawno sam wyrwany kaźni, 

śmierci w oczy patrzący przez długie miesiące, 

niewolnik za drutami, gdy piece gorące 

czekały na paliwo, dym z ciał ludzkich buchał 

urągając okrutnej Goyi wyobraźni. 

Wiem, krztusząc się wolnością, deklarując: jestem, 

witając lot obłoków, rzuciłem z protestem 

te słowa, ale protest był to pięknoducha. 

Dlatego bić się w piersi dziś mi każe skrucha. 

Gdy genialny młodzieniec domagał się skrzydeł, 

nie zamierzał uciekać ku lotnym obłokom, 

lecz chciał nad martwym światem unieść się wysoko, 

by z góry objąć wzrokiem całą jego krzywdę, 

a potem zburzyć wszelkie spleśniałe zapory 

i pchnąć wraz z przyjaciółmi go na nowe tory. 

Dziś, jak wtedy, podziwiam zjaw obłocznych kształty, 

strzępiące się o Tatry, lecące nad Bałtyk, 

lecz czując pod nogami twardy opór gruntu 

i stojąc na opoce, wiem, że trzeba buntu. 

Opoka, ale jaka? Nędzna jałowizna, 

poszarpana lejami i krwią użyźniona, 

by się bujnie rozkrzewić na niej mogły osty, 

czy zielona, kwitnąca dla wszystkich ojczyzna, 

co dzieci swe jak matka przytula do łona 

i wita je uśmiechem radosnym i prostym? 

Opoka, ale jaka? Opięta drutami, 

zza których wyzierają blade widm oblicza, 

niewolników, co jęczą pod smaganiem bicza, 

gdy ten karki i dusze im przy pracy łamie, 

32

aby. z krzywdy pieniądze rosły dla bogaczy? 

Czy też przestrzeń otwarta, wszystkich i niczyja, 

gdzie w pracy dla gromady dzień pogodnie mija, 

gdzie taki trud to samo, co i szczęście znaczy? 

A gdy już przeorzemy opoką oporną, 

że każdemu obrodzi chlebem i pokojem, 

wtedy kiedyś w łagodną godzinę wieczorną 

sięgnie jakiś robotnik po te wiersze- moje, 

a potem spojrzy nagle w nieba strop wysoki 

i szepnie: „Jakie piękne płyną tam obłoki". 

Kazimierz Andrzej Jaworski 

STEFAN ZARĘBSKI 

Praojcze! Praczłowieku! 

* 

APOSTROFA 

Z mroku najgłębszych jaskiń, 

W oddali wieku wieków — 

Wołam cię — wnuk pogański: 

Ramion żelaznych mięfhi! 

Potęgi bałwochwalczej! 

Skałą stwardniałej pięści! 

Stopy stwardniałej skałą! 

Maczugi — której w walce 

uległby dinozaur! 

I serca, co łomocze 

Jak młotem twarde ramię!... 

* 

Mocarzu skał! Praojcze! 

Pomóż, bym dźwignął kamień... 

Steian 

Zarębski 

HELENA PLATTA 

ABECADŁO CHOPINA 

(z pobyłu Chopina w Lubelszczyźnie w 1827 r.) 

Pani Justyna przybiegła do pokoju: 

— Odziewaj się cicho. A nie graj jeszcze 

od rana, bo Emilka nie spała. Znów ma gorączkę 

i kiedy naparzyłam tyzany, a wypiła — 

dopiero co zasnęła. Do ciebie był imć Drążkiewicz 

z responsem i upewnieniem, że w dyliżansie 

dwa dla was miejsca wygotowane 

i na południe ruszają. 

— Tytus gotów? Wstał? 

— Już dawno! Franusia dwie godziny temu 

zaniosła wodę do izby- A teraz dopiero wrócił 

z miasta, bo od pana Kamińskiego do synowca 

v/ szkole podchorążych miał jakoweś 

zlecenie pilne przed odjazdem... 

Podeszła ku oknom i pociągając za jedwabne 

sznury rozsunęła te gęste cienie. Słoneczny 

dzień wdarł się przez szyby, a znów 

po dwutakcie — w otwartym już oknie — zaturkotała 

warszawska ulica. 

— Drzwi zamknęły się legato, legato, 

a tam wstał już imć mój tato, mój tato —- 

mój drogi papa: Nicolas, Nikolas! — podśpiewywał 

Fryderyk przy ubieraniu. Śmiały 

się siedemnastoletnie oczy do słonecznej 

33

smugi na podłodze, do mirtów i rozmarynu 

w żardinierkach a także korciły poranne 

egzercycje na pianoforte w sąsiednim pokoju, 

tylko że ... Emilka! Emilka znów... 

Wczoraj był doktór Gerardot. Poklepał po 

ramieniu: 

— Jedź, jedź co rychlej, młodzieńcze, na te 

swoje villaże, vilegiatury. 

Nad Emilką pochylił stroskaną twarz. 

A przecież rok temu było tak dobrze: całą 

rodziną w Reinertz (Dusznikach) ,,u wód". 

Emilce służyło wybornie powietrze i wszystkie 

lau-brunny. Piękne promenady Astaltu, 

gwar i brzęk szklaneczek, nawet kiepska dęta 

muzyka z tym chudym fagocistą o zatabaczonym 

nosie! 

No i koncert na jakieś tam „cele", po którym 

słyszało się ,,achy" i „ochy" niemieckich 

mutter i fraulein, „magnifiąue" i „sleczen" 

czeskich kur-gastów. 

Wzruszyło zaś jedno: uścisk papy, jego 

gwałtownie bijące serce, gdy przytulił głowę 

chłopca do piersi. 

Na korytarzu zaczłapała Franusia, trzasnęły 

jakieś zamknięcia- 

— Frycek! — zawołano półgłosem, kiedy 

już w podróżnym stroju zmierzał ku drzwiom. 

— Chodź, marudo, marudissime —- zaszeleścił 

głos Tytusa. W westybulu dwa podróżne 

kuferki i na fryderykowym jeszcze ślady niemieckich 

nalepek o barwnych strzępach. 

Śniadanie upływało w ożywionej rozmowie, 

żartowano jak zwykle przyjaźnie a serdecznie 

z drobnych, napozór niezauważalnych 

przygód dnia poprzedniego. Co prawda — 

trochę tam papie mgłą zachodziły oczy na 

myśl o rozstaniu z jedynakiem, ale mijało to 

szybko, gdy tryskały na nowo dowcipy, zyskujące 

jego aprobatę. 

34 

Kukułka wyskoczyła na drewniane pudło 

zegara. Zaszumiały łańcuszki, kółka wahadła: 

zegar wyśpiewał godzinę kukułczym wołaniem, 

głusząc krótki, suchy kaszel pana Mikołaja. 

Dla ciebie, Izabelko — wyjaśniał Tytus 

— Poturzyn to koniec świata, boś niedorosła 

jeszcze, by wiedzieć, że i tam, za Lublinem, 

także jest: Patria. Prawda, profesorze? 

Franusia chlipała: „że nasz Frycek znów 

w tyli świat". — Wszystkie zmarszczki zbiegły 

się ku ustom i na czoło starej kucharki. 

Zuska w odwiecznej, krasnej spódnicy przydreptała 

do grona rodziny, a Żywny, profesor, 

kraciastą chustkę zwijał zawzięcie w rulon 

trudząc się z umieszczeniem jej w kieszeni 

zielonego surduta. 

Fryderyk zdjęty chłopięcą pustotą wyskoczył 

nagle pod te zatroskane serdecznie oczy, 

wypiął pierś, skrzywił usta i wąskim ich 

otworem zaczął cedzić napuszoną orację, 

pchał ręce do zadniej kieszeni, niby w roztargnieniu 

i zadzierał wysoko swój wydatny 

nos. 

— O rety! Toć księcia Konstantego adiutantus. 

— Pierwsza parsknęła śmiechem Izabela, 

a za nią zaczęły plaskać w dłonie i z zasmucenia 

w śmiech przechodzić wszystkie 

babinki domowe. 

Wkrótce dwaj studenci drugiego roku studiów 

Szkoły Głównej Muzyki wychodzili 

z pałacu Kazimierzowskiego na Krakowskie 

Przedmieście. 

— Jakimi to słowy do Elsnerowej pieśni 

cześć Wielkiego Mistrza Dmuszewski melodię 

okrasił, nie pamiętasz, Tytusie? 

Tytus objął barczystym ramieniem szczupłego 

kolegę i nuci barytonem wolnomularską 

piosenkę: 

„W którekolwiek pójdziem kraje, 

niech spojonym węzłem braci 

Ojczyzna na myśli staje!..." 

W dyliżansie duszno, choć podróżnych niezbyt 

wielu. Nic to, bowiem konie z Poturzyna 

miały oczekiwać w jednym z miasteczek lubelszczyzny, 

zaś elegancki powóz i para siwków 

zmieniła je w Hrubieszowie, mieście 

Staszicowych reform i porządków. 

Ciepłym wieczorem na ganku poturzynieckim 

zebrało się grono gości- Nad gwar oczekiwania 

wybijał się niski głos ojca Tyfusowego, 

który donośnie utyskiwał na nędzne 

ceny pszenicy, na pomór w chlewni, klął 

swego arendarza, to znów śmiał się szeroko, 

rubasznie i tak zaraźliwie, że zaraz obok wybuchały 

dźwięczne głosy młodych kobiet i huczał 

gromadnie beztroski śmiech braci - 

szlachty. 

Za lasem opadały drgające blaski. Od wielkiego 

stawu sunął na promieniu słonecznym 

orzeźwiający powiew. W lipowej alei przechadzały 

się damy o romantycznej „szarej godzinie".

Pojazd zatoczył łukiem pod bramą. Skręcił, 

pięknie przyśpieszając kłusa, wyminął klomby 

zgrabnym wirażem w palbie z bata i wreszcie 

siwki zaryły niecierpliwymi kopytami 

żwir przed rozgwarzonym gankiem. Zaklaskał 

wesoło Wojciechowski i huknął donośnie ponad 

wszelkie rozmowy: 

— Ot, przyjechali warszawiacy, witajcie, 

sławni kawalerowie! A Hryciukowi za piękną 

prezentacją z fantazją i gracją nagroda doraźna: 

no, łapaj chamie do kalety! 

— Dziękuję, jaśnie panie! Stangret skoczył 

z wysokiego siedzenia jak sprężyna i w locie 

schwycił lśniący krążek pieniądza. Uśmiechnął 

się przy tym uniżenie, ale zaraz uśmiech 

jego popłynął bezbarwnym cieniem, gdy mignęła 

pod ręką krzepka figura pomocnika 

stajennego — Iwaszki. W oczach Iwaszki bowiem 

wyczytał gniew, a jego splunięcie pod 

nogi znaczyło — pogardę. Ręka Iwaszki ujęła 

cugle przy pyskach tańczących niecierpliwie 

koni. Odprowadzili razem powóz... 

Tymczasem za Wojciechowskim klaskali 

teraz wszyscy na ganku — nie wiadomo, czy 

na powitanie przybyłych, czy na pochwałę 

stangreta. 

Tytus pociągając za sobą przyjaciela biegł 

po stopniach ku rodzicom. Stary szlachcic 

stał wparty w boki, w odświętnym żupanie, 

wąsaty, gruby, z łbem podgolonym modą starodawną. 

Pani Wojciechowska, szczupła, wysoka, 

już siwiejąca, olśniewała wspaniałością 

gwiaździstych oczu. Któryś z gości wychylił 

się ku niej od filara z ironiczną uwagą: 

— Obejrzym, dobrodziejko, tego owego 

Chopina czy jak tam z francuska czy perska 

zwanego, co to ma być „dziwo" przez cesarzewiczowskie 

przedpokoje na świeczniki stołeczne 

wyniesione... 

Nie zdążyła zgromić zuchwalca — sąsiada, 

gdyż oto Tytus do rąk jej pochylony przy- 

padł- 

Tego wieczora, gdy Fryderyk zgasił świecę 

w gościnnej izbie — skrzypnęły drzwi i do 

wnętrza ciepłym Tyfusowym nuceniem wpłynęła 

piosenka: 

Już miesiąc wzeszedł, psy się uśpiły 

i coś tam klaszcze za borem, 

to pewnie czeka Filon mój miły... 

— Nie śpisz? Niech ci będzie w moim domu 

szczęśliwie i zdrowo! Niech cię on darzy 

wspólnymi snami o wolności, a ziemia lubelską 

niech da wszelkie czary wylęgłe z jej 

pracy i pieśni, jak tamta — mazowiecka... 

Chopin usiadł na łóżku: 

— Wiem, Moje Życie, że ty przysiągłeś 

walkę i krew, gdy mnie przeznaczono sławie. 

Suszą mi głowę, abym symfonię i opery kiedyś 

pisał ku Jej chwale — chcą we mnie jednym 

mieć polskiego Rossiniego, Mozarta i Beethovena, 

a ja... chciałbym tylko napisać i zostawić 

abecadło tego, co naprawdę polskie, i nauczyć 

odrzucać polskość fałszowaną. 

Czy to siedemnastoletni warszawski fortepianista 

odpowiada przyjacielowi u progu 

swej gorzkiej sławy, czy samotny emigrant 

z Place d'Orleans 1843 roku?... 

Fryderyk wracał z konnej przejażdżki. Za 

nim leżały czarnoziemne urodzajne pola. Staw 

odpadł w bok, a las przepłynął aż po horyzont 

kołysząc się w biodrach. Kasztanka sunęła 

łagodnego stępa śród szeleszczącej drogi. 

Nad przedżniwnych pól jasnością pochyliło 

się niebo, polatywały złociste motyle. 

Niedaleka, wyparta na margines wieś budziła 

niepokój. Skrzypiały żurawie. Dzwoniły 

wiadra, kobiece głosy jękliwie zwoływały 

drób. Na polach polśniewały już sierpy. 

Spotkali się z Tytusem na ganku, gdyż młody 

Wojciechowski wrócił właśnie z Lublina. 

— Czy wiesz o tym znakomitym gościu — 

mówił Tytus z żartobliwą emfazą przy śniadaniu 

— że wieści są, jako przejazdem będąc 

w Lublinie, dla zmiany koni pocztowych zatrzymawszy 

się w tym mieście — dał wspaniały 

koncert u lubelskiego budowniczego pianoforte 

i pantalionów, nieomal tak znakomitego 

jak nasz warszawski pan Brunner, Leszczyński 

czy Długosz! 

Otóż Kalasanty Wierk, którego roboty pantalion 

jeden mamy w Poturzynie, choć drugi 

Brunnera jest siostry mej własnością — przyjmował 

cię ponoć wystawnie i zaraz fama 

szła, żeś wysoce chwalił jego instrumenta, 

tak, że wielu zamożnych mieszczan zamawia 

już strojne i doskonałe fortepiany Wierkowej 

struktury. 

Gdy Tytus sensację snuł zdziwionemu Fryderykowi 

przydługą w śmiechu opowieścią, 

przed oczyma obecnej właśnie Oktawii, siostry 

jego, zarysowały się wyimaginowane 

obrazy... 

35

Ze swych wyjazdów do Lublina, gdzie ojciec 

u Węgrzynów z dawna tu osiadłych zaopatrywał 

piwniczkę w doskonałe wina i piwo, 

znała Oktawia wąską ulicę Jezuicką od bramy 

Trynitarskiej wjazd mającą. Naprzeciw 

pięknymi rzeźbami przystrojonego budynku 

teatralnego, w piętrowej kamienicy mieszczańską 

modą dwuokiennej — mieszkał sławetny 

majster lubelski — Wierk. 

On to przysłał swój kocz najlepszy do gospody 

,,Pod winogradem". Potem witał niezwykłych 

gości, kłaniał się i zapraszał, tytułując 

Chopina ze znajomością światowych 

obyczajów: „Maestro"! 

Gdy wstąpili do ogromnej jak stodoła pracowni, 

zastawionej mnogością instrumentów 

muzycznych i podniszczonych mebli, tak jak 

kiedyś na jej przywitanie, ku ogromnej konfuzji 

gospodarza — padła do nóg młodzieńców 

z żałosnym jękiem jednej struny stara harfa 

i kurz wzniósł się z wypłowiałych portier, foteli 

a zydli. Wkrótce jednak otwarto drzwi do 

prezentacyjnego salonu, upchanego pluszem 

i aksamitem z haftowanymi złotoróżami na 

obiciach szezlongów i kozet. Zgrabna jedynaczka 

Wierkowa Jagusia osobiście wniosła 

omszałe butelki węgrzyna i jakoweś słodkie 

pierniczki a frukta. Zaraz też goście zaczęli 

napływać olśniewając mundurami znakomitych 

urzędów gubernialnych i godnie według 

starszeństwa a stopnia wyższości sadowiąc się 

w głębokościach złocistych róż. Pan Kalasanty 

giął się tym niżej, im wyżej znaczny gość 

raczył oddać mu ukłon. 

Z lśniącego pudła fortepianu pulchna rączka 

zdjęła atłasowe przykrycie a spod figlarnej 

nastroszonej grzywki wyjrzały śliczne 

niebieskie oczęta prosząc o aprobatę urody — 

też instrumentu ojcowej roboty! 

Dlaczego właśnie pannie Jagusi, gdy Chopin 

rozegrał improwizację, zadźwięczała niepodobna 

melodii, wydobywanej z fortepianu, 

piosenka róż i korali: 

— Tam na błoniu błyszczy kwiecie, 

stoi żołnierz na widecie, 

a dziewczyna jak malina 

niesie koszyk róż... -— nie wiadomo nam 

teraz, bo po klawiszach przeleciał rytm kujawiaka, 

potem wystukany w zadumie mazurek, 

a kiedy już goście poczęli pogiądać po sobie 

z dezaprobatą, — nagle zadudnił brutalnie 

a gwałtownie znany powszechnie marsz woj- 

36 

skowy księcia Konstantego pamiętny z zabaw 

u księżnej Łowickiej. 

Ulicą odbębnił rnu odzew ciężkich butów 

żołnierskiego patrolu. 

Gdy Tytusowe oczy porozumiały się z oczami 

jasnowłosej Jagusi, dźwignął się z głębi 

fotela pan Kalasanty i wylewnie a zająkliwie 

hołdy dziękczynne odprawował. Za nim' także 

powstały mundurowe figury cedząc łamanym 

językiem plesiry i woschiszczenia. Chopin 

w swym już na nowo żartobliwym nastroju 

kładł dłoń na sercu, oddawał ukłony, lekko 

pochylał głowę zerkając ku pannie Jagusi, 

aż wreszcie parsknąwszy śmiechem w godne 

oblicza o podpuchniętych oczach i purpurowych 

nosach — zmierzał ku wyjściu. 

Kiedy kocz mistrza Wierka wytaczał się za 

bramę Trynitarską, by od katedry skręcić ku 

Krakowskiej ulicy, mijały ich powozy, spieszące 

ku Teatrowi, gdzie miało się odbyć jedno 

z ostatnich letnich przedstawień opery Boildieugo 

— „Telemak" w wykonaniu wędrownej 

trupy śpiewaków włoskich z Angeią Quirini 

i Benedetto Santim w rolach głównych. 

Miasto wydyszało już popołudniowy upał, 

więc poczęło się ożywiać barwnym tłumem. 

Minęli właśnie ciemną iglicę obelisku Unii 

Jagiellońskiej staszicowym staraniem wzniesionego, 

minęli pałace Radziwiłłów i Czartoryskich 

w wieńcu zieleni a także gubernatorski, 

gdzie właśnie żywo lśniły wszystkie okna 

i zajeżdżały powozy w donośnym pokrzykiwaniu 

a ochocie... 

Wieczorem naprawdę grał Chopin w mrocznym 

poturzynieckim salonie. Lekko tętniło 

pod jego palcami pianoforte Brunnera. 

Na prośbę zebranych potoczyło się najpierw 

niedawno wydane Rondo c-mol, potem imieninowy 

polonez Żywnego, a wreszcie improwizacja 

na tematy polskie. 

Ścichły rozmowy. W kącie drzemały dwie 

stare ciotki Koniecpolskie, bezręki rotmistrz 

napoleoński pan Kopernicki zasłonił czoło nachyloną 

dłonią. W niemym porozumieniu nachyliły 

ku sobie ukokardowane głowy ciemnowłose 

Telimeny... 

Tytus oparty o wnękę okna czekał z bijącym 

sercem... Hucząca fala tonów biegła ku 

niemu, by zadrgać pszczelim brzęczeniem na 

kiściach lipowego kwiecia. W drugim oknie 

tłoczyła się grupa dworskiej służby, a kilku

fornali, dziewczęta z kredensu i nawet trzech 

chłopów weszło cichaczem do ogrodu- 

— Chto tutki hraje u paniw? — 

— Onże warszawskij muzykant, każe panycza 

Tytusa druh — objaśnia Andrij — 

— Wiesz ty, Hruciuk — aż w serce ide take 

hranie! — 

— Ty cichaj, Nastusia — szturcha ją któ-. 

raś z bab — bo posłyszą i wygonią od okna 

a kredensowy Maciej to kijem przyłoży! 

— Słuchajcie chłopy, słuchajcie, toż o nas 

gra ten chudziaczek — szepcze podniecony 

Andrij — o naszej doli i naszej ziemi! — 

To w oknie szumią lipy, to w parku dworskim 

szemrze lud... 

Chopin gra — czyż nie wie, co gra? — 

— ... Werbel bije w warszawski bruk. Noc 

zapala gwiazdy na podchorążackich epole- 

tach pożarem na Woli i budzi się Lud, a wtedy 

— równo, równo maszeruje oddział. 

Jeszcze Polska 

Jeszcze Polska 

Jeszcze Polska nie zginęła. 

Tytus znalazł oczyma tego, kogo szukał za 

oknem, Iwaszka ukryty w cieniu dał znak. 

Wtedy rzucił. Iwaszka chwycił w locie przesyłkę, 

odwinął ostrożnie z czerwonej chustki 

lśniący pistolet i ukrył go pod siermięgą...*) 

Helena 

Platta 

*) Źródła: „Listy Chopina •— Wybór" — oprać. 

Z. Jachimecki 1949 r. 

„Młodość Chopina" — A. Nowaczyński 

— 1948 r. II wyd. 

Encyklopedia muzyczna — prof. Reissa 

i inne. 

RYSZARD LISKOWACKI 

DO ZOLNIERZA FRANCUSKIEGO 

WALCZĄCEGO W VIETNAMIE 

(PRÓBA POEMATU) 

1 

Wyżłobić serce gąsienicą czołgu... popiołem 

Kołyskę ciepłą przysypać- jak zemstą... 

Zemstą? Lecz za co? — Gdy ryżowym polem 

Jedzie tak drogo kupione zwycięstwo, 

Gdy kaszel śmierci wygłodzonym gardłem 

Wstrząśnie i rozpacz w ciemności zawiśnie, 

Nie umiem nagle za cyngiel pociągnąć... 

Z rozpaczą myślę o twojej Ojczyźnie. 

2 

Moja córeczka Thien 

Umiała śmiać się do ludzi... 

Umiała rozmawiać z wiatrem, 

Gdy ją ze snu obudził —- 


Lubiła śpiewać i gwarzyć, 


Płoszyła rozpacz z mej twarzy. 


Miała oczy jak niebo... 

Nie ma domu i... łez... 

Nie ma śmiechu... dlaczego? 

Moja córeczka... ach, dosyć... 

Krzyknąłeś . nieludzko: „Bien!" 

Dlaczegoś zabił w mych oczach 

Moją córeczkę Thien?! 

37

Ojczyzna — to słowo, które przerasta ciebie i pocisk... 

Chciałbym odłożyć karabin, powiedzieć ci szczerze, najprościej: 

Można zabić człowieka, śmiech w morzu ognia zatopić, 

Ale nie można ołowiem zgasić gorącej wolności. 

Ojczyzna! Wiem, co to znaczy, to znaczy: Vietnam... i wiedz 

Prawdzie wstającej z niewoli musi przyświecać łuna — 

Na barykadach paryskich za niepodległą rzecz 

Życie jak sztandar wzniosła gniewna 

4 

Komuna! 

Kim ty jesteś, który spokojnie celujesz w mą skroń... 

Pomyśl, za którym świtem mieszka spokojna twarz? 

Nie znałem ludzkiej nienawiści i dłoń 

Zawszem do brata wyciągał przyjaźnie. — 

Kim Ty jesteś!? 

Zanim gorącą 

śmierć 

Rzuciłeś w me ciało — w zaślepionym szale... 

Pomyśl... 

Słuchaj... 

Znam twą twarz... 

Znam doskonale — 

Twój ojciec gdzieś na rue Auber kupował za uśmiech żebraczy 

Łaskawy chleb — i policz zmarszczki na jego czole; 

Matka twa gniotła z bielizną (którą płukała łzami) 

Strzępy krwawego kaszlu, co się wydzierał z płuc... 

...Gdzie się uczyłeś życia, paryski biedny Gavroche? 

Puszczałeś uśmiechy głodne jak łódki z prądem rynsztoków. 

...Gdzie się uczyłeś śmierci, paryski biedny Gavroche? 

Tłukły miarowo maszyny w raptowny sen zmęczenia. 

...Gdzie się uczyłeś miłości, paryski biedny Gavroche? 

Głód gasł raptownie jak świeca, gdy wargom się wargi oddały. 

...Gdzie się uczyłeś zabijać, paryski biedny Gavroche? 

Ile lat liczy w twym sercu zgubiony okrzyk: „Synu?... 

Umiem być człowiekiem i dlatego potrafię stać się Francuzem, 

Chociaż cięży karabin nabity rozpaczą... 

Ja także nie mam co jeść... więc po co walczyć dłużej, 

Czy męki naszych rodziców dziś nic nie znaczą?!... 

5 

Opuść karabin, a odpuszczę ci 

Łzę, która biegnie po zabitej Thien... 

Za kogo walczysz?! 

Czyjej żądasz krwi? 

Moja noc przecież twoją nocą jest... 

Dniem moim będzie twój dzień! 

6 

Popiół niechaj rozniesie wiatr 

jak me słowa, nim zmilknie karabin. 

Wiosko moich zgłodzonych lat, 

Nie zabraknie ci gniewnej odwagi.

Niech zburzona kołyska śpi, 

Zanim wystrzał nie zrodzi człowieka... 

Idzie wolność przez gniew i łzy... 

Idzie chleb... elementarz i lekarz... 

Powystrajać ruiny w płacz, 

Trupy dzieci postawić w bramie 

Zanim strzelisz, chodź bliżej i patrz!... 

Prowadź w wolność, skrwawiony Vietnamie! 

Ryszard Liskowacki 

MARIA BECHCZYC-RUDNICKA 

O KLIMATACH 

Jakiś czas temu Centralny Zarząd Teatrów 

rozesłał ankietę, dopytującą się m. in. o daty 

podjęcia i ukończenia budowy gmachu teatralnego, 

o datę zaprowadzenia instalacji elektrycznej, 

zmontowania horyzontu itp. Ta słuszna 

dociekliwość instytucji, nader cenna dla 

historyka, spowodowała u nas nie tylko serię 

wypraw do archiwum, ale i niejedną rozmowę 

ze starą gwardią aktorską tudzież z zasłużonymi 

fachowcami z zespołu technicznego, 

którzy najdłużej dzielili dolę i niedolę z teatrem 

lubelskim. Rozmowy konkretne przeistoczyły 

się w luźne gawędy, a w miarę sięgania 

pamięcią do tzw. „dobrych" starych czasów 

jakże rosły w oczach interlokutorów zdobycze 

naszego twórczego dziewięciolecia! 

Osiągnięcia, przeobrażenia. Niby się o tyr_: 

wie doskonale. Powtarzamy te słowa codzie ^ 

nie, literat chciałby już zastąpić je świeższymi 

wyrazami. I mimo to nie zawsze ocenia się 

właściwie proporcję postępu. Trudno na przykład 

wyobrazić sobie dzisiaj, jak dalece ubogie 

było życie teatralne prowincji jeszcze stosunkowo 

niedawno — w okresie międzywojennym. 

Wystarczy jednak cofnąć się chociażby do 

ostatnich lat przedokupacyjnych, aby się przekonać, 

że dyrekcja lubelskiego teatru dramatycznego 

zmieniała się co roku, ale dyrektorzy 

niezmiennie narzekali na słabą frekwencję. 

Świadczą o tym dokumenty archiwalne i ówczesna 

prasa. Bo i któż miał zapełniać widownię, 

skoro o robotniku i chłopie nie mogło być 

mowy, dla inteligencji było za drogo, a zamożna 

mieszczaneria i okoliczne ziemiaństwo wolały 

bawić się w Warszawie. Prawie co ty- 

TEATRALNYCH 

dzień dawał teatr lubelski premierę, na trzecim 

przedstawieniu widownia świeciła pustką. 

Skończyło się na tym, że Lublin musiał pożegnać 

się ze stałą placówką teatralną. 

Repertuar, wiadomo, był dostosowany do 

guścików zblazowanej burżuazji. Żeby przecie 

dali się zwabić! Żeby raczyli przyjść! Tedy 

farsy, co lżejsze komedie francuskie — efemerydy 

teatrów bulwarowych, operetki. Jak najwięcej 

podkasania i wszelkiej pikanterii. Jeśli 

już dramat, to sensacyjny, z dreszczykiem. 

Wartościowe utwory klasyczne grano „dla honoru 

domu", w drodze wyjątku, przeważnie na 

otwarcie sezonu. Ale największym bodaj sukcesem 

stała się taka sobie rewia „Hallo, Lublin 

szaleje!" W tym wypadku Lublin rzeczywiście 

szalał. 

I cóż to były za warunki pracy, co za stosuneczki! 

Kiedy młody aktor B.R. zgłosił się w 1908 r. 

po raz pierwszy do teatru w Lublinie, zaangażowano 

go „do wszystkiego". Za 25 rubli miesięcznie 

pełnił wszelkie posługi teatralne: statystował, 

śpiewał w chórze: 

„Hrabiny, margrabiny wytworny czynią 

gest, 

Bo są zadowolone, że wszystko dobrze jest!" 

Lub coś w tym rodzaju. 

Owe 25 rubli były zresztą fikcją, jeśli się 

natrafiło na dyrektora - „migacza". Przy końcu 

miesiąca dyrektor stawał się tak nieuchwytny, 

jak gdyby sprawił sobie czapkę niewidkę. 

Aktor i pracownik techniczny żyli z dnia na 

39

dzień, otrzymując zaledwie po dwadzieścia kopiejek. 

Ale i dwudziestu „kop" brakowało, 

kiedy do Lublina zjeżdżał cyrk. Tej konkurencji 

teatr nie wytrzymywał. Później zjawił 

się jeszcze inny groźny rywal — kino dźwiękowe, 

gdzie po wyświetleniu filmu grano na 

dodatek skecze. 

Tyle że ten niemiły dla teatru skutek elektryfikacji 

miasta Lublina dał się we znaki niezbyt 

wcześnie. Jeszcze w jakimś 1914 r. w samym 

teatrze uczniacy wołali co wieczór: „Łysy, 

zapal gaz, bo już czas!!". I portier Władysław 

zapalał żyrandol gazowy tyczką z galerii. 

Instalację elektryczną zaprowadzono dopiero 

w 1915 r., przy czym czerpano energię z pobliskiego 

hotelu „Victoria". Elektrownia powstała 

w r. 1928. Któżby dziś pomyślał, że tak późno? 

Choć gmach teatralny, zbudowany w r. 1886, 

był — trzeba to przyznać, okazały (korzysta 

z niego i dzisiaj teatr państwowy), jednak stan 

garderób aktorskich urągał najprymitywniejszym 

zasadom higieny? W tym klimacie teatralnym 

nikt o ludzi teatru nie dbał. Nie dbał 

nikt aż do upadku rządów burżuazyjnych. 

Publiczność, która, jak się rzekło, stroniła 

od widowni, przesiadywała latem chętnie na 

podwórzu teatralnym, gdzie pewien przedsiębiorczy 

jegomość założył restaurację ogródkową, 

z przytulnymi altankami, kolorowym światłem, 

z fontanną pośrodku, z kapelą damską. 

Gwoli pomnożenia zysków zabiegliwy ten gospodarz 

przynosił brygadzie technicznej co 

wieczór haracz w postaci butelki wódki. 

I zmiana dekoracji trwała dłużej. 

Opowiadający — pracownik techniczny — 

machnął ręką z lekceważeniem: 

— Nie przywiązywaliśmy do tego żadnej 

wagi. 

— Do czego? 

— No... do teatru. 

Jak Melpomena Kubie, tak Kuba Melpomenie. 

Kwiecień r. 1953. Niedziela. 

W Państwowym Teatrze im. J. Osterwy panuje 

od wczesnego raną niezwykły ruch. Za 

sześć dni premiera! Tych kilka słów elektryzuje 

zespół. Jest rzeczą jasną dla wszystkich, 

że odpoczynek byłby czymś niewłaściwym. 

Na scenie krzątają się z zacięciem sportowym 

postacie w kombinezonach, ktoś zaaferowany 

klęczy przy leżącym na ziemi fragmencie dekoracji, 

ktoś inny, stojąc w marsowej pozie, 

manewruje „rozpylaczem" — tym nieszkodliwym, 

pokojowym. Rozlega się uparty syk. 

Powietrze jest nasycone zapachem farby, nie 

powiem, żeby zbyt miłym. Trudno. Krajobraz 

musi grać żywymi barwami natury (co nie 

znaczy, że będzie naturalistyczny!). 

Prapremiera „Latarni" Jiraska, przygotowywana 

przez lubelski teatr dramatyczny, była 

pierwszym w Polsce przedstawieniem sztuki 

wielkiego klasyka czeskiej literatury. Obowiązywało 

to do bardzo pieczołowitej realizacji. 

Echa zmagań ludu czeskiego z uciskiem feudalnym 

stanowią główny nurt „Latarni", której 

akcja toczy się w ostatnim ćwierćwieczu 

XVIII w. Utworowi poruszającemu doniosły 

problem nadał autor tym razem kształt baśni 

scenicznej. Urok jej polega na wdzięcznym 

połączeniu scen ludowych z wykwintem rokoka 

i barwnymi elementami folkloru. Taka baśń 

sceniczna jest niełatwym gatunkiem literackim: 

inscenizacja jej musi łączyć we właściwych 

proporcjach fantastyczność z realizmem, 

musi być lekka nie zacierając myśli przewodniej, 

morału baśni. 

Toteż próby analityczne „Latarni" były długim 

pasmem żywych dyskusji, prowadzonych 

pod przewodem reżysera dyr. Jerzego Uklei. 

W okresie końcowym aktorzy oddali wiele 

wolnych godzin i dni na próby dodatkowe. 

Gdy porównamy ten rzetelny wysiłek zbiorowy 

Państwowego Teatru im. J. Osterwy z „odwalaniem" 

premier na prowincji za dawnych 

czasów, uderzy nas siła kontrastu. Kształtowanie 

się nowego typu aktora daje się dostrzec 

wyraźnie na lubelskim gruncie. Ten proces 

przestawiania się psychiki artysty na nowe 

tory, trwający już od kilku lat, jest obecnie 

bardzo zaawansowany. 

Równocześnie z ewolucją kryteriów normujących 

stosunek aktora do swego zawodu odbywało 

się na terenie lubelskiego teatru dramatycznego 

wzajemne zbliżanie się zespołów: 

artystycznego, technicznego i administracyjnego, 

co polepszyło wybitnie styl pracy, 

40

Zmienili się aktorzy, zmienili się nie do poznania 

i pracownicy techniczni. Jest wśród 

nich coraz więcej szczerych entuzjastów sztuki 

teatralnej. Warto na przykład zajrzeć do 

pracowni naszego rekwizytora Stefana Żebrowskiego, 

do tego uroczego lamusa, gdzie 

są złożone różne dziwne przedmioty, które 

pewnego dnia w świetle rampy nabierają wyrazu. 

Żebrowski, aczkolwiek zdrowie mu 

chwilowo nie dopisuje, jest pełen energii konkwistadorskiej: 

nie obroni się przed nim żadna 

rupieciarnia, jeżeli dzielny rekwizytor ma 

na oku jej skarby. Pasjami lubi zdobywać takie 

twierdze, strzeżone zazdrośnie przez zbyt 

skrzętne gospodynie, które przechowują stare 

graty „na wszelki wypadek". Ale praca rekwizytora 

nie kończy się na „wojnie podjazdowej". 

Wiele rzeczy trzeba samemu zrobić, 

a wszystko musi być „w stylu". 1 Żebrowski 

robi z zapałem, z prawdziwym artyzmem. 

— Tyle kwiatów, tyle garnków malowanych 

ozdobnie! I lampa oliwna, i kołowrotek, i laska 

dla księżnej, i parasol, i pudło na kapelusze... 

no i latarnia, o którą poszło! 

W głosie Żebrowskiego brzmi zadowolenie 

i duma. 

A oto drugi artysta, który nie ukazuje się 

przed publicznością: Marian Marzycki, perukarz 

teatralny. Jest człowiekiem małomównym, 

ale my i tak wiemy, że w zeszłym roku 

otrzymał premię za pewien pomysł racjonalizatorski. 

Perukarstwo to pracowity zawód. Kiedykolwiek 

zajrzy się do teatru, rano czy wieczór, 

widzi się Marzyckiego w schludnym pokoiku 

obok garderoby męskiej, w otoczeniu 

jego „kreacji", peruk białych i kolorowych. 

Już to „haftuje" włosami na surowym jedwabiu, 

posługując się zgrabnie szydełkiem, już 

to farbuje bądź fryzuje. A choćby miał zrobić 

do widowiska peruk kilkadziesiąt, zawsze jest 

pogodny i uśmiechnięty. Pracuje systematycznie, 

nie zrywami. 

Godność doświadczonego fachowca cechuje 

też naszego elektrotechnika Bolesława Dziubę, 

który podkreśla, że „maluje światłem". W obliczu 

„włączeń" i „wyłączeń", mnożących się 

aż do uzyskania efektu żądanego przez reżysera, 

Dziuba daje dowód nie tylko zwykłej 

wytrwałości, ale i głębokiego zrozumienia nakazów 

prawdy scenicznej. 

I wielu jeszcze innym naszym pracownikom 

technicznym, starym i młodym, należy się dobre 

słowo. Ale nie chodzi tu o nazwiska, tylko 

o klimat ogólny dzisiejszego teatru terenowego. 

Czerwiec. Człowiek obcy, który by spojrzał 

na wiszący w gablotce tygodniowy rozkład 

zajęć, byłby z pewnością zaskoczony widokiem 

aż czterech tytułów wypisanych przy 

tych samych godzinach: „Szkoła kobiet", 

„Sześć godzin ciemności", „Panna Maliczewska", 

„Mąż i żona". Otóż właśnie: jedno — na 

scenie, drugie — w gabinecie dyrektora, trzecie 

— w garderobie damskiej, czwarte —- w 

mieszkaniu reżysera (bo brak jeszcze teatrowi 

wielu niezbędnych pomieszczeń). 

Taka synchronizacja prób stała się możliwa 

dzięki znacznemu powiększeniu zespołu i podniesieniu 

wydajności pracy. 

Jeszcze w pierwszych latach powojennych 

obserwowaliśmy odpływ aktorów z Lublina. 

Zyskał on reputację miasta, które nie potrafi 

zabezpieczyć artystom znośnych warunków 

mieszkaniowych. Działała poza tym przemożnie 

atrakcyjna siła Warszawy. Masowy exodus 

powtórzył się dwukrotnie. A w roku bieżącym 

dyrekcja Państwowego Teatru im. J. Osterwy 

zdołała doangażować kilkunastu nowych akto- 

.rów, po większej części mtodych, przeważnie 

z warszawskiego Ateneum. Znaczy to, że młody 

aktor ma zaufanie do teatru terenowego, 

że wierzy w możliwości rozwojowe, jakie tam 

znajdzie i że między dyrekcją a czynnikami 

społecznymi nawiązał się należyty kontakt, 

przy którym problem mieszkaniowy będzie 

rozwiązany. 

Nowym rysem w działalności teatrów Polski 

Ludowej jest współpraca z autorem, pojmowana 

coraz szerzej. Teatr lubelski zastosował 

ją po raz pierwszy prżygotowując „Próbę 

sił" Lutowskiego. Lecz miało to jeszcze jakby 

„lokalne" zabarwienie. Autor był wówczas 

,,swój", lubelski. Obecnie teatr współpracuje 

z autorem warszawskim — Romanem Bratnym. 

Za wystawieniem „Sześciu godzin ciemności" 

przemawiała aktualność poruszonych w 

sztuce zagadnień oraz główne jej zalety, którymi 

są — że użyję skrótu — konkretna typo- 

41

wość i konstruktywny krytycyzm. Rzecz jest 

osnuta na autentycznych wydarzeniach, których 

autor był świadkiem w czasie jednego 

ze swoich wyjazdów na wieś. Bratny odsłania 

źródła niedomagań, jakie przeżywają niektóre 

początkujące, słabsze spółdzielnie produkcyjne. 

Ukazuje on, że przyczyny trudności 

tkwią nie w warunkach gospodarczych, tylko 

w przeżytkach świadomości ludzkiej. 

Uznając tę sztukę za szczególnie potrzebną 

na naszym terenie rolniczym, reżyser — dyr. 

Ukleja — wyznaczył obsadę po głębokiej rozwadze 

i w porozumieniu z autorem. Grają w 

„Sześciu godzinach ciemności": Irena Skwierczyńska, 

Joanna Walter, Halina Ziółkowska, 

Aleksander Aleksy, Stanisław Gawlik, Leon 

Gołębiowski, Piotr Kurowski, Mieczysław Łoza. 

Starzy i nowi aktorzy z równą pilnością 

wyłuskują z tekstu sens poszczególnych scen 

i odcinków, ustalając ich funkcję w całości. 

Panuje tu atmosfera żarliwej pracy twórczej, 

ostro nacechowanej bojowością. 

W myśl postulowanej potrzeby przywrócenia 

scenie wartościowych utworów klasycznych 

zlekceważonych przez wiek XIX teatr 

lubelski sięgnął do puścizny Bogusławskiego, 

wydobywając z zapomnienia jakże dawno nie 

graną „Szkołę kobiet". O wyborze zdecydował 

fakt, że Wojciech Bogusławski zbliżył molierowską 

„Szkołę żon" do polskiego widza, nadając 

jej swojskie zabarwienie. Kto zna staropolską 

adaptację sławnej komedii francuskiej, 

ceni w niej wyraźne dążenie do realizmu, 

jakie wykazał autor przeróbki usuwając 

szereg nienaturalnych sytuacji. Na plus też 

trzeba zapisać pozytywny stosunek do kształcenia 

dziewcząt, — przejaw ducha Wieku 

Oświecenia. Nasza „załoga" w „Szkole kobiet": 

Irena Miszke, Zofia Stefańska, Juliusz Grabowski, 

Zbigniew Jankowiak, Stanisław Maleszewski, 

Stanisław Mikulski, Bronisław Romaniszyn 

— pracuje eon amore pod egidą Zofii 

Modrzewskiej w klimacie artystycznym 

Moliera — Bogusławskiego. 

42 

W ciągu ubiegłego dziewięciolecia Lublin 

widział na scenie swego teatru dramatycznego 

pięć komedii Fredry: „Dożywocie", „Zemstę", 

„Pana Jowialskiego", „Damy i huzary", „Śluby 

panieńskie". W tym szeregu arcydzieł czołowego 

klasyka dramaturgii polskiej brakowało 

„Męża i żony". Postanowiono wypełnić dotkliwą 

lukę w bieżącym sezonie, korzystając 

z możliwości zaproszenia S. Drewicza, który 

realizuje obecnie swoją koncepcję z „kwartetem": 

Elwira — Maria Górecka, Justysia — 

Halina Racięcka, Alfred — Marian Czyżewski, 

Wacław — Stefan Drewicz. Te cztery osoby 

pozostaną na placówce w sierpniu, kiedy reszta 

zespołu artystycznego będzie na urlopie. 

Plan więc był pomyślany w ten sposób, by kanikuła 

nie pozbawiła społeczeństwa wartościowych 

spektakli, a skądinąd jak najwięcej aktorów 

mogło korzystać z wypoczynku w jednym 

z miesięcy letnich. Oto wymowny przykład 

troski o aktora, która jest nieodzownym warunkiem 

właściwej atmosfery teatralnej. 

Lubelski Teatr dramatyczny aklimatyzuje 

się coraz lepiej w kręgu zagadnień twórczych 

metody Stanisławskiego. Do poznania jego 

teorii przyczyniły się w dużej mierze zeszłoroczne 

zebrania kółka Spatifu, kolejnymi zaś 

etapami praktycznego przyswajania sobie jej 

wskazań stały się próby sztuk „Pieją koguty", 

„Latarnia", „Sześć godzin ciemności". 

Z zastosowaniem metody w całej rozciągłości 

prowadzona jest obecnie praca studyjna 

nad „Panną Maliczewską", pod kierownictwem 

Mieczysława Górkiewicza. Widzimy tu 

znowu, do jakiego stopnia porywający ' jest 

nurt precyzyjnej analizy zbiorowej. W pracy 

biorą udział: Stefania Cybulska, Stanisław Dąbrowski, 

Eleonora Frenkiel-Ossowska, Jadwiga 

Grossman, Alina Jankowska, Jerzy Ludziński, 

Eugeniusz Ławski, Stanisława Łopuszańska, 

Stanisław Michalik, Marian Nowicki, Bogdan 

Pelczarski i Zygmunt Regro. 

Kiedy przyszła kolej na życiorysy postaci 

z faktami pozascenicznymi, każdy musiał dać 

dowód nie byle jakiej inwencji. 

— Urodziłam się w r. 1858 we Lwowie — 

mówi w imieniu Żelaznej E. Frenkiel-Ossowska. 

— Stan cywilny — wdowa, zawód — 

praczka (zgubiłam paszport, muszę starać się 

o nowy)... Pisać nie potrafię, ankietę wypełnił 

sąsiad, podpisałam krzyżykami. Ale umiem 

czytać i jestem dumna, że modlę się z książki 

(„Ja chrześcijanka!")... Rodzice Żelaznej pochodzili 

ze wsi. Po uwłaszczeniu chłopów do-

stali tak drobny skrawek gruntu, że niesposób 

było z tego wyżyć. Więc — odrobek u bogatych. 

W końcu ziemię zlicytowano, rodzina 

poszła do miasta. Ojciec do fabryki. Niewykwalifikowany 

robotnik... piętnaście godzin 

pracy, zarobki głodowe... W domu ciasno, nędza, 

chłód... 

A więc jesteśmy na tropie złej siły społecznej, 

która deprawowała Żelazne i Maliczewskie. 

Ta zła siła wywierała swój zgubny wpływ 

i na życie teatralne, zwłaszcza na prowincji. 

* 

Czy łagodne, czy ostrzejsze klimaty panują 

dzisiaj w teatrze terenowym, wszystkie one 

różnią się od klimatu starego teatru prowincjonalnego 

tym, że są zdrowe. 

We wspomnieniach najstarszej aktorki rosyjskiej 

A. A. Jabłoczkinej są takie wzruszające 

słowa: 

„Oto leży przede mną „Gazeta Teatralna" 

z r. 1914. Data jubileuszu 25-letniego. Na 

pierwszej stronie — moja podobizna. Na niej 

— napisane przeze mnie powiedzenie Nieginej 

z „Talentów i wielbicieli" Ostrowskiego: „Jestem 

aktorką,.. Pragnę jednego — być na scenie. 

Czyż mogę żyć bez teatru!". 

Kiedyś ta kwestia Nieginej była wyczerpującą 

charakterystyką mego stosunku do sceny. 

Teraz wydaje mi się niedostateczną. Ja i teraz 

nie mogłabym żyć bez teatru, poza teatrem 

tylko nie mogę już ograniczyć się do jedynego 

pragnienia „być na scenie". Teatr dzisiejszy 

wymaga od każdego z nas wysoce świadomego 

stosunku do odpowiedzialnych zadań, jakie 

postawiła przed aktorem radzieckim nasza 

wielka epoka. Teraz sama miłość do teatru nie 

wystarcza. Każdy z nas musi nie tylko posiadać 

technikę aktorską, ale i rozporządzać poważnym 

zasobem gruntownej wiedzy i zdawać 

sobie wyraźnie sprawę z tego, że sztuka 

nie jest zabawą, nie jest pustą rozrywką, lecz 

bardzo odpowiedzialną dziedziną pracy społecznej". 

Tak bez wątpienia myśli dzisiaj i znakomita 

większość aktorów polskich, zarówno w stolicy, 

jak na prowincji. 

Maria 

Bechczyc-Rudnicka 

KONRAD EBERHARDT 

OPOWIEŚĆ O CZŁOWIEKU I CEMENTOWNI 

Mały, murowany budyneczek, w którym 

urzęduje Józef Rossa, można porównać do 

mostka kapitańskiego. Podobnie jak kapitan 

statku Rossa ogarnia swym czujnym wzrokiem 

całe terytorium fabryczne: hale produkcyjne, 

piece hutnicze do wypalania szlamu, 

elektrownię, magazyny, sieć torów kolejki 

przewożącej margiel z kopalni, bocznicę kolei 

szerokotorowej itd. Już od dwudziestu kilku 

lat widok ten nie ulega zmianom. Gdy Józef 

Rossa, jeden z najstarszych pracowników cementowni, 

„Pokój" w Rejowcu, wygląda oknem 

swej budki, uderza go często niewzruszalność 

tego krajobrazu. Tam, za wysokim 

murem okalającym hutę „Pokój", zaczyna się 

inny świat, w gigantycznym zrywie z rozkopanych 

jam dźwigają się rusztowania i mury 

nowej, wielkiej cementowni Rejowiec II, dobiegają 

stamtąd nawoływania załóg, okrzyki, 

czasem śpiew. Ale tutaj... Tutaj na pierwszy 

rzut oka nic się nie zmieniło. 

Jest teraz zima i śnieg zmieszany z marglowym 

pyłem pokrywa plac szarobrudną warstwą, 

harmonizującą ze sczerniałym tynkiem 

budynków fabrycznych. Ta jednostajna szarość 

rzuca na zabudowania cementowni wyczuwalny 

cień smutku. Ale widok ten w . niewielkim 

stopniu zmienia się latem. Pył cementowy 

jest silniejszy od zieleni, od nieśmiało 

kiełkującej trawy — wszystko zasypie: twarze 

ludzi, ubrania, zagasi barwniejsze odcienie... 

Od czasu ukończenia budowy fabryki tj. od 

1925 r. niewiele przybyło tu nowych'zabudowań. 

Może jeden tylko budynek wraz z niektórymi 

jeszcze barakami powstał później. Ilekroć 

Rossa zauważy śpieszących tam po pracy 

robotników — uśmiecha się, wiele wspomnień 

łączy się z tym widokiem. Budynkiem 

tym jest wzorowo urządzona łaźnia. Jak wiadomo, 

pył cementowy, szkodliwy dla zdrowia, 

odznacza się ponadto niesłychaną wścibskością, 

potrafi przeniknąć przez wszystkie ochronne 

43

ubrania, stąd częsta kąpiel jest niezbędna. Zapewne 

jednak nigdy nie dowiedziałbym się, 

dlaczego to zwykłe urządzenie podyktowane 

rodzajem pracy wzbudzić może w kimkolwiek 

uczucie wzruszenia, gdybym nie poznał Józefa 

Rossy bliżej. Dzisiaj, kiedy z perspektywy dni 

oddalających ode mnie wyprawę do Rejowca 

rekonstruuję zebrane wrażenia, spotkanie to 

jest mi szczególnie drogie. Jak się ono odbyło? 

Po prostu kiedy błądziłem po terenie fabrycznym, 

ktoś wskazał mi na mały domek z dymiącą 

rurą kominową na dachu i powiedział 

lakonicznie: to „BHP", tam pracuje Rossa, on 

wie wszystko". Poczem „ów" pomknął do swej 

roboty. Tajemniczy skrót BHP okazał się „bezpieczeństwem 

i higieną pracy", a Józef Rossa 

kierownikiem i jedynym pracownikiem tej instytucji. 

Spotkanie to i następnie rozwijająca 

się znajomość rozbiły mój plan układany cierpliwie 

w notatniku reporterskim w czasie podróży 

do Rejowca. Zawierał on wiele punktów, 

a w rezultacie pozostał tylko jeden: rozmowa 

z Józefem Rossą. Później bilansując tę podróż 

musiałem stwierdzić, że ten jeden punkt zastąpił 

z powodzeniem wszystkie pozostałe. 

44 

...Oto siedzimy naprzeciwko siebie w małej 

izdebce biura.. Za oknem przejeżdża z jękiem, 

zgrzytem, łoskotem miniaturowa lokomotywa 

wlokąc za sobą szereg wagoników napełnionych 

marglem. Margiel (z niego właśnie wyrabia 

się cement) jest brudnoszary, bryłowy, 

ot, taki nieładny skarb, od którego zależy 

jednak istnienie wszystkich miast... 

— Pytał się pan, dlaczego właśnie widok 

łaźni dla robotników wzbudza we mnie tyle 

wspomnień — mówi wolno, jakgdyby z lekkim 

zażenowaniem Rossa — zaraz to panu 

wytłumaczę, ale najpierw trochę o sobie... 

Rossa mówi cicho, ładnymi polskimi zdaniami, 

potrafi zainteresować swoim opowiadaniem. 

Pochyla przy tym głowę z pewną godnością, 

a nie trzeba być nawet dobrym fizjonomistą, 

aby w ułożeniu zmarszczek na jego 

twarzy wyczytać pogodę usposobienia, serdeczną 

postawę wobec ludzi i całego otaczającego 

świata. Ale gdy słucham jego słów, 

trudno mi mimo wszystko w tym starym, zniszczonym 

człowieku odnaleźć dwudziestoletniego 

chłopca, który przyjechał z rodzicami ze 

Starachowic do Rejowca. Nie był już zresztą 

wówczas „młodzikiem" — od 13 lat przecież 

pracował w warsztatach mechanicznych, a nat 

wet Zdążył już przejść swój „staż" w więzieniu 

za pracę społeczną i polityczną. Przyjechał jak 

wielu na wieść, że na rejowieckim pustkowiu, 

z dala od miasteczka uświetnionego nazwiskiem 

nestora naszej literatury Mikołaja Reja, 

odkryto bogate złoża marglu i że powstaje tu 

cementownia. Przybył i już pozostał jej wierny. 

Prawdopodobnie na całe życie. Tu prześliznęła 

się niespodziewanie i zniknęła jego 

młodość, wiek dojrzały... Tu ożenił się z pracownicą 

tejże cementowni. Mógł odmierzać 

bieg swego życia regularnym gwizdem syreny 

fabrycznej lub odjazdem i przyjazdem kolejki 

z surowcem, która i dzisiaj jęcząc i brzęcząc 

sunie pod oknami. Przez tak długi okres 

Rossa poznał już niemal wszystkie działy produkcji, 

rodzaje zatrudnień. Ale nie w biernym 

poddawaniu się nurtowi czasu kryje się sens 

życia Józefa Rossy. Przeciwnie, sens ten zawiera 

się w stałej, nieznużonej walce, dzięki której 

produkcja cementu, przedmiotu zwykłych 

handlowych transakcji, stała się „sprawą", 

sprawą społeczną i ludzką... To przeistoczenie 

znalazło swe oparcie w datach, które głęboko 

wryły się w pamięci Józefa Rossy. 

* * * 

...Oto wiosna 1926 roku. Ze wzgórz spłynęła 

już woda po ostatnich ulewach, fabryka zamknięta 

murem stanowi szarą plamę na tym oceanie 

świeżej zieleni, kiełkujących zbóż. Śpiew 

ptaków staje się coraz bardziej natarczywy... 

Ale nikt w fabryce wbrew zwyczajowi nie nasłuchuje 

odgłosów ich beztroskiego chóru. 

Robotnicy chodzą zamknięci i ponurzy, w halach 

szum maszyn zagłusza wiadomości szeptem 

podawane z ust do ust. Jedno jest pewne: 

w powietrzu wisi generalna rozprawa z dyrekcją. 

W rok po uruchomieniu fabryki warunki 

stały się nieznośne. Domy dla robotników 

wybudowano na tanim gruncie w dolinie 

— do której spływała woda gruntowa i tworzyła 

jezioro. Ludziom nie wypłacano pieniędzy, 

tylko wydawano bony; za nie mogli otrzymać 

żywność w sklepie uruchomionym przez 

dyrekcję. Nie było na miejscu lekarza ani 

najprymitywniejszych urządzeń ochronnych. 

Tak robotnicy z Rejowca musieli opłacać 

wstrząsy gospodarki światowej, które cementownia 

„Firlej", związana z zagranicznym kartelem 

„Solvay", odczuwała mocno. Czekano 

Z dnia na dzień zmian, które nie nadchodziły.

Wreszcie cierpliwość robotników wyczerpała 

się. 

Któregoś dnia majowego podano sobie wiadomość: 

„Dzisiaj zebranie Związku zadecyduje 

0 strajku". Zebrania zarządu związku pracowników 

przemysłu chemicznego przy cementowni 

„Firlej" odbywały się w chacie u gospodarza, 

w wynajętym lokalu. Przewodniczącym 

był brat Józefa — Julian Rossa. Młody Józef 

był również jednym z najczynniejszych działaczy. 

Obrady przeciągnęły się do późnego 

wieczora, a robotnicy kręcili się niepewnie 

pod chatą śledząc oświetlone okno i ruchy zebranych. 

Wreszcie Józek Rossa wybiegł z nowiną: 

Jutro uda się delegacja do dyrekcji. 

Jakże czekano tego momentu! Dzień dłużył się 

straszliwie. Wreszcie rozlega się gwizd syreny 

1 oto wszyscy w idealnym porządku ustawiają 

się w oddaleniu przed budynkiem zarządu. Sześcioosobowa 

delegacja udała się do gabinetu 

dyrektora. Dyrektor Rudygier, wytworny i miły 

pan, był uprzedzająco grzeczny dla przybyłych. 

Wszystko rozumiał, potakiwał, zgadzał 

się z tym i z owym, na inne punkty petycji reagował 

lekkim zdziwieniem. Łaźnia? Hm, osobliwe 

żądanie. Zresztą zasadniczo nie miał zastrzeżeń. 

Tylko dyrekcja nic na razie zrobić 

nie może. Boleje, ale nie może. Chyba w przyszłości... 

Już po minie wracających delegatów wywnioskowano 

rezultat rozmów. Zawrzało w 

tłumie. Jeśli tak, to nie idziemy do roboty, 

szkoda gadać. Niech sami kopią margiel, wydobywają 

z pieców szlam. Rzucono przy tym 

pod adresem dyrekcji wiele celnych określeń, 

które być może nie dotarły za szyby gabinetu, 

gdzie dostrzec można było obserwujące twarze. 

Niespokojne było to poobiedzie, wieczór i noc. 

Cała załoga krążyła wokół fabryki, wzburzona 

i groźna. Zorganizowano dyżury, aby nie dopuścić 

łamistrajków na teren zakładu. Uzbrojeni 

w kije robotnicy całą noc krążyli pod murami 

wchodząc w ten sposób w kompetencje policji, 

która z kolei broniła fabryki przed nimi. 

W następnych dniach przyłączyły się do nich 

kobiety. Zdecydowane na ostateczną rozgrywkę 

stanowiły prawdziwy postrach bogatszych 

robotników, którzy za wszelką cenę pragnęli 

się przedostać na teren fabryki. 

— Niedoczekanie twoje, psi synu! — wołała 

groźnie zażywna Mazurkowa, potrząsając 

drewnianą buławą. — Zdechniesz pod tym murem, 

zanim się tam dostaniesz. 

To był prawdziwy postrach na dyrekcję, 

policję i łamistrajków, istna kobieta 

Rewolucji Francuskiej! Warowała dzień i noc 

pod murem wygrażając im pięściami. Stary 

ojciec Józka Rossy czuł za tę waleczność 

szczególną do niej sympatię i wieczorem 

przynosił jej na pozycję wódkę „na rozgrzewkę". 

Nie dziękowała, piła i dalej obchodziła 

swój rewir pilnując jeszcze swych towarzyszy, 

czy aby nie zasnęli. Czasem zaglądano 

przez mury i delektowano się widokiem 

majstrów, techników i personelu dyrekcji. Wychudzeni 

robotnicy sprawowali dalej straż, 

a zza okien zarządu obserwowały uważne, 

czujne oczy. Ładnym autem przyjechał nawet 

wojewoda, usiłował — jak to się zwykło mówić 

— nawiązać kontakt, kiedy jednak uderzył 

w struny patriotyczne — poproszono go, 

aby zwiedził gnijące w wodzie mieszkania. 

Wówczas śpiesznie wyjechał i miano od niego 

spokój. 

...Wreszcie zaczął się trzeci tydzień. Wszystkie 

cementownie w Polsce przysyłały skromne 

składki na strajkujący Rejowiec. Bracia 

Rossa z towarzyszami rozdzielali je między 

najuboższych. I od strony dyrekcji sytuacja 

nie wyglądała najlepiej. W porcie gdyńskim 

dwa amerykańskie statki oczekiwały na rejowiecki 

portland-cement, umowy groziły zerwaniem. 

Zarząd cementowni nie ustępował 

jednak. To przecież jasne, że w tych warunkach, 

na pustkowiu, odcięci od świata nie wytrwają. 

...Wytrwali jednak. Nie wiadomo właściwie 

jak, ale wytrwali, mimo że w ostatnich 

dniach, już na progu zwycięstwa, sytuacja 

w obozie strajkujących stała się groźna. Coraz 

więcej robotników podchodziło do Józka 

Rossy i nie patrząc mu w oczy, mnąc czapki 

w rękach mówiło: „Nie damy rady, ani kawałka 

chleba w domu, dzieciak chory, kobieta 

też słaba — na nic się nie zda to czekanie". 

Józek tłumaczył jak mógł, przemawiał 

do rozsądku. Zgadzali się, chociaż z coraz 

większym trudem. Wreszcie pewnego wieczoru 

przyszli do mieszkania Rossów zwartą, niespokojną 

grupą i zażądali przerwania strajku. 

Grozili, przeklinali. Wtedy Józek Rossa zerwał 

się czerwony z gniewu, wyskoczył przed 

nich i zawołał: „Nie wstyd wam narzekać? 

45

Jak nie macie co jeść, idźcie w nocy na kopce 

dworskie z kartoflami, muszą was pożywić 

w potrzebie, a nie ważcie się zmarnować nam 

całej pracy. Zdechniecie inaczej .na tej pustyni, 

jeśli oni będą górą. Zrozumieliście?" 

Uciszyli się jakoś i wyszli, a w parę dni później 

dyrekcja przyjęła wszystkie żądane 

punkty. Podwyższono płace, zniesiono bony, 

sprowadzono lekarza i rozpoczęto budowę 

łaźni. ...„To dlatego — mówi Rossa — ilekroć 

na nią spojrzę, uśmiecham się. Przypomina mi 

ona nasze zwycięstwo. Wywołuje tyle wspomnień 

już teraz zatartych. Ale przede wszystkim 

powracam do tamtego wieczoru. Widzę 

jak dziś — mówi Rossa — spoglądając w okno 

w zamyśleniu — ja, młody chłopak i ci 

starsi robotnicy przede mną... Widzę, jak słowa 

moje nieprzemyślane, rzucane ot tak z serca, 

załamują ich, przekonują. Do dziś dziwię 

się, jak to się stało. Dlaczego mnie posłuchali? 

Skąd w słowach moich wzięła się taka siła? 

Nie wiem do dzisiaj..." 

* • * 

Cement jest szary, zimny, obojętny... Wrażenie 

takie nasunąć się może, gdy przesypujemy 

go między palcami. Ale wrażenie to nie 

jest ważne.Najważniejsze, że rejowiecki portland-cement 

obdarzony jest wielką siłą spajania 

budulca. Daleka jednak i może nawet 

sztuczna byłaby poetycka parabola, że to ludzie 

wpoili w cement tę siłę. Wielu robotników 

zjednoczonych wspólną pracą i walką 

włączyło się bezsprzecznie w dzieje cementowni 

w Rejowcu, nie porzucając jej, mimo 

że wypędzała ich często od siebie ogłaszając 

zawieszenie produkcji z powodu kryzysów. 

W roku 1931 robotnicy i urzędnicy z cementowni 

musieli tłuc kamienie na szosie z braku 

innego zajęcia. Rossa, Mierzejewski, Błażejewski, 

Góra i inni — ci powracali zawsze, 

nie zastanawiając się, czy nowy kryzys na 

powrót nie wyrzuci ich na ulicę. ...Mijały lata. 

Z bocznicy kolejowej odjeżdżały transporty 

cementu i rozchodziły się po świecie. Emigranci, 

robotnicy polscy w Argentynie, dla 

których nie było pracy w kraju, płakali ze 

wzruszenia na widok beczułki z napisem: „Rejo 

wiec-portl and cement". Aż wreszcie — mówiąc 

słowami poety — „jak czołg przetoczył 

się wrzesień ziemi ojczystej przez piersi": 

wybuchła wojna. Transporty cementu i wówczas 

nie przestały odjeżdżać, tylko tym razem 

służyły do budowy bunkrów hitlerowskich, 

do wszelkich umocnień wojennych. Ale 

stara załoga czuwała i oczekiwała momentu, 

gdy ostatni Niemiec opuści fabrykę. Sprawa 

cementu, który nieprzerwaną strugą będzie 

musiał spływać ze zbiorników do wagonów 

na odbudowę miast zniszczonych przez okupanta, 

znowu splotła się z nimi nierozłącznie. 

Musieli stoczyć o niego ostatnią walkę. 

Kiedy odjechał ostatni samochód z kierownictwem 

niemieckim, a fabryk nie zdołano 

wysadzić w powietrze, Józef Rossa polecił 

załodze jak niegdyś strzec pilnie terytorium 

fabrycznego, zanim nie nadejdzie nowa władza 

— władza ludowa. Zapowiadały już ją 

pojedyncze zwiadowcze czołgi radzieckie, huk 

dział upodabniający się do przetaczania gigantycznych 

głazów. Ubrany tak jak dzisiaj 

w barankową czapkę, watowaną kurtkę, 

Rossa czujnie śledził teren. Nie omyliło go 

przeczucie. Jeszcze tu i ówdzie wybuchały 

pociski, a już ożyły rodzime hieny, przed 

bramę zajechało parę wozów z jakimiś ludźmi, 

pragnącymi obłowić się w fabryce. Usiłowali 

wedrzeć się do wnętrza, ale dostali 

„odprawę", zapamiętali ją na długo. Należy 

ona do miłych wspomnień Józefa Rossy. Nie 

dał skrzywdzić „swojej" fabryki! Cementownia 

„Firlej" przeszła w ręce polskich władz 

zdolna do produkcji. Znów buchnęły z kominów 

kłęby dymu i odblask z hutniczego pieca 

wykwitł jak wielki mak na granatowym 

niebie. Znowu ruszyły sznury wagonów 

z workami cementu, tym razem na budowy 

warszawskie. Zmieniła się jednak nazwa fabryki, 

dawne, magnackie miano „Firlej" stało 

się zbędne, zastąpiła go nowa nazwa szlachetna 

i piękna: „Pokój". Zmieniła się również 

rola Józefa Rossy... 

— Wie pan, zastanawiam się nad tym często... 

— mówi do mnie. W tym jest dziwny 

zbieg okoliczności, dziwny sens... Zawsze za 

moją działalność społeczną, za walkę o poprawienie 

warunków pracy spychano mnie 

do najcięższej, fizycznej roboty. Połowę zdrowia 

zabrała mi ta orka... A teraz ...a teraz 

właśnie jestem tym, którego obowiązkiem 

jest dbanie o właściwe warunki pracy. 

46

ł ł ł 

Józef Rossa codziennie niemal obchodzi cały 

zakład, sprawdza każdy szczegół precyzyjnie 

działającego mechanizmu. Dostał fabryką 

całkowicie niezabezpieczoną, maszyny zagrażające 

życiu ludzkiemu. Liczne dawniej 

wypadki były rezultatem tego zaniedbania. 

Jedno z takich zdarzeń wyłania się ze wspomnień 

Rossy — oto majster kazał robotnikowi 

Szczupakowi wybrać z dna silosu cement, 

którego z powodu zbyt małej ilości nie mogła 

już wyssać pompa. Wszedł odważnie do 

wnętrza zbiornika obserwowany przez zaniepokojonych 

kolegów. Nagle oberwała się 

warstwa cementu z bocznej ściany zbiornika 

i zasypała Szczupaka całkowicie. Gdy odgrzebano 

go — już nie żył. W pierwszych tygodniach 

po objęciu swych funkcji Rossa napotykał 

jeszcze wiele przykładów żartowania 

z życia i ze zdrowia ludzkiego. Zatrząsł się 

kiedyś z oburzenia na widok mechanika, który 

doglądał kół poruszających pasy transmisyjne 

stojąc na drabinie i balansując między 

dwoma pędzącymi taśmami skóry, w które 

mógł go wkręcić niedbały ruch. Niebawem 

wyrosło tam podwyższenie i siatka ochronna 

oddzieliła niebezpieczny mechanizm. Palą się 

tam w nocy światła. 

Dopiero w czasie swojej nowej pracy poznał 

Rossa, ile zasadzek kryje w sobie wielka 

fabryka. Na przykład taka pułapka: wózek 

odwożący żużel z popielników do windy musiał 

przejechać po szynach ułożonych na klapach 

od otworu, przez który podawano żużel 

z dołu. Wielokrotnie jedna połowa klapy była 

otwarta i wówczas robotnik pchający wózek 

przed sobą mógł wpaść do wnętrza wraz 

z wózkiem. I ten wypadek zresztą również 

kronika cementowni ma do zanotowania. Rossa 

długo myślał, jak zapobiec na przyszłość 

wypadkom. Ale tutaj dopomogli mu racjonalizatorzy. 

Pewnego dnia do jego budki — 

„mostu kapitańskiego" przybiegł młody tokarz, 

Władysław Rak. 

— Wiecie, wymyśliłem sposób na ten 

otwór. Oto rysunek. Po prostu: klapy opatrzy 

się tak, aby otwierały się pod kątem uniemożliwiającym 

przejechanie po nich wózkiem... 

Tak, to było rzeczywiście proste, teraz niebezpieczeństwo 

jest zażegnane. Rossa co dzień 

zbiera nowe spostrzeżenia. Koło napędowe 

przy młynie do mielenia grudek klinkierowych 

nie ma siatki ochronnej, a na nieszczęście 

nie można również jej dostać na rynku. 

Wysoce niekorzystny dla zdrowia jest brak 

nowoczesnej instalacji do oczyszczania powietrza 

z pyłu, polegającej na wmontowaniu 

w halach produkcyjnych tzw. „ścian" lub koryt 

z bieżącą wodą. Z tego powodu robotnicy 

otrzymują codzi ennie V2 litra mleka, które 

posiada wybitne własności odtruwające. Rossa 

nie zwraca uwagi na odruchy zniecierpliwienia 

ze strony załogi, której wydaje się, że 

czasem przeszkadza im on w wykonaniu planu. 

— „Przecież pragniemy podwoić produkcję 

przedwojenną i produkować w 1955 r. 

pięć milionów ton!" — tłumaczą mu, ale Rossa 

jest nieugięty. — „Życie ludzkie jest zbyt 

wielką wartością i o troskliwy stosunek do 

niego walczyłem" — powtarza. 

Tak, życie ludzkie jest wielką wartością... 

Każde życie. To, którego tor przebiega linią 

krętą, bogate w zdarzenia, w różnorodność 

nawarstwiających się wrażeń, i to, związane 

z jednym tylko odcinkiem pracy, na którym 

musi ono zdać egzamin ze swej dojrzałości, 

takie właśnie, jak życie Józefa Rossy. Dba on 

teraz, aby produkcja substancji, która spaja 

budulec nowych gmachów, nie pochłonęła 

ofiar, aby maszyny nie groziły płucom wydzielanym 

pyłem, nie groziły zbliżającym się 

do nich rękom... 

I wówczas uświadomiłem sobie, że przecież 

niegdyś, gdy nie znano jeszcze cementu, zastępowało 

go wapnem niegaszonym połączonym 

właśnie z krwią zwierzęcą lub może 

nawet niewolniczą, co dawało silne spoiwo. 

Powiedziałem o tym Rossie. Słysząc to 

uśmiechnął się w odpowiedzi swoim 

zwykłym i mądrym uśmiechem: 

miłym, 

— Nasz cement z huty „Pokój" nie potrzebuje 

krwi i tak jest wystarczająco mocny. 

I nigdy w rozlewie krwi nie dopomoże... 

Zastanowiłem się nad słowami Rossy... Za 

oknami rozległ się zgrzyt kolei przewożącej 

margiel z kopalni. 

Wiatr, który podniósł się 

znowu do lotu, cisnął w okno garść śniegu. 

Chciałem jeszcze coś powiedzieć, gdy 

izbę napełnił gwar głosów młodych 

robotników: 

nagle 

47

— Obywatelu kierowniku, czy dostaniemy 

dzisiaj nasze nowe ubrania ochronne? 

...Wyszedłem cicho. Huta „Pokój" gorzała 

od świateł. U dołu trwał blask mlecznosiny od 

lamp, w górze wysmuklał się w purpurowy 

kielich łuny. Obok, z budowy cementowni 

Rejowiec II dochodziły zwykłe odgłosy pracy 

— to druga zmiana objęła swe stanowiska. 

Konrad Eberhardt 

LUBOMIR DMITERKO 

Przełożył ANDRZEJ CESARZ 

W BELWEDERZE 

Okno. Noc. Jak gdyby na portrecie, 

W oknie stoi człowiek, niby w ramie. 

Portret ten dziś znają nawet dzieci; 

W każdej polskiej chacie jest na ścianie. 

Nie śpi Prezydent. Trosk wiele dręczy. 

Nad Warszawą księżyc blask odmienia. 

Polskę widać tu jakby z przełęczy 

W przyszłych lat budowach i marzeniach. 

Przez tę Polskę trasa oto legnie, 

W pyszny marmur się odzieje metro 

I kanałów wielkich sieć pobiegnie, 

Poprzez Wisłę — Odrę wiążąc z Dnieprem. 

Niezłomnymi pełen marzeniami 

Człowiek ów — wspaniały, nieugięty. 

Takim Go widziałem tymi dniami; 

Takim Go na zawsze zapamiętam. 

Jakże szybkie doby — błyskawice! 

Rankiem — Plenum. Spocząć czasu nie ma! 

Ożywają place i ulice 

I ataku jasny już dylemat. 

I wytknięty każdy punkt programu: 

Polskiej on przyszłości jest fragmentem. 

Zwarta jakby wiersze telegramu 

Przeszłość jawi się przed Prezydentem. 

Oto młodość w złotej swej oprawie — 

Wszystko lśni w niej, wszystko tchnie świtaniem; 

Dalej — mroki, średniowieczny Rawicz 

I więziennych pięć lat za kratami. 

Ale przeszedł przez diabelskie łapy 

Na złość śmierci, żywy, jak ze stali 

I na próżno szpicle wciąż z gestapo 

W dzień i noc po piętach mu deptali. 

Praca znów. Jak cicho w Belwederze! 

Odgłos kroków.... Towarzysze? Oni! 

Bierut idzie, 

drzwi otwiera szerzej 

W socjalizmu twórczych dni symfonię. 

Przełożył Andrzej 

Cesarz 

48

HOMER Przełożył JAN PARANDOWSKI 

ODYSEJA 

MĄŻ I ŻONA. PIESN XXIII 

Z głośnym śmiechem staruszka szła na górne 

pokoje, by pani powiedzieć, że drogi mał- 

;: nek jest w domu. Kolana poruszały się żwawo, 

nogi skakały. Stanąwszy u wezgłowia 

rzekła: 

— Zbudź się, Penelopo, drogie dziecko, byś 

własnymi oczami ujrzała to, za czym tęskniłaś 

przez wszystkie dni. Wrócił Odys, wrócił, 

choć późno, do swojego domu, pozabijał hardych 

zalotników, którzy twój dom nawiedzili 

zmorą, pożerali dobytek i gwałt czynili twojemu 

synowi. 

Odrzekła jej mądra Penelopa: 

— Babuniu droga, bogowie cię opętali, — 

;:v. mogą i najmędrszego uczynić głupcem, 

lak samo jak szaleńca przywieść do rozsądku. 

I tobie oni pomieszali rozum, dawniej tak niezachwiany. 

Czemu drwisz ze mnie, gdy moje 

serce jest tak pełne bólu? Czyż na to, by 

mówić od rzeczy, budzisz mnie ze snu słodkiego, 

który mi padł na powieki? Nigdy jeszcze 

tak nie spałam od dnia, w którym Odys poszedł 

oglądać tę Złotroję, niegodną wspomnienia. 

Proszę cię zejdź i wróć do megaronu. 

Gdyby inna z moich kobiet przyszła z tą nowiną 

i zbudziła mnie ze snu, prędko bym ją 

i okrutnie przepędziła z domu: ciebie starość 

chroni. 

Odpowiedziała jej droga piastunka Eurykleja: 

— Nie drwię z ciebie, drogie dziecko, ale 

naprawdę Odys wrócił i jest w domu — to 

ten gość, którym tu wszyscy pomiatali. Telemach 

dawno wiedział o tym, lecz roztropnie 

strzegł tajemnicy, póki ojciec nie pomści się 

na mężach zuchwałych za ich gwałty. 

Na te słowa Penelopa radośnie wyskoczyła 

z łóżka, uściskała staruszkę i ze łzami w 

oczach mówiła do niej słowa skrzydlate: 

— Jeśli to prawda, co mówisz, droga babuniu, 

jeśli on naprawdę wrócił do domu, jakże 

sam jeden mógł położyć ręce na bezwstydnych 

zalotnikach, którzy się zawsze zbierali 

gromadnie? 

Odpowiedziała jej miła piastunka Eurykleja: 

— Nie widziałam, nie słyszałam, dochodziły 

mnie tylko jęki ginących. Siedziałyśmy przerażone 

w głębi domu za grubymi ścianami, 

drzwi były szczelnie zamknięte. Aż mnie 

z megaronu zawołał twój syn Telemach. To 

ojciec go posłał. Wtedy zobaczyłam Odyssa 

nad trupami poległych: leżeli wkoło niego na 

ubitej ziemi, jeden przy drugim. Serce by ci 

skoczyło z radości, gdybyś go widziała: kurzem 

i krwią był pokryty jak lew. Teraz wszyscy 

leżą na kupie u wrót dziedzińca, a on rozpalił 

wielki ogień i dom pięknie okadza, 

a mnie posłał, by ciebie zawołać. Idź już 

i niech w wasze miłe serca radość zawita, po 

tylu cierpieniach. Tak się więc teraz skończyło 

to długie oczekiwanie: jest ci on żywy przy 

swoim ognisku i ciebie odnalazł, i syna, a zalotników 

za ich wszystkie zbrodnie w pień 

wyciął we własnym domu. 

Rzekła znów do niej mądra Penelopa: 

-- Babuniu droga, jeszcze się nie unoś i nie 

śmiej! Wiesz, jak on tu jest wszystkim w domu 

pożądany, najbardziej mnie i synowi, którego 

spłodziliśmy — ale nie może być prawdą 

to, co ty mówisz. To ktoś z nieśmiertel-^ 

nych pozabijał zalotników, oburzony ich pychą 

okrutną i zbrodnią. Nikogo z ludzi nie 

uszanowali, dobrego czy złego, ktokolwiek się 

do nich zbliżył, i za tę zuchwałość padła na 

nich zguba. Ale sam Odys zginął bezpowrotnie, 

zginął daleko od Achai. 

Odpowiedziała jej na to droga piastunka 

Eurykleja: 

— Moje dziecko, jakież to słowo wyrwało 

się tobie z zagrody zębów? On jest tu przy 

swoim ognisku, a ty wciąż mówisz, że on nigdy 

nie wróci! Zawsze masz serce nieufne. 

Wskażę ci więc znak nieomylny — bliznę, 

którą mu ongi zostawił biały kieł dzika. Spostrzegłam 

ją, kiedy go myłam, chciałam tobie 

zaraz powiedzieć, ale on chwycił mnie rękoma 

za gardło i nie pozwolił mówić — przezorna 

głowa! Chodź ze mną — życiem własnym 

ręczę, — jeśli cię zwodzę, zabij mnie bez 

litości. 

Odpowiedziała jej na to mądra Penelopa: 

— Babuniu droga, choć jesteś bardzo roz- 

49

tropna, nie zdołasz podpatrzyć bogów wiecznie 

żyjących w ich ukrytych zamiarach. Ale 

idźmy do mego syna: zobaczę zabitych zalotników 

i tego, który ich zabił. 

To rzekłszy zstąpiła z górnych komnat. 

A serce się wahało: czy z daleka miłego małżonka 

wybadać, czy wprost doń podejść, za 

ręce ująć, całować głowę. Kiedy zaś weszła 

i przekroczyła kamienny próg, usiadła naprzeciw 

Odyssa, w blasku ognia, pod drugą ścianą. 

A on siedział pod wysokim słupem, oczy 

miał spuszczone i oczekiwał, czy się do niego 

odezwie dzielna małżonka, skoro go ma już 

przed sobą. 

Długo siedziała w milczeniu, spłoszona w 

swym sercu i nie spuszczała zeń wzroku: to 

rozpoznawała twarz, to się jej wydawał nieznajomy 

w tym nędznym odzieniu. 

Nagle odezwał się Telemach: 

— Matko moja, zła matko, jakież twoje serce 

nieczułe! Czemu tak stronisz od ojca? Czemu 

nie siądziesz przy nim, nie zagadniesz słowem, 

nie rozpytasz? Zaiste, żadna kobieta nie 

byłaby tak nieugięta, żeby się trzymać z daleka 

od męża, który po wielu niedolach w dwudziestym 

roku wraca do ziemi ojczystej. Zawsze 

miałaś serce twardsze niż kamień. 

Przemówiła do niego mądra Penelopa: 

— Moje dziecko, serce mi w łonie topnieje, 

i ani słowa nie mogę wymówić, ani się wypytać, 

nawet w twarz spojrzeć z bliska. Jeśli to 

Odys naprawdę, już my się rozpoznamy nieomylnie 

i lepiej niż teraz. Są bowiem znaki dla 

innych ukryte, nam tylko obojgu wiadome. 

Tak mówiła. Uśmiechnął się niezłomny boski 

Odys i wnet do Telemacha rzekł słowa 

skrzydlate: 

— Telemachu, pozwól matce wystawić mnie 

na próbę; niebawem lepiej mnie pozna. Teraz 

jestem brudny, na ciele mam łachman, dlatego 

mnie lekceważy i nie ufa, że to ja jestem. 

Nam jednak trzeba się teraz naradzić, by 

wszystko poszło gładko. Wszak jeśli ktoś 

jednego człowieka w kraju zabije, ucieka, 

porzucając rodzinę i ziemię ojczystą, by nie 

mieć na karku ciżby mścicieli, — myśmy zaś 

podporę miasta znieśli, kwiat itackiej młodzieży. 

Powiedz, co o tym myślisz? 

Odpowiedział mu roztropny 

Telemach: 

— Sam to rozważ ,drogi ojcze. Twój rozum 

za najlepszy pośród ludzi słynie, nikt się w 

tym z tobą nie może równać na ziemi. My 

ochoczo pójdziemy za tobą społem i wierz mi, 

oddamy ci całe nasze męstwo i wszystkie siły, 

jakie w nas są. 

W odpowiedzi rzekł Odys przemądry: 

— A więc powiem, co mnie się wydaje najlepsze. 

Najpierw się wykąpcie i zmieńcie chitony 

i dziewczętom w domu każcie się przebrać. 

Boski pieśniarz niech weźmie dZWOnną 

formingę i wiedzie nas w pląsy radosne, żeby 

ktoś, co z zewnątrz posłyszy, przechodzień czy 

sąsiad, myślał, że u nas gody. Wieść o zabójstwie 

zalotników nie powinna się rozejść szeroko 

po mieście, póki my nie znajdziemy się 

w naszym wiejskim sadzie. Tam dopiero zobaczymy, 

jakiej pomocy użyczy nam Pan 

Olimpu. 

Rzekł, oni skwapliwie usłuchali. Najpierw 

się wykąpali i zmienili chitony i wystroili 

niewiasty. Za czym boski pieśniarz wziął wydrążoną 

formingę i obudził w nich pragnienie 

słodkiej pieśni i tańców doskonałych. I wielki 

dom aż jęczał od stóp tańczących mężczyzn 

i kobiet w pięknych przepaskach. Ktoś, 

co to słyszał z zewnątrz ,mógł sobie mówić: 

— Z pewnością ktoś żeni się z królową, 

0 którą się tylu starało. Niegodziwa! nie zdołała 

utrzymać do końca tego wielkiego domu, 

zanim wróci mąż, którego poślubiła dziewicą. 

Tak mówiono, nie wiedząc o tym, co się 

stało. 

Tymczasem wielkodusznego Odyssa w jego 

domu kąpała klucznica Eurynome i nacierała 

oliwą, a potem narzuciła nań piękny faros 

1 chiton, Atena zaś na jego głowę zlała piękną 

urodę i uczyniła go większym na pozór 

i tęższym i uwieńczyła bujnymi kędziorami 

podobnymi kwiatom hiacentu. Jak kiedy człowiek 

biegły we wszelkch kunsztach, uczeń 

Hefajstosa i Pallas Ateny, urocze dzieło tworzy 

oblewając srebro złotem, tak ona rozlała 

wdzięk na jego głowę i ramiona. I wyszedł 

z wanny postawą do bogów podobny. 

Z powrotem usiadł na tronie, z którego niedawno 

powstał, naprzeciw swojej małżonki 

i tak się do niej odezwał: 

— Dziwna! Żadnej ze słabych kobiet tak 

nieużytego serca nie dali panowie olimpijskiej 

stolicy. Nie masz drugiej tak nieugiętej, 

która by się trzymała z daleka od męża, co po 

wielu niedolach w dwudziestym roku wraca 

50

do ziemi ojczystej. Hej, babuniu, ściel mi łóżko 

sam pójdę spać, bo ona zaiste ma w łonie 

serce z żelaza. 

Na to odezwała się mądra Penelopa: 

— Dziwny! nie ma we mnie dumy ani pogardy, 

ani przesadnego zdumienia. Bardzo dobrze 

wiem, jaki byłeś, kiedy po Ilion płynąłeś 

na okręcie o długich wiosłach. Tak, Eurykle- 

;o, pościel jemu łoże wygodne za tą sypialnią 

0 grubych murach, którą sam zbudował — tam 

wynieś łoże i daj pościel, runo owcze, chlajny 

i lśniące prześcieradła. 

Mówiła tak, by wypróbować męża. Lecz 

Odys oburzył się na troskliwą małżonkę. 

— Zaiste, kobieto, bolesne słowo rzekłaś. 

Któż to przeniósł gdzie indziej moje łoże? 

Trudna to rzecz i trzeba nie lada umiejętności, 

jeden bóg, gdyby chciał, mógłby je postawić 

w innym miejscu. Żaden żywy śmiertelnik, 

nawet bardzo silny, nie mógłby go tak łatwo 

ruszyć, bo wielka tajemnica kryje się w tym 

łożu przedziwnym. Sam je zrobiłem, nikt inny. 

Pośrodku zagrody stało długolistne drzewo 

oliwne, mocne, wysokie i grube jak słup. 

Wokół niego zbudowałem naszą sypialnię ze 

ściśle przylegających kamieni i starannie 

okryłem dachem, a drzwi wpoiłem szczelne 

1 mocne. Wtedy ściąłem włosy długolistnej 

oliwki, a pień spiżem obciosałem od samego 

korzenia, troskliwie i umiejętnie, równo pod 

sznur. Z niego zrobiłem podstawę łoża, wiercąc 

świdrem dziury wszędzie, gdzie trzeba. Idąc 

od tej podstawy zbudowałem całe łoże i upiększyłem 

je złotem, srebrem, kością słoniową. 

I przeciągnąłem wzdłuż rzemienie ze skóry wołowej 

purpurą barwionej. Oto masz ową tajemnicę, 

lecz nie wiem, kobieto, czy moje łoże 

stoi jeszcze w miejscu, czy już je ktoś przeniósł 

gdzie indziej, odciąwszy od pnia oliwki. 

Rzekł, a jej zwątlały kolana i miłe serce, gdy 

Odys dał jej ów znak nieomylny. Z płaczem 

wprost ku niemu pobiegła, zarzuciła mu ramiona 

na szyję, całowała w głowę, mówiła: 

— Nie gniewaj się na mnie, Odyssie, ty który 

jesteś zawsze z ludzi najmądrzejszy. Bogowie 

nasycili nas zgryzotą i nie dali nam trwać 

przy sobie, by cieszyć się młodością i wstąpić 

w progi starości. Lecz teraz już się nie gniewaj 

i nie miej mi za złe, że od razu, ujrzawszy, 

nie witałam ciebie z miłością. Zawsze bowiem 

serce mi stygnie w łonie, gdy pomyślę, że ktoś 

może przyjść i zwieść mnie słowami: tylu jest 

niegodziwych oszustów. Nawet argiwska Helena, 

z Dzeusa rodem, nie dzieliłaby miłości 

i łoża z cudzoziemcem, gdyby wiedziała, że 

waleczni synowie Achajów pójdą za nią i sprowadzą 

z powrotem na ziemię ojczystą. To bóg 

ją pchnął w czyn niegodziwy, w jej sercu nie 

było z początku tej winy złowrogiej, od której 

i nasze zaczęły się cierpienia. Lecz oto dałeś 

mi znak nieodparty: żaden człowiek nie widział 

naszego łoża, tylko ty i ja i jedna jedyna 

służąca, córka Aktora, którą mi dał ojciec, kiedym 

tu przyszła i która strzegła podwoi naszej 

zamczystej sypialni. Wierzę już, choć tak nierychliwe 

mam serce. 

Rzekła, a w nim jeszcze bardziej wezbrało 

pragnienie łez i płakał, trzymając w objęciach 

swą żonę serdeczną i wierną. Jak upragniona 

jawi się ziemia żeglarzom, którym Posejdon 

okręt dzielny na morzu rozbije w zamęcie wiatrów 

i gwałtownych fal i tylko ich garstka 

umyka siwej topieli płynąc do lądu, a ich ciała 

okrywa osad słony, aż uniknąwszy zguby, 

szczęśliwi stoją na ziemi, — tak upragniony 

był dla niej widok męża i nie mogła swych 

białych ramion odjąć od jego szyi. 

I byłaby ich wśród płaczu zastała różanopalca 

Jutrzenka, gdyby nie czujna myśl bogini. 

Jasnooka Atena zatrzymała noc długą u jej 

kresu, a złototronną Jutrzenkę nad Oceanem 

i nie pozwoliła zaprzęgać rączych koni, które 

ludziom światło niosą, Lamposa i Faetona, źrebaków 

świtu. 

Wtedy to przemądry Odys odezwał się do 

swej małżonki: 

— Nie doszliśmy jeszcze, żono, do kresu 

naszych trudów. Przed nami jest jeszcze niezmierna, 

różnoraka i niebezpieczna próba, którą 

mi trzeba spełnić do końca. Przepowiedziała 

mi ją dusza Teirezjasza w owym dniu, kiedy 

zstąpiłem w dom Hadesa pytać się o powrót 

towarzyszy i mój własny. Lecz pójdź, żono, 

chodźmy do łoża, już pora nacieszyć się słodkim 

snem. 

Odpowiedziała mu mądra Penelopa: 

— Czeka na ciebie łoże, kiedy go tylko zapragniesz, 

bo oto sprawili bogowie, żeś wrócił 

do swego pięknego domu i do swej ziemi ojczystej. 

Lecz skoro bóg poddał ci myśl, by o tym 

wspomnieć, powiedz, proszę, jaka to próba. 

51

Zapewne, dowiem się o tym później, ale może 

lepiej wiedzieć od razu. 

Odpowiedział jej Odys przemądry: 

— Nieostrożna jesteś, że oto nalegasz, bym 

0 tym mówił? Powiem ej jednak, nic nie ukryję. 

Ale nie uraduje się twoje serce, tak jak i ja 

sam nie czuję radości. Albowiem kazał mi on 

iść przez wiele wiele miast z wiosłem foremnym 

w ręku, aż dojdę do ludzi, co nie znają 

morza ani nie spożywają solonej strawy, ani 

nie znają okrętów o ścianach czerwonych ni 

wioseł foremnych, które są skrzydłami okrętów. 

I znak mi dał jasny, którego przed tobą 

nie skryję. Oto, kiedy mnie spotka przechodzień 

i powie, że na swym świetnym ramieniu 

niosę łopatę do przesiewania zboża, wtedy 

mam w ziemię wbić wiosło, a Panu Posejdonowi 

złożyć piękne ofiary: barana, byka i kiernoza 

stadnika. I wrócę do domu i tu znowu złożę 

święte hekatomby bogom nieśmiertelnym, 

których jest niebo szerokie, — wszystkim po 

kolei. A śmierć przyjdzie do mnie z morza, taka 

naprawdę łagodna, i sprzątnie pośród błogosławionej 

starości, w gronie szczęśliwych 

ludów. Takie, mówił, jest moje przeznaczenie. 

Odezwała się znów mądra Penelopa: 

— Jest więc nadzieja, że nas bieda opuści, 

skoro bogowie przeznaczają starość szczęśliwą. 

Tak oni ze sobą rozmawiali, a tymczasem 

piastunka razem z Eurynome przy świetle pochodni 

gotowała im miękkie łoże. Gdy je starannie 

usłała, staruszka poszła do siebie na spoczynek, 

a pokojowa Eurynome z pochodnią w 

ręce prowadziła ich do łoża. U wrót sypialni 

cofnęła się, a oni z radością weszli w swą starą 

łożnicę. 

W tej chwili Telemach, wolarz i pasterz świń 

przestali tańczyć, odesłali kobiety i sami poszli 

spać w cienistych komnatach. 

Odys i Penelopa, gdy się nasycili miłością, 

szukali uciechy w słowach, we wzajemnych 

wyznaniach. Boska kobieta opowiadała, co 

zniosła w swym domu patrząc na ohydną czeredę 

zalotników, którzy z jej właśnie powodu 

zabijali woły i tłuste owce bez liku i wino wylewali 

beczkami. A boski Odys mówił jej 

wszystko: ile klęsk zadał nieprzyjaciołom, ile 

sam zniósł niedoli. Słuchała go z zachwytem 

1 sen nie padł jej na powieki, póki nie opowiedział 

jej wszystkiego. 

Zaczął od tego, jak pokonał Kikońów, jak 

potem przybył do żyznej ziemi Latofagów, mówił 

o zbrodniach Kiklopa i jak się na nim pomścił 

za dzielnych towarzyszy, których ów 

pożarł bezlitośnie, — i jak przybył do Eola, 

który go podjął życzliwie i odesłał, ale nie było 

mu dane już wtedy wrócić do ojczyzny, bo 

znów porwała go burza i jęczącego niosła po 

rybnym morzu, — i jak zawinął do lestrygońskiej 

Telepyli, gdzie stracił statki i towarzyszy 

knemidnych i skąd sam jeden uciekł na 

czarnym okręcie. I opowiadał podstępy Kirke 

i jej przewrotność i jak na wiosłowym okręcie 

dotarł do stęchłych progów Hadesa, by szukać 

rady u duszy tebańskiego Teirezjasza i jak zobaczył 

tam wszystkich towarzyszy i własną 

matkę, która go zrodziła i wychowała dziecięciem, 

— i jak słuchał głosu śpiewających syren, 

jak wpłynął między Błędne Skały, między 

straszną Charybdę i Skyllę, której żaden człowiek 

bez szkody nie ominie, — i j-ak towarzysze 

zabili krowy Heliosa, i jak wysoko grzmiący 

Dzeus dymiącym piorunem poraził okręt, tak 

że wszyscy naraz zginęli zacni towarzysze, 

a on sam jeden spod złej doli się wymknął, — 

i jak się dostał do wyspy Ogigii i do nimfy Kalipso, 

która go trzymała w pieczarach głębokich, 

pragnąc, by został jej mężem, żywiła, 

obiecywała uczynić nieśmiertelnym i wiecznie 

młodym, ale jego serce nie usłuchało, — jak 

wreszcie po wielu trudach przybył do Feaków, 

którzy go serdecznie jak boga uczcili i na okręcie 

odesłali do ziemi ojczystej, obdarzając złotem 

i srebrem i mnóstwem szat. 

Były to ostatnie słowa, gdy słodki sen członki 

w nim rozluźnił i sercu odjął troski. 

Tymczasem bogini jasnooka Atena nową 

myśl powzięła. Kiedy się spodziewała, że Odys 

nacieszył się już żoną i snem, wnet ruszyła _ 

znad Okeanu w mgłach zrodzoną Złototronną 

,by światło ludziom niosła. Wstał Odys 

z miękkiego łoża i rzekł do żony: 

— Niewiasto, dość już mieliśmy kłopotów, 

— ty opłakując tutaj mój utrapiony powrót, ja 

borykając się wśród cierpień, którymi Dzeus 

i inni bogowie trzymali mnie z daleka od ziemi 

ojczystej. Dziś, kiedy znów znaleźliśmy się 

W tym utęsknionym łożu, muszę uporządkować 

dobytek, jaki mam jeszcze. Za trzody, które 

mi porżnęli zuchwali zalotnicy, dużo sam 

sobie odbiorę, resztę dadzą Achajowie, aż znów 

się napełnią wszystkie obory. Lecz wpierw 

52

pójdę do wiejskich sadów zobaczyć zacnego 

ojca, który się tak srodze o mnie martwi. 

Wiem, żono, że jesteś bardzo rozsądna i dlatego 

ci mówię: ledwo słońce wzejdzie, zaraz 

się rozniesie wieść o tym, że zabiłem w swym 

domu zalotników. Ty więc pójdź na piętro 

i siedź tam razem ze służącymi, a nikogo nie 

przyjmuj, z nikim nie rozmawiaj. 

Rzekł i włożył piękną zbroję, za czym zbudził 

Telemacha, wolarza i pasterza świń i kazał 

wziąć oręż w ręce. Posłuszni, w lot okryli 

się spiżem. Otworzyli drzwi, wyszli, Odys na 

czele. Już było jasno na świecie, lecz Atena 

okryła ich nocą i prędko wyprowadziła z miasta. 

i 

PIEŚŃ XXIV. 

PRZYMIERZE 

...Wkrótce przybyli do pięknie uprawnych 

pól Laertesa. Zdobył on je niegdyś za cenę 

wielkich trudów. Tam był jego dom, a wokół 

biegły zabudowania gospodarskie, gdzie jadali, 

przesiadywali i nocowali niewolnicy 

i robili, co im rozkazał. Rządziła tam stara 

Sycylijka, która godnie opiekowała się starcem, 

żyjącym na wsi z dala od miasta. 

Odys zwrócił się do sług i syna ze słowami: 

— Wy teraz wejdźcie do budownego domu 

i na wieczerzę poświęćcie najlepszego wieprza, 

ja tymczasem pójdę się przekonać, czy 

nasz ojciec mnie pozna, gdy zobaczy własnymi 

oczami, czy też nie pozna po tak długiej 

rozłące. 

To mówiąc oddał sługom swój oręż bojowy 

: gdy oni żwawo odeszli do domu, on zbliżał 

się do obfitego w owoce sadu. Wszedłszy 

do wielkiego ogrodu nie znalazł ni Doliosa, 

ni żadnego ze sług lub synów: za przewodem 

starego poszli zbierać ciernie na ogrodzenie 

sadu. Znalazł w nim natomiast swego ojca, 

k:órv okopywał drzewo. Miał na sobie brudny 

• • • połatany i obrzydliwy, dokoła nóg 

• z wołowej skóry w strzępach, 

kaore iaiałv go chronić od ran, na rękach rękawice 

od cierni, na głowie miał czapkę 

z koźlej skóry, — istna żałoba. 

Widząc złamanego starca, żartego smutkiem 

głębokim, niezłomny boski Odys stanął pod 

gruszą wysoką i płakał. W myślach i w sercu 

rozważał, czy uścisnąć i ucałować ojca i od 

razu wszystko powiedzieć, jako przyszedł 

i wrócił do ziemi ojczystej, czy wpierw go 

wypytać i wystawić na próbę. Po namyśle 

uznał, że lepiej wpierw ostrym słowem go zaskoczyć. 

I z tą myślą wprost ku niemu ruszył 

boski Odys. I gdy tamten z głową pochyloną 

okopywał drzewo, stanął w pobliżu i rzekł 

doń jasny syn: 

— Starcze, nie brak tobie skrzętności w doglądaniu 

ogrodu, wielkie tu widać ^taranie. 

Żadna roślina, czy to figa, czy winorośl, czy 

oliwka, czy grusza, czy warzywa nie są bez 

opieki w tym sadzie. Ale nie gniewaj się, gdy 

powiem, że na tobie samym nie znać dobrej 

opieki: smutna starość, ciało szorstkie, odzienie 

liche. Przecież nie za gnuśność pan o ciebie 

nie dba, a twój wzrost i kształt nie okazują 

niewolniczego stanu. Raczej na króla 

wyglądasz i byłbyś doń całkiem podobny, 

gdybyś się kąpał, jadł, sypiał w miękkiej pościeli, 

jak starcom się godzi. Powiedz mi więc 

szczerze i dokładnie: czyim sługą jesteś, czyj 

ogród uprawiasz? I jeszcze mi powiedz prawdę, 

bo i to chcę wiedzieć, -— czy w istocie 

przybyliśmy na Itakę, jak to powiedział ów 

człowiek, którego idąc tutaj spotkałem. Nie 

był on bardzo mądry, nie umiał ani wszystkiego 

powiedzieć, ani wysłuchać moich słów, 

gdy go wypytywałem o kogoś, z kim łączy 

mnie przyjaźń gościnna: czy jeszcze żyje, czy 

już umarł i przebywa w domostwie Hadesa. 

Ciebie więc zapytam, a ty uważaj i słuchaj. 

Niegdyś w miłej ojczyźnie gościłem męża, 

który do nas zawitał, a nigdy przyjemniejszy 

gość z dalekich stron nie wszedł do mojego 

domu. Szczycił się, że jest rodem z Itaki i mówił, 

że ojcem jego jest Laertes, syn Arkejsiosa. 

Wprowadziłem go do domu i dobrze 

przyjąłem i miałem o niego staranie, bo mój 

dom jest zasobny. Dałem mu też upominki, jak 

się godzi, — siedem talentów złota misternej 

roboty, krater cały ze srebra, kwiecisty, dwanaście 

pojedyńczych chlajn, tyleż kobierców, 

tyleż farosów pięknych, tyleż w dodatku chitonów. 

Osobno jeszcze dostał cztery urodziwe 

niewiasty niezrównane w robotach, — sam je 

sobie wybrał. 

Odpowiedział ojciec lejąc łzy: 

— W istocie, gościu, przybyłeś do ziemi, 

o którą pytasz. Butni i występni mężowie nią 

władają.A twoje hojne dary poszły na marne. 

Gdybyś go natomiast żywego spotkał w Itace, 

nawzajem by ciebie przyjął gościnnie i z upominkami 

odesłał, jak przysługuje temu, który 

53

zrobił początek. Lecz powiedz zaraz szczerze 

i dokładnie: którego to roku gościłeś u siebie 

nieszczęsnego gościa, mojego, syna, jeśli to on 

był? Ale biedak przepadł gdzieś daleko od 

swoich i ziemi ojczystej i albo w morzu zjadły 

go ryby, albo na lądzie stał się pastwą dzikich 

zwierząt i ptaków. Ani go matka nie 

opłakała okrywszy całunem, ani ojciec, — my 

jego rodzice, ani żona, co w dom wniosła liczne 

dary, mądra Penelopa nie lamentowała 

nad mężem swym na marach, jak przystoi, ani 

mu oczu nie zamknęła: nie doznał czci należnej 

umarłym. Ale ty mów mi prawdę, bym 

wiedział dobrze: ktoś jest i skąd? gdzie twój 

ród i gród? Gdzież stanął okręt chyży, który 

tu zawiózł ciebie i boskich towarzyszy? Czyś 

jako podróżny przybył na obcym okręcie, 

który cię wysadził i odpłynął? 

Odpowiadając mu rzekł przemądry Odys: 

— Wszystko ci powiem dokładnie. Jestem 

z Błędochodu, gdzie mam sławne domostwo, 

moim ojcem Nieszczęsny, syn władcy Boleściwego, 

moje imię Sporny. Jadąc z Sykanii zbłądziłem, 

jakieś bóstwo zagnało mnie tu wbrew 

mojej woli. Mój okręt stanął hen, na polach, 

daleko od miasta. A co do Odyssa, już piąty 

rok, jak stamtąd odjechał, z mojej ojczyzny. 

Biedny! Pomyślne miał ptaki na drogę, z prawej 

strony, — cieszyłem się nimi, gdy go wyprowadzałem, 

cieszył się i on sam. Serce nam 

wróżyło, że się jeszcze spotkamy i obdarzymy 

nawzajem pięknym gościńcem. 

Rzekł, a tamtego okryła czarna chmura 

smutku. Wziął w obie ręce proch czarny jak 

sadza, posypał siwą głowę i jęczał okrutnie. 

Ten widok poruszył serce w Odyssie, w nozdrzach 

czuł ostry ból. Skoczył, objął, całował, 

mówiąc: 

— Otom ci jest, ojcze, ten sam, którego 

wyglądasz.W dwudziestym roku wróciłem do 

ziemi ojczystej. Zaniechaj płaczu, krzyków 

i łez. Krótko ci powiem, bo czas nagli: wymordowałem 

zalotników w naszym domu, karząc 

ich za hańbę bolesną i zbrodnie. 

Odparł Laertes: 

— Jeśliś ty Odys, mój syn, daj mi znak nieomylny, 

żebym uwierzył. 

Odpowiedział mu Odys przemądry: 

— Najpierw własnymi oczami rozpoznaj tę 

bliznę: to dzik białym kłem zranił mnie na 

Parnasie, wtedy, gdy ty i matka czcigodna 

posłaliście mnie do drogiego matki rodzica, 

54 

Autolikosa. Miałem odebrać dary, które będąc 

tutaj obiecał mi i przyznał. Następnie mogę ci 

wymienić drzewa w tym pięknym sadzie, jakie 

mi niegdyś dałeś: wyprosiłem je sobie 

dzieckiem będąc i biegając za tobą po ogrodzie. 

Chodziliśmy między drzewami, a ty każde 

z nich nazywałeś. Dałeś mi trzynaście grusz 

i dziesięć jabłoni, czterdzieści figowców. A oto 

pięćdziesiąt szczepów winnych, które obiecałeś 

mi dać, — z każdego w innej porze się 

zbiera, bo na każdym są różne grona i na każdy 

kiedy indziej spada dzeusowa godzina. 

Rzekł, a starcowi zwątlały kolana i miłe 

serce, gdy znaki rozpoznał, które mu Odys 

podał nieomylnie. Ramionami objął drogiego 

syna, a omdlewającego do piersi przycisnął 

niezłomny boski Odys. Gdy wrócił mu oddech 

i serce się ocknęło, przemówił: 

— Ojcze Dzeusie! a więc jesteście jeszcze 

bogowie na wysokim Olimpie, jeśli zalotnicy 

naprawdę zapłacili za swą bezmierną butę. 

Ale teraz lęk ściska me serce, że wnet wejdzie 

tu wszystek lud Itaki, że rozniosą się wieści 

po miastach Kefaleńczyków. 

Odpowiadając mu rzekł przemądry Odys: 

— Odwagi! niech się twoja głowa o to nie 

troszczy. Chodźmy do domu, który jest w pobliżu 

ogrodu: tam czeka nas Telemach i wolarz, 

i pasterz świń, — posłałem ich naprzód, 

by jak najprędzej przyrządzili wieczerzę. 

To rzekłszy poszedł z ojcem do pięknego 

domu. Znaleźli tam Telemacha i wolarza, i pasterza 

świń, którzy krajali mnogie mięsiwa 

i mieszali ciemne wino. Wielkodusznego Laertesa 

wykąpała i natarła oliwą sycylijską służąca 

i narzuciła nań piękną chlajnę. Wtedy 

stanęła przy nim Atena i członkom pasterza 

ludów dodała mocy: sprawiła, że wydawał się 

większy na pozór i tęższy. 

Wyszedł z wanny. Zdumiał się syn drogi, 

widząc go podobnym do bogów nieśmiertelnych. 

Mówiąc doń rzekł słowa skrzydlate: 

— Bez wątpienia, drogi ojcze, ktoś z bogów 

wiecznych dał ci kształt i wzrost większy. 

Roztropny Laertes odparł: 

— Czemuż to, ojcze Dzeusie i ty Ateno, i ty 

Apollonie, nie daliście, bym wczoraj stanął 

w naszym domu w pełnej zbroi taki, jakim 

byłem, kiedym brał Nerikos, gród obronny, 

tam na skałach lądu stałego, mając pod sobą 

swych Kefaleńczyków? Byłbym nacierał i od-

::~:ał zalotnków, niejednemu rozwiązałbym 

kolana, a twoje serce skakałoby z radości. 

Tak oni ze sobą rozmawiali, gdy drudzy 

skończyli już pracę i przygotowali ucztę. Zasiedli 

wszyscy rzędem na ławach i tronach. 

A gdy zabrali się do jedzenia, oto stary Dokos 

przyszedł z synami. Wracali z pracy na 

polach, pobiegła po nich i zawołała ich matka, 

stara Sycylijka, która ich wychowała, tak 

samo jak opiekowała się poczciwie starcem, 

złamanym starością. 

Gdy oni zobaczyli Odyssa i rozpoznali sercem, 

stanęli w progu zdumieni. Zwrócił się 

do nich Odys z łaskawymi słowami: 

— Siądź do wieczerzy, starcze, i przestańcie 

się dziwić. Od dawna już łakniemy posiłku 

i tylko na was czekamy. 

Skoro to rzekł, Dolios ruszył ku niemu 

z rozpostartymi ramionami, chwycił rękę 

Odyssa i ucałował, przy czym mówił słowa 

skrzydlate: 

— O drogi, upragniony! wróciłeś, kiedy już 

nie mieliśmy nadziei. Sami przywiedli cię bogowie. 

Bądź pozdrowiony i błogosławiony, 

niechaj bogowie dadzą ci szczęście. Powiedz 

mi zaraz prawdę, chcę wiedzieć, czy już wie 

mądra Penelopa o twoim powrocie, czy poślemy 

jej gońca? 

Odpowiedział przemądry Odys: 

— Już wie, starcze, niepotrzebnie się o to 

troszczysz. 

Rzekł, a on usiadł na pięknie gładzonym 

stołku. Za czym synowie Doliosa obstąpili 

przesławnego Odyssa, zasypywali słowami, ściskali 

ręce, wreszcie usiedli przy ojcu Doliosie. 

A gdy tak oni w domu byli zajęci wieczerzą, 

wieść, chyża posłanka, krążyła po mieście, 

głosząc zalotników śmierć i dolę żałosną. 

Słysząc ją ludzie wychodzili zewsząd i z jękiem 

lamentem oblegali domostwo Odyssa. 

osili zeń trupy i każdy grzebał swojego, 

i ryci :: byli z innych miast, oddawali rybakom 

i odsyłali na chyżych okrętach. Za czym 

gromadzili s;e na agorze, z sercem w żałobie. 

Kiedy wszyscy się zeszli, powstał wśród 

nich Eupeites. Nieukojony ból leżał mu na 

sercu — za synem Antinoosem, którego przed 

wszystkimi zabił boski Odys. Lejąc łzy nad 

nim przemówił: 

— Przyjaciele! Srodze ów mąż zawinił 

Achajom: najpierw wywiózł na okrętach 

wielu dzielnych i zatracił zarówno okręty, jak 

i ludzi, a potem, wróciwszy, wymordował najlepszych 

z Kefaleńczyków. Hejże, nie pozwólmy, 

by z naszą hańbą wymknął się czy to 

do Pylos, czy do boskiej Elidy, gdzie panują 

Epejowie. Byłby to wstyd na przyszłe pokolenia, 

gdybyśmy nie pomścili zabitych synów 

i braci. Mnie samemu nie byłoby słodko żyć 

dłużej, wolałbym jak najprędzej zginąć i zejść 

między umarłych. Lecz idźmy, by tamci nie 

zdążyli przeprawić się za morze. 

Tak mówił lejąc łzy, a żal chwycił wszystkich 

Achajów. 

I oto z domu Odyssa nadszedł Medon i boski 

aojdos, gdy ich sen opuścił. Skoro stanęli 

pośrodku, każdy z mężów się zdumiał. Mądry 

Medon przemówił do nich: 

— A teraz mnie posłuchajcie, ludzie itaccy! 

Nie bez woli bogów nieśmiertelnych Odys 

dokonał takiego czynu. Sam widziałem nieśmiertelne 

bóstwo stojące przy Odyssie i do 

Mentora całkiem podobne. To bóg nieśmiertelny 

raz się przy Odyssie jawił, by mu dodać 

otuchy, to znów zalotników po megaronie 

płoszył i roztrącał, — a oni padali pokotem. 

Tak mówił, a wszystkich ogarnął zielony 

strach. Odezwał się do nich heros Haliterses, 

syn Mastora: on jeden widział przyszłość 

i przeszłość. Dobrze im życząc przemówił: 

— Teraz mnie posłuchajcie, ludzie itaccy — 

oto co powiem. Waszą niecnotą, przyjaciele, 

te rzeczy się stały. Ani mnie nie słuchaliście, 

ani Mentora, pasterza ludów, aby waszych 

synów powstrzymać od szaleństw. Wielkiej 

dopuścili się zbrodni w swym niepohamowanym 

złoczyństwie, trwoniąc majątek i znieważając 

małżonkę szlachetnego męża. Mówili, że 

on już nie wróci. Teraz więc niech tak będzie, 

posłuchajcie mej rady: nie idźmy, by sobie 

ktoś nieszczęścia nie znalazł z własnej winy. 

Rzekł i więcej niż połowa zebranych powstała 

z wielkim krzykiem, inni zostali na miejscu, 

bo nie podobały się im te słowa i szli za 

Eupeitesem. Oni też wnet zaczęli się zbroić. A 

kiedy ciało okryli błyszczącym spiżem, zebrali 

się gromadnie nad grodem o szerokich placach 

tanecznych. Nad głupimi objął dowództwo 

Eupeites. Wierzył, że zdoła pomścić 

śmierć syna, ale nie miał już wrócić, tam na 

miejscu czekał go zgon. 

55

Tymczasem Atena rzekła do Dzeusa, syna 

Kronosa: 

— Ojcze nasz, Kronido, władco najwyższy, 

powiedz, gdy cię zapytam: co się teraz kryje 

w twych myślach? Czy złą wojnę gotujesz na 

przyszłość i zamęt okrutny, czy przymierze 

kładziesz między obiema stronami? 

Odpowiadając jej rzekł chmurozbiórca 

Dzeus: 

— Czemuż to, moje dziecko, pytasz mnie 

i badasz? czyż nie za twoją radą rzeczono, by 

Odys wrócił i pomścił się na tych ludziach? 

Rób, co chcesz, powiem ci tylko to, co słuszne. 

Skoro boski Odys pomścił się na zalotnikach, 

niech stanie wierne przymierze i niech 

on na zawsze króluje, a tamtym ześlemy zapomnienie 

mordu ich synów i braci. I miłującym 

się wzajemnie jak wprzódy niech pełni 

się bogactwo i pokój. 

Tym słowem podniecił dawne pragnienie 

Ateny. Szybkim lotem zbiegła ze szczytów 

Olimpu. 

A oni już przestali łaknąć słodkiej jak miód 

wieczerzy i niezłomny boski Odys pierwszy 

do nich przemówił: 

— Niech ktoś wyjrzy czy nie zbliżają się 

napastnicy. 

Rzekł i syn Doliosa wyszedł. Stanął na progu 

i zobaczył idący tłum. Wnet do Odysa 

rzekł słowa skrzydlate: 

. — Już są blisko, trzeba się nam prędzej 

zbroić. 

Na te słowa porwali się i włożyli zbroję. 

Było czterech z Odyssem, sześciu synów Doliosa, 

lecz i Laertes i Dolios chwycili oręż, 

choć sędziwi, wojownicy z musu. Gdy ciało 

okryli błyszczącym spiżem, otworzyli drzwi 

i wyszli pod wodzą Odyssa. 

Zastąpiła im drogę córka Dzeusa, Atena, 

z postawy i głosu podobna do Mentora. Widząc 

ją ucieszył się niezłomny boski Odys i od 

razu zwrócił się do kochanego syna: 

— Telemachu, gdy wejdziesz do walki, 

w której dzielność rozstrzyga, sam już patrz, 

byś nie okrył wstydem rodu ojców: na całej 

ziemi wsławiliśmy się od dawna męstwem 

i odwagą. 

Odpowiedział mu roztropny Telemach: 

— Jeśli zechcesz, drogi ojcze, będziesz mógł 

widzieć, że moja odwaga nie przyniesie wstydu 

ojcom, o których mówisz. 

Tym słowem ucieszył się Laertes i rzekł: 

— Cóż to za dzień mamy dzisiaj, mili bogowie! 

Zaiste, wielka jest moja radość: syn 

i wnuk o dzielność idą w zawody. 

A stojąca obok Atena rzekła: 

— Synu Arkejsiosa, najdroższy ze wszystkich 

towarzyszy. Pomódl się do Panny Jasnookiej 

i do ojca Dzeusa, dźwignij i rzuć włócznię 

o długim cieniu. 

To mówiąc natchnęła go- Pallas Atena wielką 

odwagą. Pomodlił się do córki wielkiego 

Dzeusa, wziął rozmach i rzucił włócznię o długim 

cieniu. Trafił Eupeitesa w szyszak o spiżowych 

nausznicach. Nie zatrzymał on włóczni, 

spiż przeszedł na wylot. Eupeites runął z hałasem, 

zadźwięczała na nim zbroja. 

Odys i jego świetny syn wpadli w pierwsze 

szeregi, kłując mieczami i włóczniami. I byliby 

wszystkich wycięli i zostawili bez powrotu, 

gdyby nie Atena, córka Dzeusa Egidodzierżcy. 

Krzyknęła wielkim głosem i wszystek 

lud zatrzymała: 

— Zaprzestańcie tej wojny okrutnej, ludzie 

itaccy, i jak najprędzej bez krwi rozstrzygnijcie 

swe spory. 

Tak mówiła Atena, ich zaś ogarnął strach 

zielony. Z rąk przerażonych wypadła broń i na 

głośny głos bogini legła na ziemi. Okrutnie 

wrzasnął niezłomny boski Odys, wyprężył się 

i skoczył jak orzeł wysokolotny. Wtedy syn 

Kronosa wypuścił piorun dymiący, który padł 

tuż przed jasnooką córką potężnego ojca. Atena 

zwróciła się do Odyssa: 

— Boski synu Laertesa, przemyślny Odyssie, 

stój! zaprzestań tej walki, gdzie obie,strony 

są równe i bacz, żebyś nie rozgniewał 

Kronidy Dzeusa o szerokim wejrzeniu. 

Tak mówiła Atena, on zaś słuchał z radością 

w sercu. 

A wierne przymierze między obiema stronami 

położyła Pallas Atena, córka Dzeusa 

Egidodzierżcy, z postawy głosu podobna do 

Mentora. 

Przełożył Jan Parandowski 

56

PROSPER MERIMfiE 

Przełożyła ANNA JAKUBISZYN 

L A Z A R E T 

Prosper Merimee (1803—1870). znakomity pisarz francuski, przyjaciel Stendhala, znany jest u nas przede 

wszystkim jako nowelista, ale nie obce mu były także inne rodzaje twórczości literackiej. Napisane przez 

niego rzekome „poematy iliryjskie" pt. „Guzla" wzbudziły zachwyt najwybitniejszych umysłów epoki, między 

innymi Goethego i Puszkina. Do dziś żywą pozycję stanowią jego utwory dramatyczne, „Teatr Klary Gazul" 

oraz dramat „Żakeria", który w bieżącym roku został po raz pierwszy wystawiony w Paryżu. Równie interesującą 

jest jedyna powieść historyczna jego pióra „Kronika panowania Karola IX", osnuta na tle walk 

religijnych we Francji w XVII w. Poniżej zamieszczamy przekład końcowego rozdziału tej powieści, nie 

tłumaczonej dotychczas na język polski. 

Dawny klasztor, skonfiskowany początkowo 

przez radę miasta La Rochelle, został przeistoczony 

w czasie oblężenia w lazaret dla rannych. 

Posadzka kaplicy, z której usunięto 

ławki, ołtarz i wszelkie ozdoby, wymoszczona 

była słomą i sianem: tu właśnie przynoszono 

prostych żołnierzy. Refektarz zaś przeznaczony 

był dla oficerów i dla szlachty. Była to 

spora sala, wyłożona czarnym dębem, o dużych 

ostrołukowych oknach, które przepuszczały 

dostateczną ilość światła do operacji 

chirurgicznych, jakie się tu nieustannie odbywały. 

Kapitan George leżał na materacu, czerwonym 

od jego krwi i od krwi innych nieszczęśników, 

którzy wyprzedzili go na tym miejscu 

boleści. Wiązka słomy zastępowała mu poduszkę. 

Zdjęto mu zbroję i rozcięto kaftan 

i kos.zulę. Był obnażony do pasa, ale prawe 

jego ramię było jeszcze osłonięte naramiennikiem 

i stalową rękawicą. Żołnierz tamował 

krew, która sączyła się z jego ran, jednej na 

brzuchu, tuż poniżej zbroi, drugiej lekkiej, na 

ramieniu. Mergy był tak przytłoczony boleścią, 

że nie mógł nieść mu żadnej skutecznej 

pomocy. To płakał na klęczkach przed nim, to 

tarzał się po ziemi z okrzykami rozpaczy, nie 

przestając oskarżać się, że zamordował najczulszego 

brata i najlepszego przyjaciela. Kapitan 

natomiast był spokojny i usiłował uśmierzyć 

jego uniesienie. 

O dwie stopy od niego znajdował się drugi 

materac, na którym spoczywał w równie smutnym 

stanie biedny Beville. Rysy jego nie wyrażały 

spokojnego pogodzenia się z losem, 

które malowało się na twarzy kapitana. Od 

czasu do czasu wydawał głuchy jęk i zwracał 

oczy w stronę sąsiada, jakby prosząc go 

o udzielenie mu cząstki swej odwagi i siły 

ducha. 

Człowiek lat około czterdziestu, suchy, chudy 

i mocno pomarszczony wszedł do sali 

i zbliżył się do kapitana George'a, trzymając w 

ręku zieloną torbę, z której rozlegał się szczęk, 

napawający przerażeniem nieszczęsnych pacjentów. 

Był to mistrz Brisart, jak na owe czasy 

wcale zręczny chirurg, uczeń i przyjaciel 

słynnego Ambrożego Pare. Zakończył właśnie 

jakąś operację chirurgiczną, gdyż miał rękawy 

zakasane do łokcia i wielki fartuch, cały we 

krwi. 

— Czego wasze chcesz ode mnie i kim jesteś? 

— zapytał go George. 

-— Jestem chirurgiem i jeśli imię mistrza 

Brisart nie jest ci znane, to widać niewiele 

wiesz. No, raz kozie śmierć, jak mówią! Znam 

się, Bogu dzięki! na postrzałach i chciałbym 

mieć tyle sakiewek z tysiącem funtów, ile kul 

wydobyłem z ludzi, którzy mają się dziś równie 

dobrze jak ja sam. 

•— Powiedz mi tedy prawdę, eskulapie. Rana 

jest śmiertelna, o ile się na tym znam? 

Chirurg zbadał najpierw lewe ramię i powiedział: 

— Bagatela! 

Potem zaczął sondować drugą ranę, co sprawiło, 

że twarz rannego wykrzywiła się wkrótce 

straszliwym grymasem. Prawą ręką dość 

jeszcze silnie odepchnął dłoń chirurga. 

— Tam do kata! Daj mi pokój, diabelski 

doktorze! — wykrzyknął — widzę dobrze po 

twej minie, że przyszła już na mnie kreska. 

— Widzisz, mości szlachcicu, obawiam się 

mocno, że kula przebiła najpierw mięsień skośny 

podbrzusza, by wznosząc się ugrzęznąć 

w krzyżu, który z grecka nazywamy także 

r a c h i s. Do tego mniemania skłania mnie 

to, że nogi waści są bezwładne i już zimne. 

Ta patognomiczna oznaka jest niezawodna: 

w takim razie... 

57

— Strzał o dwa kroki i kula w krzyżu! Tam 

do licha, eskulapie, to aż nadto, by wyprawić 

nieboraka ad patres! Nie męcz mnie tedy i daj 

mi umrzeć w spokoju. 

— Nie! on będzie żył! będzie żył! — wykrzyknął 

Mergy, wlepiając w chirurga obłąkane 

oczy i chwytając go rozpaczliwie za ramię. 

— Tak, godzinę lub może dwie — powiedział 

zimno mistrz Brisart — gdyż jest tęgim 

chłopem. 

Mergy znów padł na kolana, porwał prawą 

dłoń kapitana i zrosił strumieniem łez rękawicę, 

która ją okrywała. 

— Dwie godziny? — powtórzył George. — 

Tym lepiej, obawiałem się, że będę dłużej 

cierpieć. 

— Nie, to być nie może! — zawołał Mergy, 

szlochając — George, ty nie umrzesz, brat nie 

może umrzeć z ręki brata! 

— Uspokój się, no i nie trzęś mną tak. 

Każdy twój ruch czuję tutaj. Nie cierpię tak 

bardzo; byle tylko tak dalej, jak mówił Zany, 

spadając z szczytu dzwonnicy... 

Mergy usiadł w pobliżu materaca, oparł głowę 

o kolana i ukrył twarz w dłoniach. Nie poruszała 

się i zdawało się, że drzemie—tylko od 

czasu do czasu konwulsyjne drżenie wstrząsało 

całym jego ciałem jak dreszcz gorączkowy, 

a z piersi wyrywał się skowyt, nie mający 

nic wspólnego z ludzkim głosem. 

Chirurg przewiązał ranę, byle tylko zatamować 

krew i z dużą dozą zimnej krwi wycierał 

swą sondę. 

— Radzę waści przysposobić się do drogi — 

powiedział — jeśli chcesz ministra, nie brak 

ich tu. Jeśli wolisz księdza, także ci go przyślą. 

Widziałem właśnie mnicha, wziętego 

przez naszych ludzi do niewoli. O, spowiada 

tam umierającego oficera — papistę. 

— Dajcie mi pić — powiedział kapitan. 

— Broń Boże! umrzesz o godzinę prędzej! 

— Godzina życia nie warta jest szklanki 

wina. Z Bogiem, mości eskulapie, tu oto jest 

ktoś, kto oczekuje cię z niecierpliwością. 

— Czy mam waści przysłać ministra lub 

mnicha? 

— Ani jednego, ani drugiego. 

— Jakże to tak? 

— Dajcie mi święty spokój! 

Chirurg wzruszył 

Beville'a. 

ramionami i podszedł do 

— Na brodę Mahometa! — zawołał — to 

mi piękna rana! Te zuchy ochotnicy walą jak 

w bęben! 

— Wyjdę z tego, prawda? — zapytał ranny 

słabym głosem. 

— Niech waść oddycha — powiedział mistrz 

Brisart. 

Rozległ się rodzaj słabego gwizdu, wywołanego 

przez powietrze, które uchodziło z piersi 

Beville'a równocześnie przez ranę i przez usta, 

a krew sączyła się z rany jak czerwona piana. 

Chirurg gwizdnął, jakby naśladując ten 

dziwny odgłos, po czym lada jak założył opatrunek 

i zabierał się do odejścia. Tymczasem 

oczy Beville'a, gorejące jak dwie pochodnie, 

śledziły każdy jego ruch. 

— A zatem, doktorze? — zapytał drżącym 

głosem. 

— Pakuj waść manatki! — odrzekł zimno 

chirurg i oddalił się 

— Biada mi! umierać tak młodo! — wykrzyknął 

nieszczęsny Bevil!e, opuszczając głowę 

na wiązkę siana, która mu służyła za poduszkę. 

Kapitan George prosił, by mu dano coś do 

picia, ale nikt nie chciał mu podać kubka wody, 

obawiając się przyśpieszyć tym jego 

śmierć. Dziwne miłosierdzie, które każe przedłużać 

cierpienia! W tej chwili La Noue i kapitan 

Dietrich wraz z kilku innymi oficerami 

weszli do sali, by obejrzeć rannych. Zatrzymali 

się wszyscy przed materacem George'a 

i La Noue, opierając się o szpadę, zwracał kolejno 

na obu braci oczy, w których malowało 

się wzruszenie, jakiego doznawał na ten smutny 

widok. 

Manierka, którą niemiecki kapitan miał 

u boku, zwróciła uwagę George'a. — Kapitanie 

— powiedział — z waści stary żołnierz? 

— Tak, stary żołnierz. Dym bitewny prędzej 

niż lata pokrywa brodę szronem. Nazywam się 

kapitan Dietrich Hornstein. 

— Powiedz mi, co byś uczynił, gdybyś był 

ranny jak ja? 

Kapitan Dietrich przez chwilę patrzył na jego 

rany jak człowiek przyzwyczajony do takich 

widoków i znający się na rzeczy. 

58

— Zrobiłbym rachunek sumienia — odrzekł 

— i poprosiłbym o kwartę wina reńskiego, 

gdyby w pobliżu była jaka butelczyna. 

— A ja chcę jeno odrobiny ich marnego wina 

roszelskiego i te kpy nie chcą mi go dać. 

Dietrich odpiął manierkę o nader pokaźnych 

kształtach i zbierał się wręczyć ją rannemu. 

— Co robisz, mości kapitanie? wykrzyknął 

muszkieter — lekarz powiedział, że umrze, gdy 

się tylko napije! 

— I cóż stąd? zazna przynajmniej trochę 

przyjemności przed śmiercią! Naści, bracie, 

żałuję, że nie mogę ci ofiarować lepszego wina. 

— Zacny człowiek z waści, kapitanie Dietrich! 

— powiedział George wypiwszy. Potem 

podał manierkę swemu sąsiadowi: A ty, mój 

biedny Beville, czy pójdziesz w moje ślady? 

Ale Beville potrząsnął głową bez słowa. 

— Ach! — rzekł George — nowe utrapienie. 

Cóż to? Nie dadzą mi umrzeć w pokoju? 

Zobaczył zbliżającego się ministra z biblią 

pod pachą? 

— Synu mój! — powiedział minister — skoro... 

— Dosyć, dosyć! Wiem, co mi waść powiesz, 

ale szkoda fatygi. Jestem katolikiem. 

— Katolikiem? — zawołał Beville. — Nie 

jesteś już tedy bezbożnikiem? 

— Ale niegdyś — powiedział minister — 

wyrosłeś w wierze . reformowanej i w tej 

chwili uroczystej i groźnej, gdy stanąć masz 

przed najwyższym sędzią czynów i sumień... 

— Jestem katolikiem. Na rogi Belzebuba! 

Dajcie mi pokój! 

— Ależ... 

— Kapitanie Dietrich, czy nie zlitujesz się 

nade mną? oddałeś mi już waszmość przysługę 

— proszę cię o jeszcze jedną. Spraw, bym 

mógł umrzeć bez kazań i jeremiad. 

— Oddal się waść — powiedział kapitan do 

ministra — widzisz, że człowiek ten nie ma 

chęci słuchać cię. 

La Noue dał znak mnichowi, który zbliżył 

się skwapliwie. 

— Oto duchowny twego wyznania — powiedział 

La Noue do kapitana George'a — nie 

chcemy wtrącać się do spraw sumienia. 

— Mnich czy minister niech idzie do diabła! 

— odrzekł ranny. 

Mnich i minister stali po obu stronach posłania, 

gotowi wydzierać sobie umierającego. 

— Ten zacny pan jest katolikiem — powiedział 

mnich. 

— Ale urodził się protestantem — rzekł minister 

— należy do mnie. 

— Ale się nawrócił. 

— Ale pragnie umrzeć w wierze ojców. 

— Wyspowiadaj się, mój synu. 

— Odmów wyznanie wiary, mój synu. 

— Nieprawdaż, że umierasz jako dobry katolik? 

— Odpędźcie tego wysłannika Antychrysta! 

— wykrzyknął minister, czując poparcie większości 

obecnych. 

Natychmiast jeden z żołnierzy, gorliwy hugenota, 

porwał mnicha za sznur habitu i odepchnął 

go wołając: — Precz stąd, klecho! Pomiocie 

szubieniczny! Dawno już skończyły 

się msze w La Rochelle! 

— Daj pokój — powiedział La Noue — jeśli 

człowiek ten chce się wyspowiadać, ręczę słowem, 

że nikt mu nie przeszkodzi. 

— Dzięki ci, mości La Noue — powiedział 

ranny słabym głosem. 

— Wzywam was wszystkich na świadków 

— przerwał mnich — chce się spowiadać. 

— Nie, niech mnie diabli wezmą! 

—• Wraca do wiary przodków! — wykrzyknął 

minister. 

— Nie, do stu tysięcy fur beczek! Dajcie mi 

obaj święty spokój! Czyżbym już umarł, że 

kruki kłócą się o mój zewłok? Nie chcę ani 

waszych mszy, ani waszych psalmów! 

— Bluźni! — zawołali zgodnie obaj słudzy 

wrogich sobie wyznań. 

— Trzeba jednak w coś wierzyć — powiedział 

z niewzruszonym spokojem kapitan Dietrich. 

— Wierzę.,, że z waści zacny człowiek, który 

uwolni mnie od tych harpii... Tak, odejdźcie 

i dajcie mi umrzeć jak psu. 

— Tak, zdychaj jak pies — powiedział minister 

odchodząc z oburzeniem. Mnich przeżegnał 

się i podszedł do posłania Beville'a. 

La Noue i Mergy zatrzymali ministra. — 

Jeszcze jeden wysiłek — powiedział Mergy. 

— Miej litość nad nim, miej litość nade mną! 

— Mości panie — rzekł La Noue do umierającego 

— wierz staremu żołnierzowi, nauki 

człowieka, który poświęcił się służbie Bożej, 

mogą przynieść ulgę w ostatnich godzinach. 

Nie słuchaj podszeptów występnej próżności 

i przez fanfaronadę nie gub swej duszy! 

59

— Mości panie — odrzekł kapitan — nie od 

dziś myślę o śmierci. Nie potrzebuję niczyich 

nauk, aby się do niej przygotować. Nigdy nie 

byłem skłonny do fanfaronady, teraz mniej niż 

kiedykolwiek. Ale, do diaska! ich brednie 

zdadzą mi się jak psu na buty! 

Minister wzruszył ramionami, La Noue 

westchnął. Obaj oddalili się zwolna z opuszczonymi 

głowami. 

— Kamracie — rzekł Dietrich — musisz piekielnie 

cierpieć, by mówić to co mówisz. 

— Tak, kapitanie, cierpię piekielnie. 

— Mniemam tedy, że dobry Bóg nie pogniewa 

się o twe słowa, które diabelnie trącą bluźnierstwem! 

Lecz gdy się dostało nabój na przestrzał, 

tam do kata! można sobie trochę pokląć 

na pociechę! 

George uśmiechnął się i ujął za manierkę: 

Twoje zdrowie, kapitanie! Jesteś waść najlepszym 

pielęgniarzem, jakiego może pragnąć 

ranny żołnierz! — z tymi słowy wyciągnął doń 

rękę. 

Kapitan Dietrich uścisnął ją, zdradzając niejakie 

wzruszenie. — Teufel! — mruknął do 

siebie. — Gdyby tak jednak mój brat Hennig 

był katolikiem, a jabym mu wpakował cały 

nabój w brzuch!... Oto wytłumaczenie wróżby 

Mili... 

—George, przyjacielu — powiedział Beville 

żałosnym głosem —• powiedz mi coś. Umrzemy 

przecież, to straszliwa chwila!... Czy myślisz 

wciąż jeszcze tak samo jak wówczas, gdy nawracałeś 

mnie na bezbożnictwo?... 

— Ma się rozumieć, odwagi! Za kilka chwil 

przestaniemy cierpieć. 

— Lecz ten mnich mówi mi o ogniu, o diabłach... 

czy ja wiem? Ale wydaje mi się, że to 

wszystko nie jest pocieszające. 

— Bzdury! 

— Lecz jeśli to prawda? 

— Kapitanie, pozostawiam ci w spadku mą 

zbroję i szpadę: chciałbym mieć coś lepszego, 

by odwdzięczyć ci się za dobre wino, którym 

mnie uraczyłeś. 

— George, przyjacielu — podjął znów Beville 

— to byłoby straszne, gdyby było prawdą 

to co mówi... wieczność! 

— Tchórzu! 

— Tak, tchórzu... to łatwo powiedzieć, ale 

wolno być tchórzem, gdy chodzi o wieczyste 

męki. 

— No to się wyspowiadaj. 

— Proszę cię, powiedz mi, pewien jesteś, że 

nie ma piekła? 

— Ba! 

— Nie, odpowiedz mi, że jesteś całkiem pewien? 

— Nie jestem pewien niczego. Jeśli jest diabeł, 

to zobaczymy, czy jest tak czarny jak go 

malują. 

— Jak to, nie jesteś pewien? 

— Wyspowiadaj się, mówię ci. 

— Ale będziesz się ze mnie natrząsać? 

Kapitan nie mógł powstrzymać się od uśmiechu, 

po czym powiedział z powagą: — Na 

twoim miejscu wyspowiadałbym się, to zawsze 

pewniej; wyspowiadany, namaszczony — 

gotów jesteś na wszystko. 

— Zrobię tedy to, co ty. Wyspowiadaj się 

pierwszy. 

— Nie. 

— Tam do kata!... — Mów sobie co chcesz, 

ja jednak umrę jako dobry katolik. Nuże, ojcze, 

daj mi zmówić Confiteor i podpowiadaj, 

bom coś niecoś zapomniał. 

W czasie gdy Beville spowiadał się, kapitan 

wypił jeszcze łyk wina, po czym opuścił głowę 

na swą lichą poduszkę i zamknął oczy. Przez 

jakiś kwadrans leżał spokojnie. Potem zacisnął 

wargi i zadrżał, wydając długi jęk, wydarty 

przez ból. Mergy, sądząc, że brat wydaje ostatnie 

tchnienie, krzyknął i uniósł mu głowę. Kapitan 

natychmiast otworzył oczy. 

— Wciąż jeszcze? — powiedział odpychając 

go łagodnie — proszę cię, Bernardzie, uspokój 

się. 

— George! George! umierasz z mojej ręki! 

— Cóż chcesz, nie jestem pierwszym Francuzem, 

zabitym przez brata... i mniemam, że 

nie ostatnim. Ale oskarżać mogę tylko siebie 

samego. Gdy Jego Książęca Mość wydostał 

mnie z więzienia i zabrał z sobą, poprzysiągłem 

sobie, że nie dobędę miecza. Ale gdy dowiedziałem 

się, że napadnięto tego nieboraka 

Beville'a, gdy usłyszałem huk wystrzałów, 

chciałem zobaczyć z bliska co się dzieje... 

Znowu przymknął oczy, lecz wkrótce otworzył 

je, mówiąc: Pani de Turgis kazała ci powiedzieć, 

że kocha cię nadal. — I uśmiechnął 

się miękko. 

Były to jego ostatnie słowa. Zmarł przed 

60

upływem kwadransa, nie zdając się nazbyt sumienie, które wyrzucało mu, że walczy 

cierpieć. W kilka minut później Beville wyzionął 

ducha w ramionach mnicha, który zapewniał 

przeciw swemu królowi, jak armia katolicka 

zmuszona była wyrzec się oblężenia i jak za- 

potem, że słyszał wyraźnie w powietrzu warto czwarty pokój, po którym wkrótce na- 

radosne pianie aniołów, które przyjmowały stąpiła śmierć Karola IX. 

duszę skruszonego grzesznika, na co diabli odpowiedzieli 

spod ziemi rykiem triumfu, unosząc 

duszę kapitana George'a. 

Z każdej historii Francji można dowiedzieć 

Czy Mergy pocieszył się? Czy Diana znalazła 

sobie innego kochanka? Decyzję pozostawiamy 

czytelnikowi, który dzięki temu zawsze 

będzie mógł zakończyć opowieść podług 

się, jak La Noue opuścił La Rochelle, pełen swej woli. 

niesmaku do wojny domowej i dręczony przez Przełożyła Anna Jakubiszyn 

ALEKSANDER PUSZKIN Przełożyła JADWIGA WAŻEWSKA 

TOPIELEC 

Do chałupy wpadły dzieci 

I ku ojcu pędem biegą: 

„Tato! Tato! nasze sieci 

Wyciągnęły umarłego!" 

— Łżyjcie, łżyjcie, bisurmany! 

Warknął ojciec z gniewną twarzą: 

— Żyć nie dadzą te pogany! 

Umarłego wam pokażą! 

Sąd tu zjedzie — skąd wziąć świadka?! 

Śledztwo będzie trwało wieki. 

Ha, cóż robić? — Kaftan, matka! 

Daj, powlokę się do rzeki. 

Gdzież umarły? — „O, z tej strony!" 

W samej rzeczy, u wybrzeża, 

Kędy niewód rozścielony, 

Trup na mokrym piasku leży. 

Zsiniał, wzdął się trup straszliwy 

I potworną przybrał tuszę. 

... Samobójca nieszczęśliwy 

Tak zagubił grzeszną duszę? 

Rybak prądem uniesiony? 

Pijak, który wpadł w odmęty? 

Czy przez zbójców ograbiony 

Kupiec, w głuchą toń zepchnięty?... 

Chłopa mało to obchodzi! 

Zerknął wokół i bez zwłoki 

Milczkiem schodzi w dół, ku wodzie, 

A za nogi ciągnie zwłoki. 

I wyrzucił je pod brzegiem, 

I pchnął wiosłem z całej sify. 

... Trup znów pomknął z rzeki biegiem 

Szukać krzyża i mogiły. 

61 

9

Długo płynął tak z falami, 

Tańczył, gdy go nurt podrzucił.... 

Odprowadził go oczami 

Chłop, i splunął, i zawrócił. 

„Za mną, psiaki, marsz do domu! 

Kołacz każdy z was dostanie. 

Tylko — wara paplać komu, 

Bo inaczej — spuszczę lanie!" 

Nocą z szumem wicher zawył , 

Zakotłował wodę w rzece; 

Blask łuczywa czerwonawy 

Zagasł w dymnej chacie kmiecej. 

Chrapią dzieci; żona dyszyj 

Mąż na pryczy we śnie leży. 

Burza wyje. Wtem chłop słyszy: 

Raz w raz w okno ktoś uderzy. 

„Kto tam?" „Wpuśćcie, gospodarzu!" 

„Co za licho? Ktoś ty? Po co? 

Ech, Kainie, kto ci każe 

Tłuc się tutaj mroczną nocą?! 

Co mi po tym nowym kramie? 

W izbie ciasno jak w piwnicy!" 

I leniwe podniósł ramię, 

By uchylić okiennicy. 

Łysnął księżyc w lisiej czapie: 

Stoi w oknie upiór goły. 

Z długiej brody woda kapie, 

Patrzą martwo oczodoły. 

Już w nim wszystko skamieniało, 

Ręce w dół się opuściły, 

I w rozdęte, miękkie ciało 

Czarne raki mu się wpiły. 

\ 

Okno z trzaskiem się zawarło! 

Chłopu znana postać goła. 

Struchlał. — Ledwo poprzez gardło 

„Obyś skonał!" — charknąć zdoła. 

Z głową strachem opętaną 

Całą noc się trząsł, dygotał... 

I stukano aż do rana 

Pod okienkiem i we wrota. 

Wieść okrutna krąży w gminie, 

Ze co roku, od pół wieka, 

W feralnego dnia godzinie 

Chłop nieszczęsny gościa czeka. 

Świt już wstaje z zawieruchą, 

Burza długo w noc się miota. 

I topielec stuka głucho 

Pod oknami i we wrota. 

Przełożyła Jadwiga 

Ważewska

ALEKSANDER PUSZKIN 

Przełożył STANISŁAW STRUMPH-WOJTKIEWICZ 

FONTANNA BACHCZYSERAJU 

(ZAKOŃCZENIE POEMATU) 

Rzuciwszy wreszcie kraj północy, 

Jej biesiad już nie pamiętając, 

Zwiedziłem w zapomnieniu śniący 

Bachczyserajski chanów pałac. 

Przez sienie puste i milczące 

Szedłem, gdzie Tatar, bicz narodów, 

Swoich morderczych syt pochodów, 

Powrót świętował w ucztach wrących, 

Lub w gnuśnej tonął bezczynności. 

W pustych komnatach i ogrodach 

Do dzisiaj wieje duch błogości. 

Kraśnieją róże, pluska woda, 

I winogradu pną się sploty, ' 

I mur pałacu błyszczy złotem. 

Widziałem resztki krat zmurszałe, 

Gdzie młode żony Girejowe, 

Paciorki licząc bursztynowe, 

Nad smętkiem młodych lat wzdychały; 

I cmentarz chanów oglądałem — 

Siedziby, które im zostały... 

Kamienne słupy po Girejach, 

Wieńczone w zawój marmurowy, 

0 niestałości losu w dziejach 

Twardą świadczyły mi wymową. 

Gdzież władza chanów? Gdzie kobiety? 

Wokoło cisza... Ale nie tym 

Serce me było przepełnione. 

Szmer wodotrysku, róży tchnienie 

W błogie wprawiały rozmarzenie, 

A wyobraźni żywa siła • 

Wzruszoną myśl niepokoiła 

1 po pałacu lotnym cieniem 

Dziewczęcą postać mi jawiła!.. 

— o — 

Czyj cień to wówczas, o druhowie, 

Czyj obraz marzył mi się żywy 

I nieodparty, napastliwy 

Myśl prześladował... Kto mi powie, 

Czy był to obraz Marii jasnej, 

Czy też Zaremy duch polatał, 

Zazdrości pełen niewygasłej 

W pustych już sieniach i komnatach? 

— o — 

Pomnę: gdzieś kwitnie krasa żywa, 

Pomnę jej równie słodkie oczy, 

Ku niej. myśl moja się wyrywa, 

Dla niej wygnańcza łza się stoczy. 

Szaleńcze! Przestań! Dosyć o tym, 

Daremnej nie budź znów tęsknoty, 

O czczych nadziejach snem zuchwałym 

Zbyt długo haracz swój spłacałem. 

Stęskniony więźniu, oprzytomnij! 

63

Czemu okowy własne pieścisz? 

Długoż twej liry śpiew nieskromny 

Szaleństwo światu będzie wieścić? 

— o — 

Żem umiłował Muzy, spokój, 

Żem sławę, miłość już pochował, 

Powrócę do twych stromych stoków, 

Salhiro rzeźwa i wesoła! 

Znów na przymorskie wejdę szczyty, 

Dawne wspomnienia w duszy tając, 

I znów z taurydzkich fal błękitem 

Me oczy chciwie się spotkają, 

Darząc czarowny kraj zachwytem! 

Wszystko tam żywe: wzgórza, lasy, 

Bursztyn i granat winogradu, 

Zacisznych dolin wdzięczne krasy 

I szmer strumieni i chłód sadów... 

Radością poi się wędrowiec, 

Gdy rankiem cichym i pogodnym 

Nawykły niesie go wierzchowiec 

Między przybrzeżnych gór urwiska, 

A zielonawy żywioł wodny 

0 Ajudahu skały pryska 

1 szumnie pieni się i błyska... 

Przełożył Stanisław 

Strumph-Wojtkiewicz 

ALEKSANDER PUSZKIN 

Przełożył LEOPOLD LEWIN 

DO DUCHA DOMOWEGO 

O, niewidzialny mienia mojego patronie, 

Dobry, łagodny mój duchu domowy, . 

Chroń wieś, ogródek dziki, zieloność dąbrowy 

I skromne mojej rodziny ustronie! 

Niechaj łąk nie nękają nazbyt wczesne mrozy 

I ostra nawałnica, i wicher jesienny, 

I niechaj w porę śnieg zbawienny 

Pokryje zwilgłe pól nawozy! 

Zostań, stróżu tajemny w dziedzicznym przedsionku, 

Na nocnego złodzieja rzuć onieśmielenie 

I nieprzyjazne uroczne spojrzenie 

Odwróć od mego szczęśliwego domku! 

Obchodź go z troskliwością w nocy i nad ranem, 

Pokochaj mój ogródek i wód sennych ciszę, 

I mego parku wdzięczne zacisze 

Z walącą się furteczką, zmurszałym parkanem! 

Pokochaj wzgórza stok zielony, 

Błoń, po której w leniwym błądzę zamyśleniu, 

Ochłodę lip i klonów szumiące korony — 

Wszystko, co sprzyja natchnieniu.

DO BORATYŃSKIEGO 

(Z BESARABII) 

Pustynna, głucha ta kraina 

Dla poetyckiej duszy święta: 

Sławiona głosem Dzierżawina, 

Chwałę rosyjską wciąż pamięta. 

Po dziś dzień szuka cień Nazona 

Dunajskich piasków i wybrzeży 

I na wezwania słodkie bieży 

Wyznawców Muz i Apollona. 

Z nim jakże często porą nocną 

Błądzi wzdłuż brzegu moja dusza; 

Lecz chciałbym już uścisnąć mocno 

W tobie żywego Owidiusza. 

DO NIANI 

O, towarzyszko dni surowych, 

Gołąbko w troskach osiwiała! 

Tyś jedna w głuszy drzew sosnowych 

Tak długo, długo mnie czekała. 

Ty, jak na straży, u okienka 

W izdebce wybielonej czuwasz 

I zwolna w pomarszczonych rękach 

Druty robótki swej przesuwasz. 

Na opuszczone patrzysz wrota, 

Na drogę — drzew pokrytą cieniem, 

Troski, przeczucia i tęsknota 

Na pierś twą kładą się brzemieniem. 

Raz ci się zdaje... 

Przełożył Leopold 

Lewin 

ALEKSANDER PUSZKIN Przełożył KAZIMIERZ ANDRZEJ JAWORSKI 

DO JAZYKOWA 

Kto tobie natchnął, Jazykowie, 

ten miły, ten junacki dar? 

Ile swawoli w twojej mowie, 

jaki sił nadmiar w każdym słowie, 

jaki młodości pęd i żar. 

Nie, nie kastalskiej wody zdrój , 

kryształem poił twą Kamenę, 

to zgoła inną Hippokrenę 

kopytem wyrył Pegaz twój. 

Ta chłodną strugą nie wypływa, 

lecz pieni się jej chmielny wywar, 

odurza i upaja nas, 

niby ten napój bogów godny, 

wino złączone z rumem wraz, 

co bez domieszki zbędnej wody 

w Trigorskim, żądni wciąż swobody, 

odkryliśmy w swym czasie raz. 

• 

65

DO JAZYKOWA 

Od dawien dawna słodki mus 

poetom mocno wiąże dłonie: 

są kapłanami wspólnych muz, 

wspólny im ogień w duszach płonie; 

zawsze skojarzy ich natchnienie, 

choćby ich dzielił życia znój. 

Przysięgam na Nazona cienie: 

0 Jazykowie, tyś druh mój! 

Dawno już drogą do Dorpatu 

szedłbym od rana, gdybym mógł, 

1 swój pielgrzymi kij sękaty 

oparł o twój gościnny próg, 

a potem wrócił ożywiony 

obrazem dni bez chmur i trosk, 

roZmową z druhem swym natchniony, 

twej lutni wspominając głos. 

Lecz szczęście igra ze mną snadnie, 

złośliwie pędząc tam i tu, 

gdzie tylko samowładza 

zadmie; 

nie wiem, gdzie jutro wstanę z snu; 

zawsze tropiony, wciąż wygnaniec, 

wlokę żelaza skutych 

Poeto, usłysz me wołanie 

i nie odmawiaj teraz mi: 

dni.... 

na wsi, gdzie Piotra wychowanek, 

co ulubieńcem carskim był, 

gdzie ten faworyt zapomniany, 

mój pradziad-negr się kiedyś krył, 

gdzie zapomniawszy 

o Elżbiecie, 

jej obietnicach, dworskim świecie, 

w alei lip, gdzie ptasząt gwar, 

rozpamiętywał w chłodnym lecie 

swej Afryki dalekiej żar, 

na 

ciebie czekam. W wiejskiej ciszy 

obejmie cię tu ze mną też 

mój brat po krwi, po lutni 

ten figlarz, tyś go nieraz słyszał; 

kochanek muz, natchniony 

wróż, 

nasz Delwig dla nas wszystko rzuci 

i nasza trójka wraz zanuci, 

i jaśniej tu się stanie już. 

Zmylimy oczy wartownicze, 

niezależności wielbiąc smak, 

młodości naszej buntowniczej 

złożymy w uczcie hucznej dank. 

Wieczorem wszyscy się złączymy, 

wiesz, 

wsłuchani w wierszy, w czarek dźwięk, 

i nudę zimy, wfchru jęk 

winem i pieśnią przepędzimy. 

Przełożył Kazimierz Andrzej Jaworski

KAZIMIERZ ANDRZEJ 

JAWORSKI 

W 150-LECIE URODZIN JAZYKOWA 

16 marca rb. upłynęło 150 lat od urodzenia 

Mikołaja Jazykowa, poety współczesnego 

Puszkinowi. 

Gogol pisał o nim: „Nazwisko Jazykow nosi 

nie na próżno. Włada językiem jak Arab 

swym koniem i jeszcze jakby chwali się tą 

władzą... Młodzieńcza świeżość tryska wprost 

ze wszystkiego, czegokolwiek dotknie". Puszkin 

poświęcił mu trzy wiersze. W jednym z 

nich mówi o „pełnym słodyczy związku", który 

łączy poetów, i oświadcza: „Jazykowie, jesteś 

mi bliski", a w drugim zachwyca się „nadmiarem 

jego uczuć i sił" i „młodzieńczym zawadiactwem". 

Hercen w „Rzeczach minionych 

i rozmyślaniach" wspomina o nim: „Pewien 

niegdyś ulubiony nasz poeta, który stał się 

świętoszkiem z powodu choroby i słowianofilem 

z pokrewieństwa, chciał schłostać nas 

umierającą ręką". Polewoj przyznając rrrfi talent 

i bogactwo języka zarzuca mu jednocześnie 

brak indywidualności poetyckiej. Bieliński 

chłoszcze go bezlitośnie, wyśmiewając 

przesadność wyrażeń, rzekomą oryginalność 

języka, pustą retorykę i chłód jego poezji. 

Bezimienny autor dowcipnej recenzji w piśmie 

„Bibliotieka dlia cztieńja" (r. 1845) nie zostawia 

na nim suchej nitki. Radziecki krytyk 

Orłów nazywa go „mistrzem, wirtuozem wiersza". 

Co za różnorodność sprzecznych nieraz 

zdań! Dziś Jazykow jest raczej zapomniany, 

choć wielu Rosjan śpiewa jego popularne pieśni: 

„Z kraju, z kraju dalekiego" i „Żeglarza" 

(„Nieliudimo nasze morie..."). W Polsce znamy 

go jedynie z ostatniego z wymienionych 

wierszy, zamieszczonego w „Dwóch wiekach 

poezji rosyjskiej" w przekładzie Gałczyńskiego. 

Mikołaj Jazykow urodził się 16 marca 

1803 r. w Symbirsku w rodzinie ziemiańskiej. 

W kulturalnym domu rodziców otrzymał początkowe 

wykształcenie, potem studiował bez 

większego powodzenia w petersburskim Górniczym 

Korpusie Kadetów i w Instytucie 

Inżynierów Komunikacji. Wiersze zaczął pisać 

wcześnie, a w Petersburgu młodzieńcze jego 

utwory spotkały się z życzliwym przyjęciem. 

Późniejszy siedmioletni (1822—1829) pobyt 

„żelaznego" studenta na wydziale filozoficznym 

uniwersytetu w Dorpacie (opuścił szkołę 

wyższą nie uzyskawszy dyplomu) okazał się 

bardzo dobroczynny dla jego twórczości, której 

tematem _w tym czasie jest przeważnie 

bujne życie młodzieży, nie krępowanej tu 

przez carski reżim policyjny, uczty studenckie 

(na których śpiewano pieśni poety), przyjaźń, 

wino, miłostki. Są to utwory utrzymane w nastroju 

anakreontyków. Błahej treści towarzyszy 

jednak wspaniała nieraz oprawa słowna, 

ten właśnie nadmiar młodzieńczych sił przelewający 

się w wierszach, co tak zdumiewało 

Puszkina. Już w tym czasie Jazykow zaczął 

zamieszczać w różnych pismach swoje utwory, 

którymi zachwycała się zwłaszcza młodzież. 

Ale poeta poruszał czasem i poważniejsze 

tematy: należał wtedy do postępowych 

kół i pozwalał sobie na wystąpienia przeciwko 

„popom i monarsze", którzy są winni „hańby 

honoru rosyjskiego"; przejęty straceniem 

Rylejewa napisał na jego cześć krótki utwór, 

zakończony takimi słowami: „Wspomnij 

0 nim, Rosjo, kiedy wstaniesz z kajdanów 

1 ruszysz moce piorunowe na samowładzę carów"; 

cofał się w przeszłość narodu wydobywając 

z niej pierwiastki bohaterstwa i poświęcenia 

dla ojczyzny. 

Ważnym wydarzeniem w ówczesnym życiu 

Jazykowa był pobyt jego latem r. 1826 

w Trigorskim (u Osipowej i jej syna Wulfa); 

opodal w Michajłowskim przebywał na wygnaniu 

Puszkin, poeci poznali się, zaprzyjaźnili 

i spędzili razem wiele przyjemnych chwil 

poświęconych rozmowom o poezji, spacerom 

po okolicy i wesołym koleżeńskim libacjom. 

Owocem przeżytych wtedy przez Jazykowa 

wrażeń jest jego piękny utwór „Trigorskoje" 

oraz wiersz „Do niańki A.S.Puszkina". Jak poeta 

ocenił miesiąc pobytu w Trigorskim i znajomość 

z Puszkinem, świadczą o tym słowa jego 

w liście napisanym do Wulfa w r. 1827: 

„Zapytywałem swego sumienia i słuchałem jego 

odpowiedzi i w całym swym życiu nie znajduję 

nic podobnego pięknem moralnym i fi- 

67

zycznym, nic przyjemniejszego i godniejszego, 

by błyszczeć złotymi literami na tablicy 

pamięci mego serca, niż to lato 1826 r." 

Wyjechawszy z Dorpatu Jazykow zamieszkał 

w Moskwie, gdzie przebywał do końca 

r. 1832, od czasu do czasu wyjeżdżając w rodzinne 

okolice Symbirska. Żył w samotności, 

pozostając przeważnie w domu, przez rok 

pracował jako urzędnik w kancelarii mierniczej. 

Choroba, na którą zapadł w r. 1831, 

zmusiła go do kuracji za granicą. Przez pięć 

lat przebywał w różnych miejscowościach 

leczniczych: w Marienbadzie, Gasteinie i Nicei, 

ale kąpiele niewiele mu pomogły. Wrócił 

do Moskwy w r. 1843 ,gdzie pozostawał pod 

opieką swego kolegi dorpackiego, znanego lekarza 

prof. Inoziemcowa. 

Wraz z organizmem osłabł i talent poety. 

Rzadko teraz zabłyśnie utworem, który by 

swą ekspresją przypominał dawniejsze osiągnięcia. 

Zmieniły się i jego poglądy: przeszedł 

na pozycje reakcyjne, z których atakował hercenowskie, 

i w kiepskich wierszach występował 

przeciwko przedstawicielom postępowej 

inteligencji rosyjskiej. Pod koniec życia oddał 

się rozmyślaniom religijnym, lekturze biblii 

i historii Rosji. Zmarł 7 stycznia 1847 r. 

Z dwustu kilkudziesięciu utworów poetyckich 

Jazykowa przetrwało próbę czasu zaledwie 

około trzydziestu. Ale kilkanaście z nich 

to w swoim rodzaju małe arcydzieła. Wymienić 

tu należy prócz wspomnianych pieśni popularnych 

takie wiersze, jak: „Muza", „Modlitwa", 

„Dwa obrazy", „Geniusz", „Trigorskoje", 

„Wieczór", „Do niańki A. S. Puszkina", 

„Wodospad", „Do poety", „Pożar", „Naśladowanie 

psalmu 136", „Rumak", „Burza", 

„Do Renu", „Trzęsienie ziemi" i „Baśń dramatyczną 

o carewiczu Iwanie, Żar-Ptaku i szarym 

wilku", którą Bieliński uważał za najlepszy 

utwór Jazykowa. 

Charakterystyczną cechą talentu poety jest 

bogactwo, dźwięczność i siła jego języka. Już 

Gogol zwrócił uwagę na pełne niezwykle czarującej 

ekspresji miejsce w poemacie „Trigorskoje", 

przedstawiające scenę kąpieli: 

Ubranie precz! Przed czołem młodym 

wyciągnąć ręce ruchem żywym 

i buch! Pryskają krople wody 

wzlatując deszczem błyskotliwym. 

Jak mocne fali są oploty! 

Jak świeżo, gdy o pierś mą trąca! 

A jaki ma zmysłowy dotyk 

najada mnie obejmująca! 

Jazykow jest poetą dynamizmu. Opisując 

przyrodę przedstawia nie tyle pejzaż, ile naturę 

w ruchu. Stąd upodobanie do żywiołu 

(„Burza", „Pożar", „Trzęsienie ziemi"), stąd 

częsty w jego wierszach motyw wody — płynący 

strumień, wzburzone morze, wodospad. 

Stąd upodobanie do epitetów działających na 

zmysł słuchu. Ileż potęgi zawiera np. ten 

fragment „Wodospadu": 

„Morze blasku, huk, opary 

i wstrząśnięta ziemia cała: 

to o ściany się strzaskała 

szklana ściana, ściana biała. 

To tak rwie przez strome jary 

wftl pieniącej się Niagary 

szerz i głębia rozszalała". 

Ale jednocześnie ten piewca wina i Charyt, 

ten poeta rozszalałych żywiołów zdolny jest 

do kreślenia tak łagodnych i dyskretnych 

wierszy, w których spokój i piękno rozlane 

w naturze harmonizują z uczuciem pierwszej 

młodzieńczej miłości, jak to jest w „Wieczorze". 

Czasami Jazykow jest odkrywczym nowatorem 

w niezwykle śmiałych- na owe czasy metaforach, 

jak np. ta „szklanka wierszy" w 

utworze „Do M. P. Pogodna", która tak zgorszyła 

Bielińskiego, albo w nieoczekiwanych 

i trafnych porównaniach, np.: 

...i czara dni mych tak jest gorzka, 

jak czara z wódką piołunową" 

lub „miłość — pijawka serc" w wierszu „Inny 

już jestem". 

Tak, słusznie krytyk radziecki ocenia Jazykowa 

jako „mistrza, wirtuoza wiersza". Już 

choćby z tego względu warto w 150-lecie jego 

urodzin przypomnieć tego poetę czytelnikowi 

polskiemu i udostępnić w przekładzie 

poznanie najlepszych jego utworów. 

Kazimierz Andrzej Jaworski 

68

MIKOŁAJ JAZYKOW 

Przełożył KAZIMIERZ ANDRZEJ 

JAWORSKI 

MUZA 

Bogini strun przeżyła bogów, 

co gromem grzmią i mieczem ranią: 

nie pozwoliła rąk swych skuć żelazem oków 

wiekom rozpusty i tyranii. 

Nadeszły; ziemia w krwi i śmierci tonie, 

uwieńcza się rozkute siły, 

i sił tych bezlitosne dłonie 

ołtarze piękna rozkruszyły; 

lecz z prochu obalonych grodów 

i z ciszy strasznej spustoszenia 

wstał nieśmiertelny, wiecznie młody 

anioł żywego wciąż natchnienia. 

1823 

GENIUSZ 

Gdy w gromach i błyskawic lśnieniach 

prorok unosił się ku górze, 

Elizeusza") żywą duszę 

potężny ogień opłomieniał: 

uczuciem świętym wypełniona 

rosła i krzepła, i mężniała, 

i od natchnienia promieniała, 

i boży głos słyszała ona. 

Tak geniusz drży radością zdjęty 

i wielkość własna go porusza, 

kiedy się grzmiąc i lśniąc rozpęta 

przed nim innego lot geniusza; 

budzi się w sercu dumny poryw, 

do cudów w chwili tej dojrzewa... 

I świat ma nowe gwiazdozbiory — 

wybrańca niebios arcydzieła! 

1825 

• 

* * 

* 

W was się dziś nasza duma jarzy, 

wolności iskry purpurowe. 

Rylejew śmiercią zmarł zbrodniarzy. 

Ty o nim wspomnisz, Rosjo nowa, 

gdy zrzucisz łańcuch, co cię parzy, 

i ruszysz mocą piorunową 

na samowładczy tron cesarzy. 

1826 

') Według biblii obraz odnosi się do proroka Eliasza 

(przyp. tłum.) 

69

DO NIAŃKI A. S. PUSZKINA 

Staruszko! Nie zapomnę ciebie nigdy w świecie! 

W tych dniach, gdy ukochawszy wsi swobodę w lecie, 

rzucałem dla niej sławę i nauki trudy, 

i Niemców, i to miasto profesorskiej nudy, 

ty, zacna gospodyni cichego schronienia, 

gdzie Puszkin nie zraniony sztychem przeznaczenia, 

wzgardziwszy ludzką łaską, zdradą czy obmową, 

swą służbę przy ołtarzu Kamen celebrował, 

Jyś zawsze dobre serce mi okazywała 

i życząc jak najlepiej szczerześ mnie witała; 

kiedy przez długie pól szeregi w letnim znoju 

szedłem poety i wygnańca słowem się upoić, 

i mnie on towarzyszył, twój przyjaciel dawny, 

Ariona sztuki adept, młody a tak sławny. 

Jak słodko twa gościnność święta mimo woli 

smak rozpieszczała nasz i żądzę samowoli! 

Z jakąż to serdecznością — starych lat zaletą — 

wymyślny obiad dać starałaś się poetom! 

I podawały wtedy wódkę nam z mięsiwem, 

owoce, miód i wino ręce twe sędziwe, 

stawiając to na ciasnym lecz gościnnym stole. 

I urzekałaś nas — wesoła w naszym kole — 

0 starodawnych panach czarującą plotką: • • 

dziwiliśmy się bardzo tym swawolnym przodkom, 

wierzyliśmy i śmiech nasz nie przerwałby za nic 

naiwnych sądów, pochwał czy nagany niani; 

słuchaliśmy wymownej, miłej starowiny — 

1 tak płynęły wciąż beztrosko nam godziny! 

1826 

TRIGORSKOJE 

(FRAGMENT) 

Oto daleko za górami 

już skryło się wspaniałe słońce, 

od ściany lasu nad wodami 

cienie faliste zastępami 

wciąż wydłużają smugi drżące; 

w rzece błyskawic odblask żywszy, 

opustoszały wzgórza, brzegi 

i na wieś, pola opuściwszy, 

wozów wjeżdżają już szeregi; 

gdzieś pies zaszczeka podwórzowy 

albo wiaterek zaszeleści 

w liściach mroczącej się dąbrowy, 

albo też ptak przeleci gdzieści, 

albo skrzypiąca ciężka fura, 

którą porusza koń zmęczony, 

licząc stukotem kół bierwiona, 

przez most przetoczy się ponuro; 

i wtem urwany pomruk głuchy: 

to grzmot odezwał się nad rzeką 

spokojną, senną już w bezruchu 

i nagle zamilkł. Lecz daleko 

na skraju nieba miesiąc w pełni 

ze wszystkich stron już otuliły

kłębiące się obłoczne wełny: 

oto rozeszły się — zbliżyły — 

oto się groźńie połączyły 

w olbrzymi masyw niepogody 

i na lazuru strop od wschodu 

czarna, w czerwonych ognia łyskach 

skrada się ona — już jest blisko. 

I oto lasu oniemiałość 

obudził wiatru poryw mocny 

i rzeka już nie tak nieśmiało 

kieruje wody nurtem nocnym; 

teraz się marszczy na nim, wzdyma 

jak w wichrze — żagla płachta drżąca, 

którą już żeglarz ledwo trzyma, 

kiedy się burza nagle zerwie 

i nawałnicy strugą spłynie; 

skrzydła od łodzi wiatr oderwie 

i nad odmętem je rozwinie. 

Niebo zaległy w krąg ciemności; 

deszcz lunął; burza już na świecie, 

przez las i wody drogę mości, 

huczy i grzmi, i ogniem miecie. 

O, chwilo ta! Gdy w nawałnicy 

przez nieba krąg po chmur połaci 

bruzda zębatej błyskawicy 

w ognia rozsypie się szkarłacie, 

i widać wszystko: góry w dali, 

a bliżej obraz się rozszerzy 

zakrętów rzeki, jezior fali 

i wsi, i dolin, i wybrzeży! 

Nagle mrok jeszcze posępniejszy, 

głośniejsze gromów uderzenia 

i nawał gęstszy i bystrzejszy 

z nieb lejącego się strumienia. 

Lecz jutro w ciszy dostojeństwie 

na niebo modre, roześmiane 

słońce się wtoczy swym rydwanem, 

aby przywrócić złoty ranek 

ziemi skąpanej w burz szaleństwie. 

1826 

INNY JUŻ JESTEM 

Inny już jestem: jak niesławny 

wyklęty mnich przez świat dziś dążę; 

me życie jak kalendarz dawny, 

jak już zniszczona któraś z książek. 

To los hartownym ostrzem strzały 

ugodził głębię mego serca 

i teraz dłonią swą zuchwałą 

po głowie wali wciąż, szyderca... 

Jak żmija żądli mnie dziś troska, 

tęsknota żre jak zwierz surowo 

i czara dni mych taka gorzka, 

jak czara z wódką piołunową. 

Minuta zda mi się godziną, 

cierniami — w łóżku miękkie puchy, 

przekisłym kwasem — miód i wino, 

muzyczny dźwięk — brzęczeniem muchy:

tak myśli moje przemieniła 

miłość, pijawka serc — to jedno; 

żądłami dwoma mnie przeszyła 

i utrafiło każde w sedno. 

Trują mnie teraz żądła oba: 

jedno piłuje sznur mej duszy, 

drugie przeżera ją jak robak 

toczący z głodu owoc gruszy. 

I świat jest dla mnie dziś pustynią, 

i ginę w młodych lat rozkwicie, 

jak na pustkowiu ginie skrycie 

od mrozu arbuz albo dynia. 

1826 

ELEGIA 

Wymownej duszy mej pytanie, 

jej lot w zachwytu pełnej dumie, 

wierszy i myśli falowanie 

i moc ich — ona to zrozumie. 

Lecz za miłosne uniesienia 

czyż otrzymuję nagród wiele?... 

Ot, czasem słodkie dwa spojrzenia 

i jeszcze przy was, przyjaciele! 

1829 

* * 

* 

Gdy umrę już, z pokorą wtedy sprawcie 

nad trupem mym obrzędy swe ponure 

i mów żałobnych żadnych mi nie prawcie, 

nie osłaniajcie grobu mi marmurem. 

Lecz dziś, druhowie, gdy gromadka nasza 

beztrosko bawi się w rozgłośnym gronie, 

gdzie pieni się jak ta świąteczna czasza 

studencka dusza, co radością płonie — 

na moją cześć wypijcie do dna czarę, 

co krąży złotym skrzącym się napojem, 

i zaśpiewajcie nasze pieśni stare, 

i pijcie, imię wspominając moje. 

Bo marność wszystko! Szczęśliw ten na ziemi, 

któremu wiosny dni wśród druhów płyną, 

co widzi świat oczyma zamglonymi 

i kocha go za pieśni i za wino!... 

1829 

WODOSPAD 

Morze blasku, huk, opary 


to o ściany się strzaskała 



wód pieniącej się Niagary 

szerz i głębia rozszalała. 

72

Oto żeglarz. Łódź od brzegu 

kłębowisko fal uniosło: 

w siną mrocznię wodobiegu 

wpiera on bezradnie wiosło... 

Próżno z wirem się boryka, 

choć natężył siły wszystkie: 

wnet go porwie otchłań dzika, 

w dal poniesie tym urwiskiem. 

Osaczony zgubą «w koło 

przestał już pracować wiosłem: 

obojętnie spuścił czoło 

pogodzony z swoim losem: 

patrzy się spokojnym okiem... 

I w odmęty na fal grzywie 

już wyrocznym swym potokiem 

porwał go wodospad chciwie. 

Morze blasku, huk, opary 


to o skały się strzaskała 



wód pieniącej się Niagary 

szerz i głębia rozszalała. 

1831 

ŻEGLARZ 

Wyją fale, skaczą fale! 

Pod naporem ciężkich fal 

żagiel pełny trwa zuchwale, 

lekkie czółno pędzi w dal 

i rozpycha wściekłe fale, 

ślizga się po zboczach fal! 

Dmąc w nie wichru całą mocą 

burza gna za wałem wał; 

rozhulała się ochoczo, 

w bujne głowy wstąpił szał, 

to się zewrą, to odskoczą, 

odmieniając ciągle kształt! 

Ale spójrzcie: już przed nami 

przez obłoków ciemnych błam, 

połyskując kolorami, 

przeświecając tu i tam, 

złocistymi kosmykami 

dzień i słońce świecą nam. 

Mroku zgiń! Niech dzień się stanie! 

Niechaj zalśni nieba cud! 

Niechaj jasne słońce stanie 

nad przestrzenią całą wód! 

Wnet się ściszą już otchłanie, 

będzie spokój jak i wprzód. 

Błyszczą fale, pluszczą fale! 

Pod perłowym bryzgiem fal 

żagiel pełny lśni wspaniale, 

lekkie czółno pędzi w dal 

rozsuwając modre fale 

i ślizgając się wśród fal! 

1831

POŻAR 

Pamiętasz jeszcze nas na owej nocnej uczcie, 

gdzieśmy bawili się przy winie wszyscy hucznie 

i rozśpiewani już w radosnym naszym kole 

pijąc przez całą noc siedzieliśmy przy stole? 

Już w przyjacielski nagtrój gwarnej tej biesiady 

czasami jęły się zaczepne słowa wkradać; 

wypito już za Ruś i za zebrania nasze, 

wysoko się trącały ponad stołem czasze, 

aby ciśnięte nagle z całych sił rękami 

podskoczyć na podłodze brzęcząc kawałkami; 

wesoły gwar i spór i rąk uścisków wiele! 

Hulaliśmy, koledzy, bracia, przyjaciele! 

I nagle światła blask; niepokój; powstajemy; 

tak, to nie zorza lśni. Nie tam jest wschód! Idziemy! 

Wspaniały groźny obraz jawił się przed nami: 

pod wróżącymi deszcz nocnymi obłokami 

pół nieba ogarnąwszy purpurową łuną 

wył, trzeszczał, szalał żywioł, ogień ku nam sunął. 

W tej chwili ona, drżąca od podmuchów nocy, 

ona, ta nasza piękność — lazurowe oczy — 

której już dawno nam towarzyszyło imię, 

co zawsze w naszych śpiewek rozbrzmiewało rymie, 

patrzała, jak jej pokój zgodnie ochraniając, 

jeden drugiemu falę chłodną wciąż podając, 

młodzieńcy pracowali. Wtedy to dopiero 

raz pierwszy poznać mogłem moc miłości szczerą. 

Jak rączo me nadzieje wszystkie zakipialy! 

Jak me marzenia rosły, raźnie wzlatywały 

swobodne i młodzieńcze w strony najłaskawsze! 

O, pani, bądź urocza i radosna zawsze, 

ty, której wzrok niebiański pierwszy raz w przeszłości 

czar pokus na mnie rzucił słodkiej tak miłości! 

Jak dawniej niechaj jasna będzie ócz jej modrość! 

Jak dawniej białych piersi jej wspaniałą szczodrość, 

kędziory włosów, złotym kąpcie swym strumieniem! 

Kwitnijcie usta krwawe, płoń i ty, rumieniec! 

Niechaj pokocha kiedyś ją mężczyzna młody, 

kwitnący zdrowiem, siłą, pełnią swej urody, 

i czuła padnie wtedy w mocne mu ramiona, 

i wszystkich, przyjaciele, nas zapomni ona!... 

1831 

POETY 

Kiedy się z tobą zżyło już natchnienie 

i serce drżące ze wzruszenia masz, 

i widzisz jasno swoje przeznaczenie, 

i dróg swych cel błogosławiony znasz; 

kiedy do czynu w tobie już gotowe 

wszystko, co dać tu może niebios dar: 

potężnej myśli jaśń i żar 

i pałająca ogniem mowa:

idź wtedy w świat — niech w słowa wieszcza wnika, 

wspaniała świętość niech ci płonie z lic, 

cukrowych ust występku nie dotykaj, 

gardź pochwałami i nie żądaj nic. 

Czy świecą gwiazdy tobie najłaskawsze, 

czy srogi los cię nagle pocznie giąć: 

gołębią miej prostotę zawsze, 

śmiały jak orzeł zawsze bądź! 

I harmonijne i najsłodsze dźwięki 

spłyną z bardonu twego czułych stron, 

niewolnik słysząc je przepomni męki: 

król Saul zasłucha się w ich dźwięczny ton 

i życie już podniosłe i wspaniałe 

wypełni całą twojej duszy treść 

i będziesz czyste czoło nieść 

i oczy mieć płomienne, śmiałe! 

Lecz jeśli w życiu chcesz rozkoszy marnych 

i skusił ciebie pochwał ziemskich dym, 

składaniem darów nie trudź się ofiarnych 

Panu swojemu, bo on wzgardzi tym. 

Spojrzeniem groźnym tylko cię owładnie, 

obłudny dar odtrąci gniewem grzmiąc 

1831 

i zmiecie go i kapłan padnie 

ze strachu i ze wstydu drżąc. 

PIEŚŃ 

Poetą był: skrzącymi się oczami 

na świat spoglądał, co go nie chciał znać, 

pogwarki miłe lubił z kolegami, - 

ubóstwiał piękno, chciał je innym dać, 

opiewał więc dźwięcznymi im wierszami 

Charyty, wino i przyjazną brać. 

Szczęśliw, kto znał rozumnej smak radości, 

gdy życie czyste było i bez chmur, 

kto w wolnych chwilach w muz królestwie gościł 

i komu z powiek po libacji dur 

rzeźwiły usta wiernej mu miłości, 

w której swych marzeń odnajdywał wtór. 

Na jego cześć na przyszłość by niezgorzej 

ustalić obrzęd, co wygląda tak: 

w godziny gwiazd i księżycowej zorzy 

ogród nas wonny wezwie pod swój znak 

i tam pieśniami hołd poecie złożym, 

a czarki dzwonić, będą pieśniom w takt. 

Niech widzi świat, jak wspominamy krasę, 

że i fujarka zwykła słodko brzmi, 

że skromny chmiel i mirt przeżyje czasem 

pomniki złote i zwycięstwa mit, 

i wielu przy tym pozna na okrasę, 

w czym właśnie marność rzeczy ziemskich tkwi. 

1831

DO MOICH WIERSZY 

Dal przymglona, upał, skwarnie, 

ledwo szemrze górski zdrój, 

sad milczący nie przygarnie 

nieruchomy pod cień swój 

Ten opiekun winorośli, 

letni skwar, mnie wali z nóg; 

wstrętny mi jest od młodości, 

zawsze pełen surowości, 

rudy wierszy moich wróg. 

Dalej, żwawo, no chłopacy! 

Zbieraj się, drużyno ma! 

Czas nam zabrać się do pr^cy, 

niech się każdy śmiało pcha! 

Lecz niezgrabnie i kulawo 

cisną się szeregi słów, 

ani w lewo, ani w prawo, 

wiersz rozłazi się niemrawo, 

senny, słaby utwór znów. 

Ach, doprawdy, wyznam teraz: 

lepszy nasz rosyjski mróz, 

chociaż nieraz nam doskwiera, 

lecz kominek wtedy tuż. 

Ciepło mi i lekka głowa, 

dobrze wtedy duszy mej: 

jasna myśli jest osnowa, 

w mocny wiersz się wiążą słowa 

i mam utwór, że aż hej! 

1839 

Przełożył Kazimierz Andrzej Jaworski 

CZESŁAW ZGORZELSKI 

TIUTCZEW PO POLSKU 

Trochę żenująco jest pisać recenzję o książce 

wydanej przed czterema z górą laty. Jakby 

to była „nowość" księgarska. Zwłaszcza 

dziś, w czasach wzmożonego rytmu życia 

i pracy, gdy co tydzień pojawiają się z oficyn 

wydawniczych dziesiątki nowych książek, a ta 

z nich, którą wczoraj zaledwie trzymałem 

w ręku, już jutro może mi się wydać „książką 

starą". 

Czyż wszystkie jednak? Na pewno — nie! 

Są przecie wśród nich książki — przedziwnie 

nowoczesne mimo całej archaiczności ich autorów 

i warunków, w których je pisano. 

Do takich książek — można zaliczyć poezje 

Tiutczewa. Nie potrzeba się tu legitymować 

uczoną opinią historyków literatury. Kogóż 

to przekona prócz fachowców, którzy i tak 

mają w tej sprawie własne zdanie. Choćby 

nawąt sąd ten nie miał wcale pozorów naukowej 

obserwacji — jak np. sugestia Leżniewa, 

który przeświadczony jest, że „i czytelnik 

dalekiej przyszłości nie ujdzie od czaru 

Tiutczewa i wziąwszy do ręki jego książkę, 

poczuje z niespotykaną jeszcze dotychczas 

siłą całą jej tragiczną istotę, poczuje, jak niegdyś 

przeżywał grozę i przykładał ucho do 

ziemi nadsłuchując — i w mroku, wśród olbrzymich 

i przerażających cieni szukał swej 

drogi człowiek". 

76

Większą może siłę przekonywania będzie 

miało wyznanie Lwa Tołstoja, który o znaczeniu 

Tiutczewa powiada wprost: „bez niego 

żyć nie podobna". 

Jeśli słowa te choć w części ujmują prawdę, 

to wolno recenzentowi dopiero dziś stanąć 

przed czytelnikiem z uwagami o książce 

wydanej przed czterema laty. 

* * » 

Książka, o której mowa, przynosi Wiersze 

wybrane Teodora J. Tiutczewa w tłumaczeniach 

Kazimierza Andrzeja Jaworskiego, Tadeusza 

Stępniewskiego i Juliana Tuwima. 

Wstępem opatrzył edycję Karol Wiktor Zawodziński 

1 ). Wielu ludzi nad nią pracowało. 

Każdemu poświęcić wypada choćby chwilę 

uwagi. Rozpocznijmy — jak słusznie należy 

— od autora. 

Powiedziano o nim, iż jest „jednym z największych 

liryków Rosji a może i w ogóle literatury 

powszechnej XIX wieku". 

Czyżby to była prawda? Przeciętny czytelnik 

w Polsce nie zdziwiłby się, gdyby określenie 

to zastosować do Puszkina, do Lermontowa. 

Ale Tiutczew? 

Nazwano go także poetą-filozofem, poetą 

myśli. A zatem — system filozoficzny w mowę 

wierszowaną ujęty? Zawiłe teorie, uczone 

abstrakcje — suche i niezrozumiałe, przybrane 

w postać obrazów poetyckich czy 

w kształt rymowanych aforyzmów, rzekomo 

wyrazistszych, łatwiej zrozumiałych niż proza 

naukowego wykładu? A więc coś w rodzaju 

naszego Asnykowego cyklu Nad głębiami? 

Czy tak? 

Ależ nic podobnego! Ani teorie, ani abstrakcje, 

ani nawet metoda „obrazowego" rozumowania! 

A jednak jest Tiutczew istotnie poetą-filozofem, 

można by go rzeczywiście zwać poetą 

myśli. Niechże nas wszakże nie zwodzi ta 

wieloznaczna etykieta. Jest on takim filozofem, 

jakim bywa każdy prawdziwy poeta, obdarzony 

zmysłem odmiennego, pełniejszego, 

wnikliwszego widzenia ludzi, zdarzeń i rzeczy 

tego świata. Obdarzony umiejętnością dostrzegania 

w zjawiskach otaczającej nas rze- 

') Teodor Tiutczew, Wiersze wybrane. Przełożyli Kazimierz 

Andrzej Jaworski, Tadeusz Stępniewski, Julian 

Tuwim. Pod red. K. A. Jaworskiego i K. W. Zawodzińkiego. 

Łódź •— Wrocław 1948. Wydawnictwa Władysława 

Bąka. Str. XXXIX, 1 nlb, 175, 1 nlb, 2 ill. 

czywistości znaków wiecznej tajemnicy bytu 

człowieka, zagadnień życia i śmierci. Obdarzony 

zdolnością odczuwania prawd świata 

w najzwyklejszym zachodzie słońca, w pierwszym 

lepszym widoku drzew bezlistnych, 

w nieokreślonym zapachu wiosny, w namiętnych 

wybuchach zbuntowanego serca, w codziennej 

scenie spotkań z nocą. 

Toteż poezja jego jest poezją obrazów przyrody, 

zdarzeń z życia realnego i życia marzeń, 

poezją wzruszeń i refleksyj jako wyniku 

specyficznego sposobu widzenia i odczuwania 

świata przez artystę — a nie poezją 

intelektualnych konstrukcyj czy przekonywającej 

linii rozumowania. Poezja Tiutczewa — 

to raczej poezja zapytań, dręczącej zagadki, 

a nie filozoficzna próba otatecznych rozwiązań; 

to poezja, która nie zamyka spraw, ale 

otwiera je przed czytelnikiem. 

Tiutczew — pejzażysta i Tiutczew — poeta 

miłości, poeta śmierci i snów, chaosu i nocy, 

nic chyba nie traci, a wszystko zyskuje, 

gdy nazwiemy go jednocześnie — poetą myśli. 

A przede wszystkim, iż jest to poeta; nie 

myśliciel tylko, nie filozof czy psycholog, ale 

poeta, artysta. I to artysta wielkiej 

miary! 

Jakże tu w paru zdaniach na marginesie recenzji 

nakreślić charakterystykę tego artyzmu? 

Jakże ukazać owo przedziwne zespolenie 

naturalności i stylizacji na niecodzienną, 

poetycką konstrukcję; prostoty słów — zdawałoby 

się — najoczywistszych, najtrafniejszych, 

jedynych — z patyną starodawności 

archaizmów, tam i sam rozrzuconych — 

z namaszczeniem dwuwyrazowych, złożonych 

epitetów; zwykłych, potocznych zdań — 

z wymową emocjonalnych powtórzeń i paralelicznych 

uzgodnień składniowych? I nie tylko 

to. Należałoby tu przedstawić zdumiewającą 

lakoniczność wypowiedzi, w której daremnie 

by szukać słów zbędnych, wprowadzonych 

dla rymu czy załatania dziur w metrum. 

Wypadałoby także zaprezentować ową 

troskę o należyte słowo i odpowiednie miejsce 

jego w wierszu, o to, by nie tracąc ze swej 

wyrazistości pojęciowej, grało jednocześnie 

całą gamą swych potencjalnych znaczeń 

emocjonalnych i dźwiękowych. Należałoby 

dotrzeć do zagadki poetyckiego odświeżania 

słów zwykłych, wymierzyć rzadki talent roz- 

77

szerzania znaczeniowej pojemności wypowiedzi 

za pomocą nowych, poetyckich, a jednocześnie 

tak sugestywnych metafor i porównań, 

ukazać tajemnicę deklamacyjnej, niemal 

retorycznej, intonacji zapytań i wykrzyksłów 

zwykłych, wymierzyć rzadki talent roznień, 

tak częstych w poezji Tiutczewa — 

w połączeniu ze zniewalającą śpiewnością 

wyrazistej, bogatej, urozmaiconej rytmiki jego 

wiersza. Wypadałoby wreszcie wyjaśnić 

najdziwniejszą z wewnętrznych sprzeczności 

Tiutczewa jako artysty, przeciwieństwo, które 

stanowi o indywidualnym obliczu jego puścizny 

literackiej: jak umiał w twórczości 

swej połączyć klasycyzujące tendencje tzw. 

„archaistów" do kształtowania środków wyrazu 

na wzór filozoficznej poezji i patetycznego 

obrazowania ód XVIII wieku — ze stanowiskiem, 

które używając słów Zawodzińskiego 

można by określić jako postawę „najbardziej 

rasowego przedstawiciela romantycznego 

samopoczucia w poezji rosyjskiej". 

Nie miejsce tu wszakże po temu. Toteż recenzent 

słuszniej uczyni, gdy odeśle czytelnika 

do własnych jego doświadczeń z książki, 

o której mowa. Wystarczy przeczytać choćby 

parę wierszy Tiutczewa w niej zamieszczonych, 

by wejść w krąg sugestywnego oddziaływania 

uroku jego poezji i odczuć, iż stajemy 

wobec artysty, jakiemu równych ze świecą 

by szukać na Parnasie europejskiej liryki 

XIX stulecia. 

* * * 

Poetę takiego nie łatwo tłumaczyć. Bo proszę 

zważyć chociażby sprawę doboru odpowiednich 

słów. To nie powieść, ani poemat 

wierszem pisany, w których rola pojedynczego 

słowa nie ma takiego znaczenia jak 

w liryce. Przy tym technika poetycka Tiutczewa 

— to technika miniaturzysty. Nie wylewna 

swoboda poety hojnej ręki, ale oszczędna, 

skondensowana konstrukcja utworu drobnego, 

ujętego w ścisłe rygory kilku zaledwie 

strof, czasem nawet kilku lakonicznych wersetów. 

A im krótsza wypowiedź, tym większa 

waga pojedynczego słowa. Zwłaszcza iż 

w poezji Tiutczewa trzeba je ważyć w kilku 

co najmniej wymiarach. 

78 

Nasamprzód — w zakresie ścisłości pojęciowej, 

potem — ze względu na paćhodzenie 

środowiska leksykalnego i związek rodowy 

z najwłaściwszą sferą "literackiej tradycji, potem 

jeszcze — ze względu na wszystkie potencjalne 

możliwości skojarzeń emocjonalnych, 

wreszcie — z aspektu dźwiękowych walorów 

słowa. A przecie nie jedyna to strefa 

trudności. Ileż innych jeszcze czyha na tłumacza 

przy sprawach zdania, uzgodnienia 

z wymaganiami metrum (poetyka Tiutczewa 

rezygnuje świadomie ze wszystkich walorów 

tzw. przerzutni!) związania wypowiedzi w całość 

stroficzną, właściwego oddania rytmiki i 

rymów oryginału? 

Nie mnóżmy tej listy. Wystarczy i tego, by 

sformułować wnioski, o które tu głównie chodziło. 

Po pierwsze, że cokolwiek mielibyśmy 

rzec o przekładach omawianej książki, pamiętać 

winniśmy, iż bezbłędne wykonanie zadań 

tłumacza w ogóle, a tłumacza Tiutczewa 

w szczególności, włączyć by wypadało między 

owoce zupełnie wyjątkowych poetyckich 

uzdolnień. I po drugie, że nawet najdrobniejsze 

potknięcie tłumacza zepsuć może cały 

przekład, toteż ewentualna pretensja czytelników 

czy recenzenta choćby nawet o jedno 

słowo przekładu nie jest wcale prawowaniem 

się o małoważne drobiazgi. 

A teraz zajrzyjmy do książki. Przynosi ona 

129 utworów Tiutczewa w 140 przekładach 

(niektóre z wierszy prezentowane są w dwu 

różnych tłumaczeniach), co stanowi prawie połowę 

jego poetyckiej puścizny. Wybór zatem 

— dostatecznie obszerny, by dać czytelnikowi 

pojęcie o liryce Tiutczewa. Najwięcej przekładów 

— bo z górą 2/3 — udzielił książce jej 

współredaktor Kazimierz Andrzej Jaworski. 

Najmniejszy liczbowo, choć cenny artystycznie, 

stał się wkład Juliana Tuwima. Cenna się 

okazała także współpraca trzeciego członka 

zespołu dobranego w tej książce, Tadeusza 

Stępniewskiego, podpisanego pod 30 przeszło 

przekładami. 

Trzech tłumaczy — i trzy różne warsztaty, 

trzy odmienne sposoby pokonywania trudności. 

Tuwim — niezawodny w oddawaniu wszystkich 

rytmicznych i dźwiękowych walorów oryginału 

— osiąga tu w pełni sukces w zadaniu 

nierównie trudniejszym, w dążeniu do odtworzenia 

swobodnej naturalności Tiutczewa. Ani 

odrobiny owej sztywności, która wnosi do 

wiersza skrępowanie tekstem oryginału, ani 

znaku łamania się pracowitego z trudnościami 

języka. Jakby przekład powstał od jednego po-

-ągnięcia piórem w wyniku własnych przezyć 

tłumacza analogicznych do tego, które 

stało u genezy oryginału. Trudno jednak nie 

zauważyć, że i tu są przekłady mniej i więcej 

udatne — i tylko do takich jak Zmrok, Bliźnięta, 

Ześlij, o Panie, laskę swoją, Jest w morskich 

falach śpiewność zgodna, Wieczór słotny 

i burzliwy — zastosować by można wszystko, 

co powiedziano przed chwilą. 

Stępniewski z jednaką niemal swobodą wypłaca 

oryginałowi walory jego równoważnikami 

w polszczyźnie. Ale nie wszystkie i nie 

zawsze. Nie wszystkie — bo za swobodę tę płacić 

mu nieraz wypada ceny zbyt może wysokie 

w zakresie wierności przekładu. Nie chodzi 

tu wcale o dosłowność tłumaczenia ani 

o zachowanie kolejności cząstek tematycznych 

w rozwoju wątku lirycznego. Stępniewski — 

jeśli wymaga tego naturalny tok utworu — 

przetasowuje swobodnie motywy sąsiednich 

wersetów i przekład nic na tym nie traci, chociaż 

z licencji tej o wiele rzadziej korzystają 

obaj pozostali tłumacze. Chodzi tu tylko 

0 sprawiedliwą odpłatę oryginałowi równowartością 

słów polskich zaczerpniętych z tej 

samej sfery leksyki poetyckiej. Tiutczew Stępniewskiego 

zbyt często przemawia „młodopolszczyzną". 

Wyrażenia takie jak: „wichrowe, 

poświsty", „echowe szmery", „chwila mgnień" 

— czy słowa typu: „smętny", „zwid", „rozhuk", 

„hen" — wprowadzone w dodatku bez 

umotywowania w tekście oryginału — w odczuciu 

naszego czytelnika zbyt wyraźnie trącą 

manierą poezji z przełomu XIX i XX stulecia, 

by nie raziły w zastosowaniu do Tiutczewa 

jako anarchronizm. Sięgać by tu raczej 

należało do słownika Felińskiego, Koźmiana 

lub Mickiewicza z okresu poezji filomackiej 

1 to ostrożnie, by uniknąć wszystkiego, co by 

zbliżało do patosu przesadnej retoryki. Niemniej 

przecie i tu są przekłady zasługujące 

w pełni na miano doskonałych: Burza wiosenna, 

Jak nad popiołem dymiąc się, Jak ptaszę 

świat uśpiony ten, Łzy, Wiosenne wody. 

Kontakty ze słownikiem „młodopolskim" 

zdradzają także niektóre z przekładów Jaworskiego. 

Występują tu one jednak nierównie 

rzadziej i w postaci nie tak jaskrawej. Bo też 

Jaworski — to tłumacz, który w zestawieniu 

z obu poprzednimi wykazuje nawięcej chyba 

troski o precyzyjną wierność przekładu nawet 

w zakresie pojedyńczych słów, ich emocjonalnego 

zabarwienia i walorów dźwiękowych. 

Przekłady jego ważą jak gdyby każde słowo 

z osobna, a wątek liryczny utworu rozwijają 

zazwyczaj krok w krok za oryginałem, werset 

za wersetem — bez przestawiania ich kolejności 

lub osłabiania o jakikolwiek choćby i drobny, 

ale istotnie ważny element wypowiedzi. 

Czasem staje się to — oczywiście — kosztem 

naturalności wiersza, kiedy indziej zmusza tłumacza 

do wprowadzenia słów nowych, zbędnych 

ze względu na oryginał (co zresztą Stosują 

w podobnej mierze obaj pozostali tłumacze), 

ale w większości wypadków przekład 

wychodzi z tych operacyj szczęśliwie, nie tracąc 

swobodnej wypowiedzi ani wyrazistości 

rytmicznej. Jest ich zbyt wiele, by można tu 

było wymienić wszystkie. Niech wystarczą 

przykłady: Szaleństwo, Więc tutaj nam sądzone 

było, Dzień i noc, Nie troszcz się, nie sądź, 

nie zaprzeczaj, Płomień rośnie, płomień bucha, 

Poranek grudniowy, Jest śpiewność w morskich 

fal głębinie, W przeddzień rocznicy 

4 sierpnia 1864 r. i in. 

Z wątpliwości ogólnych należałoby może na 

marginesie książki zapisać jedną tylko: sprawę 

rymów męskich. Raz jeszcze warto postawić 

znak zapytania przy kwestii, czy są one 

u nas właściwym równoważnikiem analogicznego 

zjawiska w poezji rosyjskiej. Wątpliwość 

wyrasta tu: po pierwsze z faktu, iż szczupły 

zasób rymów męskich w naszym języku zmusza 

nieraz tłumaczy do rozwiązań sztucznych, 

banalnych lub sprzecznych ze stylem oryginału 

i po wtóre — z odmiennych możliwości 

funkcjonalnych rymu męskiego u nas w przeciwstawieniu 

do Rosji. Tam jest on zjawiskiem 

dostatecznie częstym i zwykłym, by nie razić 

w wierszach stylizowanych na naturalność 

wypowiedzi, u nas bywa zazwyczaj jaskrawym 

sposobem obnażania rusztowań metrycznych, 

stając się przez to zbyt natarczywym 

sposobem poetyzacji języka. Bądź też ściąga 

wypowiedź do poziomu cukierkowej „poezji' 

ulicznych szlagierów. 

Z kolei — zdań parę o studium krytycznoliterackim 

poprzedzającym poezje Tiutczewa. 

Napisał je K. W. Zawodziński, drugi ze współredaktorów 

książki, najznakomitszy chyba 

u nas znawca tego poety. Pojawiło się ono 

w pierwszej swej redakcji przed 27 laty 

79

w V. t. Przeglądu Współczesnego (1926, 

nr 455—56). Napisane z żarem szczerego uwielbienia 

wielkiego zjawiska, jakim w literaturze 

rosyjskiej była liryka Tiutczewa, czekało 

niemal ćwierć wieku na powtórne ukazanie 

się w druku. Ale autor, krytyk z urodzenia 

i zamiłowań, nie miał wcale zamiaru drukować 

go bez przeróbek. Temat był mvi zbyt bliski, 

zbyt silnie angażował Zawodzińskiego 

emocjonalnie, by me zmuszał go do uzupełnień 

nowymi przemyśleniami, owocem stale 

odnawianej lektury poety. Zwłaszcza iż uzbierał 

wiele nowego materiału z badań dwu pisarzy 

radzieckich, Tynianowa i Leżniewa. 

Z uzupełnień tych wyrosło studium, pogłębione 

historyczno-literacką interpretacją liryki 

Tiutczewa, a jednocześnie dziwnie zdynamizowane 

zestawieniem obu — graficznie wyróżnionych 

warstw opracowania. Dynamika ta 

ożywia tok wywodów i zdradza choć w części 

to przejęcie wewnętrzne, z jakim powracał 

autor do tematyki z okresu młodości. 

Z powrotu tego wyrosło nowe studium, jedno 

z najpiękniejszych, jakie pozostawił po sobie 

Zawodziński: paralela dwu poetów rosyjskich, 

Tiutczewa i Boratyńskiego pt. Dwaj poeci-iilozoiowie. 

Ta mała książeczka, której kolektę 

przeprowadzał autor w ostatnich tygodniach 

życia, ale której nie dane mu już było 

oglądać — to jakby owoc omawianego tu wydawnictwa. 

Czas na wnioski ogólne. Nasamprzód jednak 

niech stanie się zadość tradycji recenzenckiej; 

wytknijmy drobne uchybienia techniczne: brak 

przypisów z wyjaśnieniem genetycznych okoliczności 

niektórych utworów (czyż nie pełniej 

np. przemawiałby wiersz XXVIII, gdyby czytelnikowi 

wiadome było, iż poeta napisał go 

na śmierć Goethego?), brak indeksu utworów 

według tytułów i pierwszych słów w tekście 

rosyjskim (jak np. odnaleźć wiersz Jeszczo 

tomlius' toskoj żełanij... skoro w przekładzie 

Stępniewskiego rozpoczyna się on od słów: 

Nie ścichły w sercu pragnień dreszcze...? Zrzęda 

i pedant dodałby tu jeszcze, pretensję do 

korektora książki (por. s. 115, 121, 131, 134), 

ale niewiele chyba umiałby jeszcze dorzucić 

do rejestru błędów podanego w nawiasach. 

Wszystko to jednak nie umniejsza znaczenia 

wydawnictwa i jeśli wolno już mówić o jakichś 

wnioskach, to nasuwają się dwa tylko. 

Pierwsze z nich dotyczy metody zespołowej 

współpracy, jaką tu z bardzo-szczęśliwym wynikiem 

zastosowano. Mówi o niej — i słusznie! 

— przedmowa książki. Trudne przedsięwzięcia 

(a o trudnościach mowy tu było wiele) 

najłatwiej w czyn wcielać wspólnym wysiłkiem. 

Nie tylko w tym znaczeniu, iż każdy 

z uczestników dorzuci coś z własnego dorobku 

przekładowego, ale też w znaczeniu przekładów 

wspólnie dokonanych — jak kilka pozycyj 

w Wyborze wierszy Tiutczewa, utworzonych 

z zestawienia dwu różnych tłumaczeń. 

To jedno. A drugi wniosek — to dezyderat 

pod adresem instytucyj wydawniczych. Może 

nie dezyderat nawet — pytanie raczej: czyżby 

akcja podjęta tomem Tiutczewa nie doczekała 

się kontynuacji? Liryki rosyjskiej nie wyczerpać 

nazwiskami paru poetów, choćby to nawet 

były nazwiska takich mocarzy słowa jak 

Puszkin. Czeka nie tylko Lermontow. Czekają 

także inni. Boratyński, Niekrasow, Fet... Błok, 

Jesienin... 

Warto rozważyć. Byłyby to książki, którym 

— podobnie jak Wierszom Tiutczewa — należałby 

się tytuł „nowości" w każdym dniu ich 

kariery księgarskiej. 

Czesław 

Zgorzelski 

MARIA BECHCZYC-RUDNICKA 

POLSKIE SZATY KOMEDII „NIEDOROSL' 

Długo, bo aż lat sto siedemdziesiąt, czekał 

„Niedorosl" Fonwizina na swoją pierwszą 

drukowaną szatę polską. Ciężka atmosfera 

reżymu carskiego nie zachęcała Polaków do 

przyswajania klasyków rosyjskich, znanych 

fragmentarycznie z obowiązujących programów 

szkolnych, — później o niektórych z nich 

po prostu zapomniano wskutek antyradzieckiej 

polityki rządów sanacyjnych. Taki właśnie 

los spotkał Denisa Iwanowicza Fonwizina, 

znakomitego satyryka Wieku Oświecenia. 

Dlatego też kiedy w Polsce Ludowej akcja 

80

: — ekładowa nabrała dużego rozmachu, pomy- 

- iiam sobie, że byłoby ze wszech miar wskazane 

zapoznanie nowego pokolenia naszych 

widzów i czytelników z arcydziełem, które 

było w swoim czasie niezwykle śmiałym protestem 

przeciw uciskowi pańszczyźnianemu 

i ostrą satyrą na obskurantyzm szlachty prowincjonalnej. 

Przełożyłam komedię „Niedoiosl" w styczniu 

r. 1950, dając jej tytuł „Niedorostek". Parę 

miesięcy później Generalna Dyrekcja TOF zaakceptowała 

przekład na podstawie pozytywnej 

opinii językoznawcy i krytyka literackiego 

— wybitnych specjalistów. Wycofałam 

jednak maszynopis z PtW (gdzie został złożony 

jednocześnie) celem usunięcia usterek, na 

które mi wskazali lektorzy GD TOF. Trzeba 

też było uzupełnić przekład scenami „rezonerskimi", 

które pominęłam jako „balast sceniczny", 

mając na względzie potrzeby teatralne, 

— w stosunku bowiem do oryginału ustaliła 

się od dawna „tradycja" skreślania tych 

scen, obładowanych przebrzmiałym dydaktyzmem. 

I tak się złożyło, iż przy nawale pracy 

organizacyjnej w Lubelskm Oddziale ZLP 

zajęłam się ponownie „Niedorostkiem" dopiero 

po roku, a po jakimś czasie dowiedziałam 

się, że „Czytelnik" zamówił właśnie przekład 

tegoż utworu u Jerzego Wyszomirskiego. 

Nie było więc po co wracać z moim przekładem 

do Państwowego Instytutu Wydawniczego, 

opublikowała go natomiast w listopadzie 

r. ub. „Biblioteka Kameny". Nie omieszkał 

ukazać się i przekład J. Wyszomirskiego 

w monumentalnej „Antologii Dramatu Rosyjskiego". 

W ten oto sposób przyszliśmy do posiadania 

aż dwóch przekładów komedii „Niedoiosl", 

co się szczęśliwie zbiegło ze 170-leciem 

jej pierwszego przedstawienia w Petersburgu 

i 160-leciem śmierci autora. 

Bez względu na zeszłoroczny podwójny jubileusz 

(a w tym roku dochodzi jeszcze trzeci: 

170 rocznica pierwszego wydania komedii) 

uważam, że równoległa praca nad dwoma 

przekładami arcydzieła klasycznego jest momentem 

pozytywnym. Już krytycy GD TOF 

ocenili tłumaczenie „Niedorostka" jako „ambitne 

przedsięwzięcie". Archaiczność przedpuszkinowskiego 

języka i jego papierowość 

w wypowiedziach osób pozytywnych, a z drugiej 

strony nadzwyczajna jędrność mowy 

osób negatywnych wymagały głębokich przemyśleń 

w zakresie stosowania ekwiwalentów, 

analogii, odpowiedników idiomatycznych 

i stopnia archaizacji. Dobrze się więc chyba 

stało, że dwóch literatów polskich, tłumacząc 

prawie jednocześnie arcydzieło Fonwizina, 

przeprowadziło precyzyjną analizę językową 

tak trudnego utworu, — pozwala to każdemu 

z nich na kompetentne omawianie spornych 

kwestii z techniki przekładu tego typu. Bodźcem 

do niniejszej wypowiedzi stały się pytania, 

które skierował do czytelników „Ekspressu 

Wieczornego" i dwutygodnika „Teatr" 

J. Wyszomirski, zwierzając się z wątpliwości, 

z jakimi się borykał przy tłumaczeniu „Niedorosla". 

Oby ta skromność doświadczonego tłumacza, 

tłumacza z dobrą marką, posłużyła za 

wzór pewnym naszym recenzentom-„omnibusom", 

którzy wątpliwości nie miewają. 

* 

Otóż J. Wyszomirski poruszył m.in. interesującą 

sprawę polskiego brzmienia nazwisk. 

Jest to istotnie problem dość skomplikowany. 

Badacz radziecki E. A. Perelmutter, w artykule 

poświęconym specyfice języka Fonwizina, pisze 

tak: „Fonwizin stosował do większości 

swych osób regułę „jedności" postaci. Obdarzył 

więc każdego z bohaterów «Niedorosla > 

jakąś jedną cechą charakterystyczną sformułowaną 

w nazwisku". 1 ) 

Z tego wynikało drugie wymaganie komedii 

klasycznej — żeby mowa postaci wyrażała 

cechę charakterystyczną, którą uosabia dana 

postać. Nie tylko jej zachowanie się, ale i język 

musiał być jednorodny na całej przestrzeni 

jej działania. 

Czytajmy dalej: 

„Poetyka klasyczna uznawała konieczność 

różnicowania charakterystyki językowej poszczególnych 

postaci, uzależniając jednak ich 

mowę od cechy charakterystycznej, a nie od 

momentów społecznych. 

Dramat mieszczański koncentrował uwagę 

nie tyle na charakterze, którego zresztą nie 

lekceważył, ile na charakterystyce społecznej". 

To niezbędne przypomnienie uzupełnia 

E. A. Perelmutter stwierdzeniem godnym jak 

najbaczniejszej uwagi: 

v. „Rus- 

') „Jazyk i stil komedii Fonwizina Niedorosl", 

skij jazyk w szkole", 1949, Nr 5. 

81

„Fonwizin stosował przeważnie do swoich 

postaci zasadę wyjawiania nie charakteru, 

lecz przynależności do pewnej sfery. Odbiło 

się to w pełni na sposobie komponowania postaci 

Kutiejkina, Cyfirkina i w dużym stopniu 

Wralmana... Cyfirkin jest bezinteresowny, 

jako były żołnierz, Kutiejkin — chciwy, jako 

wychowanek seminarium duchownego. Charakterystyka 

językowa nauczycieli Mitrofana 

ma punkt wyjścia w przynależności do tej czy 

innej grupy społecznej. Tę charakterystykę 

językową opracowuje Fonwizin konsekwentnie 

od początku do końca, trzymając się pod 

tym względem reguły klasycznej. Tak oto kojarzą 

się w języku «Niedorosla» zasady klasycyzmu 

i dramatu mieszczańskiego". 

W świetle tej cytaty sposób tłumaczenia 

nazwisk osób omawianej komedii nabiera dużej 

wagi. Nie dziw tedy, że J. Wyszomirski 

dał publicznie wyraz swej trosce o właściwe 

rozwiązanie tej kwestii. Sposób zastosowany 

przez niego jest więc niewątpliwie owocem 

głębszego namysłu. Toteż ma tutaj J. Wyszomirski 

pewne osiągnięcia, niestety jednak 

raczej drobne. Należy do nich przede wszystkim 

spolszczenie nazwiska byłego sierżanta, 

nauczyciela arytmetyki •—• na Cyfeikin, podczas 

gdy ja przeoczyłam tę możliwość podając 

automatyczną transkrypcję Cyfirkin. Można 

też uznać za plus nazwanie Mitrofanuszki 

Mitrofankiem, a jego mamki — Jeriemieiową, 

zamiast Jeriemiejewnej, bo choć jest ona nie 

żoną, tylko córką Jeriemieja, nie ma to 

w sztuce zasadniczego znaczenia, a Jeriemiejowa 

brzmi dla naszego widza bardziej komunikatywnie. 

O wiele już mniej szczęśliwym pomysłem 

był ów Blagman J. Wyszomirskiego. Mnie 

również nasuwało się to nazwisko, nie wprowadziłam 

go jednak ze względu na stosunkową 

młodość słowa blaga. Wybrałam więc pochodne 

od bajać — Bajman, co odpowiada 

użytemu w oryginale Wralman (od słowa 

wrat' — kłamać, bujać) i sprawia wrażenie 

nazwiska niemieckiego. 

Trudno się również zgodzić z nazwiskiem 

Bydlakin: nie brzmi ono zgrabnie ani po polsku, 

ani po rosyjsku — jest, rzec można, niefortunnym 

skrzyżowaniem lingwistycznym. Co 

do mnie, uważałam za właściwe zachować nazwisko 

Skotynin, ponieważ wyrazy skot, skotaiz 

itp. były jeszcze używane w w. XVIII, znajdujemy 

je chociażby u Jacka Przybylskiego, 

u Franciszka Ksawerego Dmochowskiego w 

,,Sztuce rymotwórczej" itd. '). 

Niemniej byłaby to rzecz do dyskusji. 

Natomiast ponad wszelką wątpliwość bardzo 

przykrym nieporozumieniem jest spolszczenie 

nazwiska Kutiejkin na Hulakin. Jerzy 

Wyszomirski wywodzi je od słowa Kutw 

— hulać, podczas gdy w istocie pochodzi od 

wyrazu kutja, używanego i u nas kiedyś na 

wschodniej połaci. Kutję, potrawę z rozgotowanej 

pszenicy z miodem i makiem, spożywały 

często (na pogrzebach) osoby z duchowieństwa 

prawosławnego, a że nie cieszyły się 

zbytnim szacunkiem wskutek swej chciwości, 

przylgnął więc do nich pogardliwy przydomek 

kutiejnik 2 ). Używano go tedy i w zastosowaniu 

do seminarzystów. Dlatego właśnie nazwał 

Fonwizin Kutiejkinem byłego wychowanka seminarium 

duchownego, chciwego darmozjada. 

Fatalne potknięcie zasłużonego tłumacza jest 

jaskrawym dowodem tego, że przekładając 

utwory Fonwizina trzeba nie tylko znać w 

stu procentach stary język rosyjski, ale i posiadać 

sporo wiadomości z zakresu starych 

obyczajów. Niedobrze się stało, że ten poważny 

błąd zeszpecił jedną z czołowych kart tak 

monumentalnego wydawnictwa, jakim jest 

„Antologia dramatu rosyjskiego". 

Ze sprawą brzmienia nazwisk wiąże się 

ściśle, jak widzieliśmy wyżej, ciekawe zagadnienie 

charakterystyki językowej osób. A 

więc, badając w oryginale mowę seminarzysty 

Kutiejkina, dostrzegamy z łatwością, 

że jest najeżona zwrotami cerkiewno-słowiańskimi. 

Właśnie na zastosowaniu ich do szczegółów 

codziennego życia polega komizm tej 

mowy. Aby dać przekład równoważny, trzeba 

było oczywiście, poszperawszy w Piśmie Św., 

nasycić wypowiedzi Kutiejkina duchem języka 

biblijnego. Tak też uczynili obaj tłumacze 

„Niedorostka". Szkoda jednak, że J. Wyszomirski 

nie utrzymał' charakterystyki językowej 

z całą konsekwencją, wymaganą przez 

komedię klasyczną. Znalazły się w jego przekładzie 

takie np. kwestie, jak: „Co nam wiel- 

1) V. w V t. Słownika Lindego str. 294. 

2 ) V. Toikciwyj słowar' russkowo jazyka pod riedakcyjej 

pro!. D. N. Uszakowa, t. I, szpalta 1559. 

82.

-:iza pani rozkaże" (akt II scena VI), podli; 

gdy w oryginale mamy: „Nam wo-swocsi 

powielitie?" — czemu odpowiada raczej: 

Mamyż wrócić do swoich pieleszy?" Albo 

w akcie II: „Basta, kolego Cyferkin", gdzie 

lepsze byłoby: „Amen, bracie"; a w III akcie: 

„Hultaj wierutny" — po rosyjsku: „Pritcza wo 

jazycech". Bliższy brzmienia oryginału jest 

przekład: „Obraza boska". Albo też na str. 33 

„Antologii": „Pozwoliłbym sobie wrzepić dwadzieścia 

batów". W oryginale czytamy: „Mienia 

choi tiepier szelepami". Bardziej w stylu 

Kutiejkina jest wiąc chyba: „Mnie zaś niechajby 

zaraz biczem zadali". Itd., itd. 

Znacznie lepiej niż mowa Kutiejkina wypadła 

u J. Wyszomirskiego charakterystyka językowa 

wysłużonego sierżanta (wolę to określenie 

od mojego dymisjowany sierżant). 

Zgodnie z oryginałem, Cyferkin ma w 

przekładzie skłonność do terminologii wojskowej 

i z zakresu działań arytmetycznych. Zbyteczne 

tylko jest w ustach Cyferkina „Bóg zapłać" 

(w oryginale spasibo — dziękuję). Fonwizin, 

jako typowy wolnomyśliciel rosyjskiego 

Wieku Oświecenia, używa zwrotów o zabarwieniu 

religijnym tylko w mowie postaci 

negatywnych. 

Dla szlachty ma Fonwizin dwa różne „systemy" 

językowe, albowiem estetyka klasycyzmu 

wymagała wyraźnego przeciwstawienia 

występku i cnoty. Starodum, Prawdin, Zofia, 

Milon wysławiają się z wielką ogładą. 

Fonwizin wyszydził w komedii „Brygadier" 

żargon salonowy swoich czasów, dziwaczną 

mieszaninę języka rosyjskiego i francuskiego, 

nie ustrzegł się jednak sam galicyzmów, które 

psuły język literacki drugiej połowy XVIII w. 

Język ten był poważnie obarczony śladami 

składni francuskiej, co nadawało mu charakter 

zbyt wyszukany, sztuczny. Pracując nad 

pierwszą wersją mego przekładu, usiłowałam 

niepotrzebnie odtworzyć nienaturalny „wykwint" 

mowy postaci pozytywnych „Niedorostka". 

Była to bez wątpienia „metoda" niesłuszna, 

formalistyczna, z której zrezygnowałam 

w czasie przepracowywania tekstu. 

Ten język „książkowy ' warstw oświeconych 

wystylizował Jerzy Wyszomirski z dużym 

smakiem, dobierając starannie słownictwo, 

nadając długim zdaniom piękną kadencję. 

Ja natomiast tłumaczyłam z większą pasją 

prostacką mowę S k o t y n i n a i rodziny P r o- 

stakowów (nomen omen) — „cyniczny" 

język tyranów-obszarników, według trafnego 

określenia Sałtykowa-Szczedrina, choć jeden 

z lektorów GD TOF zauważył, jakoby przy 

wyzwiskach, których Fonwizin wprowadził 

całą soczystą galerię, nie dotrzymałam placu 

w inwencji. 

J. Wyszomirski zmienił miejscami barwę 

postaci negatywnych wygładzając składnię, 

„uprzeczniając" ich odezwania się przez wprowadzenie 

zwrotów: „proszę pana", „proszę 

państwa", „niech mi pan daruje" itp., zamiast 

np. prostego „daruj dobrodzieju", co jest ekwiwalentem 

analogicznych skojarzeń rosyjskich 

z poufałym batiuszka. Konsekwentne utrzymanie 

gburowatego tonu prowincjonalnych 

despotów — tej ich „świńskiej" terminologii 

— jest, rzec można, nieodzownym warunkiem 

uwydatnienia ich niskiego poziomu kulturalnego. 

Pokaz nieokrzesania i bestialstwa 

Prostakowej, zaznaczonego w nazwisku-charakterystyce 

i w mowie, prowadzi do pokazu 

innych wad, których zespół składa się w danym 

wypadku na wielopłaszczyznowy, realistyczny 

obraz despotki feudalnej. Sprawa ta 

wiąże się tedy ściśle z zadaniem naczelnym 

komedii. 

Omówienie charakterystyk językowych postaci 

„Niedorostka" miałoby znaczną lukę, 

gdyby się nie powiedziało pary słów o przekładzie 

zniekształconej mowy Niemca B a j- 

m a n a. Zarówno J. Wyszomirski, jak ja, 

wyszliśmy z pewnych praw deformacji fonetycznej 

i sądzę, że założeń naszych nie mogą 

zachwiać gołosłowne twierdzenia recenzenta 

„Nowej Kultury" W. Sadkowskiego,*) który 

z lekkomyślną dezynwolturą zaleca nam jako 

wzór klasyczny „mickiewiczowskiego" Cwibaka, 

wzór w rzeczywistości nie mickiewiczowski. 

2 ) Wydaje mi się tylko, że J. Wyszomirski 

niedostatecznie eliminował z polskiej 

mowy Baj mana dźwięki nie istniejące w języku 

niemieckim (jak cz i szcz). Nadto wysłowienie 

się Niemca jest u J. Wyszomirskiego 

zbyt prawidłowe pod względem gramatycznym, 

co oczywiście obniża komizm. 

') V. Nr 7 z br. 

2 ) P. „Nowa Kultura", Nr 13 z br. — notatka Aliny 

Witkowskiej. 

'83

Na specjalną uwagę tłumaczy zasługuje też 

kwestia wprowadzania do przekładów typowo 

polskich realiów i powiedzeń. Jestem osobiście 

zdania, że J. Wyszomirski powinien usunąć 

ze swej pracy takie powiedzenia, jak „rany 

boskie!", „panie dziedzicu", „bylebym mógł 

tego 1 u t r a wygrzmocić" itp. Również 

i spieszczenie imienia Zofia na Zosieńka, 

Zochna uważam raczej za niefortunne. Trudno 

się także zgodzić z. „unowocześnieniem", jakie 

powodują 'słowa i zwroty „wartałoby", „założę 

taką chlewnię, że proszę siadać", „swńi do 

swego po swoje", „tak nas z nim otrzaskało" 

itd.Podobne chwyty, a zwłaszcza, że tak 

powiem, „wynaradawianie" oryginału w przekładzie, 

zostały już dawno potępione w pracach 

radzieckich teoretyków sztuki tłumaczenia. 

Skoro jednak pociągnięcia tego rodzaju, 

jak wyżej przytoczone, znalazły się w niezłym 

bądź co bądź przekładzie renomowanego tłumacza, 

dowodziłoby to, że uchodzą one u nas 

dotąd za oznakę „wynalazczości" i że należy 

ten pogląd zwalczać w drodze dyskusyjnej. 

>) V. na str. 34, 19, 35, 39 i in. „Antologii". 

Puszkin powiedział kiedyś o Fonwizinie, że 

mimo obcego brzmienia jego nazwiska był on 

pisarzem arcyrosyjskim. Arcyrosyjskość autora 

„Niedorostka" znalazła jaskrawy wyraz 

m. in. w realistycznym języku komedii. 

Jak się to mogło stać w okresie panowania 

klasycyzmu? 

Otóż znany krytyk radziecki D. Błagoj przytacza 

w jednej ze swych prac ciekawe opowiadanie 

z książki Wiaziemskiego o tym, jak 

razu pewnego Fonwizin poszedł się przejść 

ulicami Moskwy, chcąc przemyśleć w czasie 

przechadzki scenę, w której stara mamka Mitrofana 

broni niedorostka od Skotynina. Natrafiwszy 

na bójkę dwóch rozjuszonych bab, 

pisarz przystanął i zaczął pilnie przyglądać 

się „naturze", a gdy wrócił z bogatą zdobyczą 

do domu, zasiadł natychmiast, do opracowania 

swojej sceny i nie omieszkał włączyć do niej 

wyrazów podsłuchanych „na polu walki". „Pisanie 

z natury, — konkluduje Błagoj — przysłuchiwanie 

się gwarze ludowej nie jest metodą 

pisarza-klasycysty. I to właśnie pozwo- 

liło Fonwizinowi wydźwignąć swoją sztukę 

na poziom komedii narodowej, według określnia 

Puszkina". 

Oczywista charakter narodowy „Niedorostka" 

polega nie tylko na jego języku, lecz 

tylko język stanowi przedmiot niniejszego 

omówienia. 

Fonwizin przełamał jeden z kanonów klasycyzmu 

każąc większości postaci „Niedorostka" 

przemawiać językiem niekonwencjonalnym, 

prostym, obfitującym w przysłowia i porzekadła. 

Realistyczne nowatorstwo językowe 

Fonwizina, które oburzało współczesnych pedantów, 

uczyniło dialogi komedii wyrazistymi 

i obrazowymi. Otóż to nadzwyczajne bogactwo 

wszelkich zwrotów idiomatycznych — ludowych 

bądź skomponowanych przez Fonwizina 

— stawia przed tłumaczem nader trudne, 

ambitne' zadanie dotrzymania kroku oryginałowi 

w znalezieniu całej masy bardzo wyrazistych 

zwrotów polskich. Wydaje mi się, że 

w realizacji tego zadania oba przekłady stoją 

al pari. Kto chciałby twierdzić, że jest inaczej, 

powinien by najpierw przeczytać uważnie 

obydwa teksty i przeprowadzić jednak „dłubologiczną" 

ich analizę przy konfrontacji 

z oryginałem. Może zechce to zrobić sam 

J. Wyszomirski, może kto inny, byleby ktoś 

znający się na rzeczy i operujący konkretami. 

Warto byłoby też podyskutować m. in. o sposobie, 

w jaki tłumacze rozwiązali „problem" 

sceny lekcji Mitrofana (mnie się np. wydaje, 

że wprowadzenie do niej pojęcia przydawki 

stwarza wrażenie, jakoby nasz niedorostek 

był bardziej zaawansowany w gramatyce 

niż to sugeruje oryginał). 

Jeśli się mówi o chochliku drukarskim, to 

można z równym prawem mówić o chochliku 

grasującym po tłumaczeniach w chwilach 

osłabienia naszej czujności. Zarówno ja, jak 

i J. Wyszomirski, mamy po kilkanaście drobnych 

przeoczeń. Wstyd, ale rzecz ludzka. Gorzej, 

kiedy sens jest w dużym stopniu przeinaczony. 

Gdy przekład mój został już wydrukowany, 

dostrzegłam w nim sama ze zdumieniem 

taką oto wymianę zdań: 

„P r a w d i n: Przyjaźń twoja, czcigodny 

') D. Błagoj — „Fonwizin", Goslitizdat, 1945, str, 110. 

84

pan T s:hlebia mi tym więcej, że masz ją tylka 

dla... 

5 : i r o d u m: Dla takich jak ty. To znaczy 

3*. ludzi niewysokiej rangi. Gdy rangi idą 

w górę, zanika szczerość". 

Aż mi się zimno zrobiło, bo w oryginale 

Starodum przemawia w sensie, który dobrze 

uchwycił J. Wyszomirski: ,,Dla takich jak ty. 

Mówię po prostu, nie prawiąc grzeczności. 

Gdzie się zaczynają grzeczności, kończy się 

szczerość". (Po rosyjsku: „Ja goworiu bez 

czinow. Nacziriajutsa cziny, — pieriestajot 

iskriennost"). 

I skąd się wzięły u mnie te „rangi" na niewłaściwym 

miejscu, skoro kształcąc się w Petersburgu 

słyszałam setki razy zwrot „pozalujsta, 

bez czinow" w znaczeniu: „proszę bez 

ceremonii"? Otóż odczytałam w oryginale „Ja 

goworiu" w sensie: „to jest", „to znaczy", — 

co się stało właśnie źródłem antomatyzmu w 

przekładzie wyrazu „cziny". Tłumacze znają 

te aberacje umysłowe. Chochlik! 

I Jerzy Wyszomirski nie jest bez grzechu. 

W scenie IV aktu I jego Bydlakin powiada: „Bodajbym 

się nie zwał Taras Bydlakin, jeśli n i e 

uważam, że wina winie nie równa". A w oryginale 

mamy sens wręcz przeciwny, mianowicie, 

że wszystkie winy są dla Skotynina równe, 

że żdana nie ujdzie kary. W scenie VII 

tegoż aktu znowu Skotynin, któremu pilno poślubić 

Zofię, mówi (wyciągając rękę do Pani 

Prostakowej): „Nu, siestrica ,skoriaje że po 

rukaml" co znaczy oczywiście: „Nuże, siostruniu, 

dobijmy prędzej targu". J. Wyszomirski 

zaś tłumaczy: „A więc, siostruniu, co prędzej 

zamieńmy pierścionki!" W akcie II, 

w scenie III Bydlakin oświadcza u. J. Wyszomirskiego 

co następuje: „Założę taką chlewnię, 

że proszę siadać! Cała okolica będzie 

mi zazdrościć". Tymczasem w oryginale czytamy: 

„Da ja, słysz ty, to sdiełaju, czto wsie 

zatrubiat: w zdieszniem die okoiotkie i żyt jo 

odnim swinjam". To powiedzonko, często cytowane 

w analizach literackich, ma w sobie ładunek 

satyryczno-społeczny i musi brzmieć po 

polsku w przybliżeniu tak: „Aż pójdzie gadka, 

że w tej okolicy najlepiej powodzi się świniom". 

Tak samo w scenie VII aktu IV nie 

można tłumaczyć słynnego zdania: „Ja Taras 

Skotinin w rodzie swojom nie poślednij, jak 

to zrobił J. Wyszomirski: „Jestem Taras Bydlakin, 

szlachcic dobrze urodzony", bo zdanie 

oryginału, wymierzone w ciemną szlachtę, 

oznacza w rzeczywistości, że takiej zbydlęconej 

szlachty było nie brak. 

Lecz po co mnożyć cytaty? I tych wystarczy, 

aby wykazać, jakie niebezpieczeństwa 

czyhają na tłumaczy utworów Fonwizina 

i niektórych nie mniej trudnych dzieł Ostrowskiego, 

Sałtykowa-Szczedrina, Leskowa, Gorkiego. 

Nic więc dziwnego, że pewni tłumacze 

wolą omijać idiomy, przekładając językiem 

„potoczystym". Takich przekładów nie można 

poprawić, trzeba by haftować na nich jak na 

kanwie. 

W czasie majowej dyskusji literatów o „Nowej 

Kulturze" mówiło się m.in. o równouprawnieniu 

terytorialnym w sprawach kultury 

i sztuki. Są jednak jeszcze w Warszawie 

kółeczka, w których pokutuje stary kompleks 

wyższości w stosunku do terenowych osiągnięć 

kulturalnych. Jeśli, powiedzmy, ukazał 

się przekład „Niedorosla" w wielkiej „Antologii" 

w Warszawie, to dla niektórych recenzentów 

jest rzeczą pewną a priori, że nie tylko 

sam przekład musiał być lepszy od przekładu 

wydanego w małym formacie w Lublinie, ale 

że i dopilnowanie korekty itp. było sprawniejsze 

niż w jakiejś tam „Kamenie". 

A tymczasem skromna „Biblioteka Kameny" 

opublikowała przekład tekstu „Niedorosla", podanego 

w antologii pt. „Russkaja komiediia 

i komiczeskaja opiera XVIII wieka" (Gosudarstwiennoje 

Izdatielstwo «Iskusstwo», 1950), 

— tekstu opartego na rękopisie ze zbiorów 

Wszechzwiązkowej Biblioteki im. W. I. Lenina, 

na tzw. „redakcji teatralnej", z poprawkami 

samego Fonwizina. Jest to tekst pełny. 

J. Wyszomirski natomiast tłumaczył widocznie 

z wydania skróconego, dla szkół, wskutek 

czego brakuje w jego wersji stu chyba 

wierszy utworu. 1 ). 

Redaktorzy „Antologii" nie wyjaśnili we 

wstępie, dlaczego wybrali tekst skrócony. 

Warto poświęcić wreszcie parę słów sprawie 

polskiego tytułu „Niedorosla". Otóż nie 

V. w „Antologii" „Czytelnika" luki na str.: 14, 18, 

19, 20, 29, 31, 32, 35, 39, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 49. 

85

sądzę, by J. Wyszomirski miał rację przekładając 

go dość swobodnie przez omówienie: 

„Synalek szlachecki". Redakcyjny kolega Jerzego 

Wyszomirskiego z „Expressu Wieczornego" 

zaaprobował tę swobodę, ponieważ 

taki tytuł podkreśla niby to „klasowy sens 

znakomitej satyry tej komedii". „Niedorosl — 

mówi recenzent 

> — dosłownie znaczy 

"^niedorostek*, coś w rodzaju polskiego 

smarkacza"... 

Wyraźne nieporozumienie! Klasowy sens tej 

znakomitej satyry ujawnia się na każdej karcie 

komedii Fonwizina. Dlatego też jest znakomita. 

Po cóż zniekształcać jej tytuł? Do tłustej 

kury nie dokłada się smalcu — mówi 

przysłowie. Poza tym „niedorosl" w języku 

Fonwizina to nie „coś w rodzaju polskiego 

smarkacza", ale specyficzne dla owych czasów 

pojęcie klasowe. Pierwsze rozporządzenia 

dotyczące niedorostków ukazały się za Piotra 

I: zabroniono żenić się tym spośród nich, 

którzy nie złożyli zaświadczenia o pobieraniu 

nauk. Później nakazano przywozić dzieci szlacheckie 

do stolicy na przegląd, po którym 

umieszczano je w szkołach. Ci, co się nie sta- 

') Z recenzji o „Antologii dramatu rosyjskiego" w jednym 

z marcowych Nr br. 

wili w przewidzianym terminie, mieli być zabierani 

do wojska. Lecz mimo sankcji karnych 

rodzice ociągali się z oddaniem dzieci do 

szkół i na służbę. Fonwizin używa słowa „niedorosl" 

w tym zwykłym współczesnym mu, 

a dla nas historycznym znaczeniu. Ale ukazał 

z taką siłą talentu, czym był ówczesny „niedorosl", 

że słowo przybrało wtórny sens i znaczy 

tyle co „niedouczek". 

I po cóż szukać, jak to mówią Francuzi, południa 

o godzinie czternastej (proszę mi darować 

ten galicyzm!), skoro mamy „niedorostka" 

w dobrej polszczyźnie: 

„W pierwszej zaraz lat wiośnie niedorostek 

młody 

Niech nędze i wojenne znosi niewygody; 

A z raźnym w ręku grotem, bystrych gromi 

koni, 

Jadąc po hardych karkach dzikie Party 

goni". 2 ) 

Tymi słowami Adama Naruszewicza kończę 

tę przydługą wypowiedź, przyrzekając ugiąć 

hardy kark przed krytyką rzeczową. 

Maria 

Bechczyc-Rudnicka 

2 ) A. Naruszewicz — „Horacyusza pieśni zebrane, 

Pieśń XLII — Do Przyjaciół. 

NAZIM HIKMET Przekład „ZAŁOGI NR 1" 

OPOWIEŚĆ O TURCJI 

FRAGMENT AKTU II 

GABINET SZEFA POLICJI 

(Szef policji, jego doradca amerykański Mr 

Smith, tłumacz, policjanci). 

(Wchodzi policjant i stary aszug') Satyłmysz). 

SZEF: Podejdź, ojczulku. Jak się nazywasz? 

SATYŁMYSZ: Ali-ogły. Satyłmysz, beju... 

A nazwisko dali Bagry-janyk. Ale znają mnie 

jako Chidżraani. 

SZEF: Więc jak cię nazywać? Satyłmysz 

i Bagry-janyk i Chidżraani? 

SATYŁMYSZ: Jak chcesz, tak sobie nazywaj, 

beju, żadne nazwisko nie uratuje od grobu. 

SZEF: Co z twoim okiem? 

*) Wędrowny śpiewak ludowy. 

SATYŁMYSZ: To twoi ludzie, beju, tak mnie 

umalowali! 

SZEF: Dobrze zrobili. Zabić zdrajcę ojczyzny 

— to mało! 

SATYŁMYSZ: Tak beju, prawdę mówisz, zabić 

zdrajcę ojczyzny — to mało! 

SZEF: Co chcesz powiedzieć? 

SATYŁMYSZ: Jesteś, beju, wielkim naczelnikiem. 

Nasza rzecz — potwierdzać twoje słowa. 

SZEF: Skąd jesteś? 

SATYŁMYSZ: Z Erzindżanu, beju. 

SZEF: Cóż ty, z Erzindżanu tutaj na piechotę 

przyszedłeś? 

SATYŁMYSZ: Tak, beju. Z wioski do wioski. 

Grałem na sazie, pieśni śpiewałem. Szedłem, 

póki nogi niosły. I dni były pogodne. 

86

Nocowałem gdzie się dało, w polu, w górach. 

S ~ :: szedłem tutaj, od nikogo nic złego nie 

i oświadczyłem. 

(Tłumacz cały czas tłumaczy amerykańskiemu 

doradcy. Ten coś mówi. Tłumacz pisze 

- podaję szefowi). 

SZEF (przeczytawszy notatkę): Pytają, ile 

miesięcy szedłeś tutaj z Erzindżanu. 

SATYŁMYSZ: Kto pyta, beju? 

SZEF: Co to znaczy, kto pyta? Któż ma pytać? 

Jasna rzecz — ja! 

SATYŁMYSZ: Trzy miesiące, bej u. Nie, — 

cztery. 

SZEF: Więc trzy czy cztery? 

SATYŁMYSZ: Jak powiesz, beju, niech tak 

będzie. 

SZEF: Cóż to? Kpisz sobie? 

SATYŁMYSZ: Niech będę prochem pod stopami 

twymi, beju. Czyżbym śmiał żartować 

z waszej wielmożności? 

SZEF: Trzy czy cztery? Mów prawdę. 

SATYŁMYSZ: Pozwól zastanowić się trochę, 

beju... więcej niż trzy i pół miesiąca. (Tłumacz 

podaje szefowi jeszcze jedną kartkę). 

SZEF (czyta): No! Gadaj od razu — bez namysłu: 

kogo z komunistów znasz? 

SATYŁMYSZ: Nic takiego nie wiem, beju, 

o czym ty mówisz... 

SZEF: Kłamiesz... 

SATYŁMYSZ: Niech Bóg broni, beju. Czyżbym 

śmiał? (Tłumacz podaje szefowi jeszcze 

jedną kartkę). 

SZEF (Przeczytawszy kartkę, do policjanta): 

Przynieście jego saz. 

SATYŁMYSZ: Mój saz rozbili, beju, twoi ludzie... 

o moją głowę. 

SZEF: Dobrze zrobili. (Do policjanta): Za 

Pięć minut. Rozumiesz? Za pięć minut znaleźć 

jakikolwiek saz i przynieść tutaj. 

{Policjant 

wychodzi). 

SATYŁMYSZ: Jeżeli ten saz dla mnie, beju, 

to ja nie mogę grać na cudzym. 

SZEF: Możesz. Będziesz grał. Żądają, żebyś 

grał. 

SATYŁMYSZ: Kto żąda, beju? 

SZEF: Co to znaczy, kto żąda, ja żądam. 

SATYŁMYSZ: Co mam grać, beju? 

SZEF: Co on ma grać? 

TŁUMACZ: Pan mnie pyta? Zapytać? 

SZEF: N-nie ,nie ciebie. Mówię do tego 

włóczęgi. (Do Satyłmysza): Ja ci powiem, co 

masz grać. Zrozumiałeś? 

SATYŁMYSZ: Zrozumiałem, beju, (Amerykanin 

coś mówi do tłumacza. Tłumacz szepcze 

do ucha szefowi). 

SZEF: Dobrze. (Do Satyłmysza): A więc jesteś 

z Erzindżanu? 

SATYŁMYSZ: Stamtąd, beju. 

SZEF: Siadaj no, dlaczego stoisz? 

SATYŁMYSZ: Jakżeż to, beju? Czyż mogę 

usiąść przed obliczem Waszej Wielmożności? 

SZEF: Siadaj, mówię ci. Siadaj na tym fotelu. 

SATYŁMYSZ: Niech będę prochem pod Stopami 

twymi, beju. 

SZEF: Siadaj. (Satyłmysz siada na fotelu). 

Wstań! (Satyłmysz zmieszany wstaje): Kogo 

znasz z komunistów? 

SATYŁMYSZ: Niech mnie Bóg skarze... 

SZEF: Mów od razu. Kogo znasz z komunistów? 

Od kogo otrzymałeś pieniądze? Odpowiadaj. 

SATYŁMYSZ: Nic nie wiem... O kim ty mówisz, 

beju? Od nikogo nie brałem pieniędzy. 

SZEF: Kogo znasz z tych Obrońców Pokoju? 

SATYŁMYSZ: Nie wiem, beju,.. 

SZEF: Ismaila znasz? Hatcze znasz? Nuriego 

znasz? 

SATYŁMYSZ: Nuriego znam, beju. 

SZEF: Gdzie, kiedyście się spotykali? 

SATYŁMYSZ: Z rok temu... w Erzindżanie. 

SZEF: W Erzindżanie? A więc on cię podburzał 

do buntu! Ile zapłacił? 

SATYŁMYSZ: Beju, gdyby biedny Nuri miał 

pieniądze, kupiłby sobie wołu... Nie zaprzęgałby 

do swej sochy staruchy.., 

SZEF: O czym ty mówisz? 

SATYŁMYSZ: Mówię, beju, że u naszego 

Nuriego zdechł w zeszłym roku drugi wół, nie 

mógł kupić nowego, więc tak i orze... zamiast 

drugiego wołu starą zaprzęga... 

SZEF: Kto to ten Nuri? 

SATYŁMYSZ: Ze wsi Sarydża, beju... Brat 

mój cioteczny... Ciemny człowiek. W roku zeszłym 

ja sam... (Wchodzi policjant z sazem). 

SZEF: Dość! Bierz ten saz. Graj, graj co 

chcesz. Graj i śpiewaj. Żywo. Słuchamy. 


twymi, beju... Nie można przecież grać 

stojąc. 

SZEF: Więc siadaj. 

SATYŁMYSZ: Usiądę beju, a ty zaraz powiesz; 

wstań- 

87

SZEF: No, no, nie ględź... Siadaj, zaczynaj. 

(Satyłmysz jakiś czas stroi saz, potem gra 

i śpiewa pieśń erzindżańską. Tłumacz podaje 

szefowi kartkę): 

W Erzindżanie śpiewa ptak, 

Srebro ma na skrzydłach, 

Ty odeszłaś, nie wróciłaś, 

Jakaż w tym przyczyna! 

SZEF (przeczytawszy kartkę, do tłumacza): 

Ależ nie... Śpiewa jakąś pieśń anatolijską. 

Czemu sam nie wyjaśnisz? Zaraz każemy 

śpiewać inną. (Do Satylmysza): Słuchaj, stary... 

SATYŁMYSZ (przerywając pieśń): Rozkazuj, 

beju. 

SZEF: Daj spokój tym pieśniom. Zaśpiewaj 

nam inną. 

SATYŁMYSZ: Jaką, beju? 

SZEF: Tę, za którą cię zatrzymali w kawiarni. 

SATYŁMYSZ: Dobrze, beju. (Stroi znowu 

saz i w chwilę potem zaczyna śpiewać): 

Jego celem — nieść szczęście narodom, 

Światło jego mądrości opromienia cały 

[świat, 

On kocha wszystkich ludzi biednych... 

Chidżraami tęskni za obliczem jego... 

Wszędy płyną wieści o jego wielkości, 

Świat spogląda na niego w zdumieniu! 

Każdy ból on uśmierza. 

Chidżraami tęski za obliczem jego,.. 

SZEF: To wszystko? 

SATYŁMYSZ: Wszystko, beju. 

SZEF: Czy ty rozumiesz, co śpiewasz? Co to 

za pieśń? 

SATYŁMYSZ: Stara nuta, beju. Słowa ja 

ułożyłem. 

SZEF: Ależ bałwan z ciebie! (Tłumacz szepcze 

coś do ucha szefowi): Mów prawćfę, kto 

ułożył słowa? 

SATYŁMYSZ: Ja, beju. 

SZEF: Prawdę mów, słyszysz! Nie mogłeś 

wymyślić takich słów. 

SATYŁMYSZ: Dlaczego nie mogłem? Od 

dwunastego roku życia składam pieśni. Zmarły 

mój nauczyciel Chidżaabi dał mi przewisko 

Chidżraami, gdy miałem zaledwie dwanaście 

lat... 

SZEF: Niech was diabli porwą, ciebie i twego 

nauczyciela! Czyż nie widzisz, że szerzysz 

jawną propagandę komunizmu? Czyż nie rozumiesz, 

że cię to doprowadzi do szubienicy? 

88 


twymi, beju.. Nikogo nie zabiłem, nic 

nie ukradłem, nie shańbiłem... 

SZEF: Lepiej, gdybyś był zabił... 

SATYŁMYSZ: Uchowaj Boże, beju... 

SZEF: Zatem całą drogę z Erzindżanu uprawiałeś 

tę propagandę? 

SATYŁMYSZ: Uchowaj Boże, beju... Nic takiego 

nie zrobiłem.., 

SZEF: Zatem w wiejskich kawiarniach, wszędzie 

śpiewałeś tę pieśń? Od rana do wieczora? 

SATYŁMYSZ: Śpiewałem i inne, beju. I tę 

śpiewałem. 

SZEF: Trzy i pół miesiąca łaziłeś po wsiach 

i nikt na ciebie nie doniósł! Nikt nie oddał w 

ręce żandarmów! 

SATYŁMYSZ: Za co, beju? Człowieka nie 

zabiłem, nic nie ukradłem. 

SZEF: Stul pysk! Bodajbyś zdechł! Bałwan! 

Bałwan! Coś nadzwyczajnego! Więc całą Anatolię 

przeszedłeś ze słowami: Stalin, Stalin! 

SATYŁMYSZ: Nie całą Anatolię, beju... 

SZEF: Milcz! (Szef otrzymuje jeszcze jedną 

kartkę, czyta). Czy ty wiesz kto to jest Stalin? 

SATYŁMYSZ: Niby słyszałem... 

SZEF: Od kogo słyszałeś to nazwisko? 

SATYŁMYSZ: Jak mi Bóg miły, beju, nie pamiętam 

od kogo... No, gdyby cię na przykład 

zapytano, od kogo po raz pierwszy usłyszałeś 

imię swego ojca, czyżbyś sobie przypomniał? 

SZEF: A więc Stalin nam ojcem, co? 

SATYŁMYSZ: Nie wiem, jak tobie, ale nam 

niby owszem... 

SZEF: Tyś przecie mahometanin. 


twymi, beju, nie gniewaj się... Stalin nam 

ojcem. Wedle mnie, beju, Stalin to Hyzyr 

Alejhuselam. 

TŁUMACZ: Przepraszam, jakby to dokładnie 

przetłumaczyć Amerykaninowi — Hyzyr 

Alejhuselam? 

SZEF: A skąd ja mam wiedzieć?*Może niepodobnego 

nie mają? Wytłumacz mu, że Hyzyr 

to taka nasza narodowa postać legendarna... 

Przychodzi zawsze ludziom z pomocą w biedzie. 

TŁUMACZ: Dobrze, wytłumaczę mu. 

SZEF (do Satylmysza): Czego się gapisz? 

. ś

SATYŁMYSZ: Nie, nic... Tak sobie myślę, 

:: z ten cudzoziemiec nie zna tureckiego? 

SZEF: A twój Stalin zna? 

SATYŁMYSZ (z przekonaniem): Nie ma takiego 

języka, beju, którego by on nie znał. 

Zna wszystkie siedemdziesiąt dwa języki. 

SZEF: Cóż ty i mnie nawracasz? 

SAŁTYMYSZ: Broń Boże, beju... 

SZEF: Czekaj! Ja cię nauczę. (Tłumacz szepcze 

coś szefowi). Dobrze. (Do policjanta). Wyprowadzić 

go. Zamknąć w celi — grobowcu. 

(Do Satyłmysza). Czy wiesz coś o tym grobowcu? 

SATYŁMYSZ: W Erzindżanie, beju, w meczecie 

jest grobowiec... 

SZEF: To nie taki. Będziesz miał przed nosem 

zapaloną tysiącświecówkę. Usiąść niesposób. 

Będziesz stał jak słup. Ani chleba, ani 

wody. Zrozumiałeś? 

SATYŁMYSZ: Zrozumiałem, beju... 

SZEF: Wyprowadzić. (Policjant wyprowadza 

Satyłmysza, popychając go). 

TŁUMACZ: Mister Smith powiada, że raczej 

nie warto oddawać go pod sąd. Wykorzystaliby 

to do swej propagandy. On mówi, że się 

nam nie opłaca podawać tego chłopa analfabetę 

za agenta komunistów. 

SZEF: A co mamy z nim zrobić? 

czterdzieści lat w grobowcu? 

Trzymać 

TŁUMACZ: Mister Smith radzi zamknąć go 

w domu wariatów. Mówi, że to byłby świetny 

dowcip. 

SZEF: Dom wariatów? Ano cóż. Możliwe. 

Niech tam siedzi póki nie zdechnie. (Wchodzi 

policjant). Wprowadź no naszego znakomitego 

pisarza. 

POLICJANT: Hussein Halim beja? 

SZEF: Tak. Mam nadzieję, że obchodzono 

się z nim dobrze? 

POLICJANT: Zgodnie z rozkazem... 

SZEF: Dobrze, idź. (Policjant odchodzi). 

TŁUMACZ: Mister Smith widzi łączność pomiędzy 

historią tego aszuga a rozruchami 

chłopskimi... Ma na myśli zagarnięcie gruntów 

ziemian. Mówi, że to wszystko sprzyja szerzeniu 

się komunizmu. Uważa, że powinny być 

poczynione jak najsurowsze zarządzenia przeciwko 

komunistom. 

SZEF: I właśnie w Medżylisie są już zwolennicy 

wprowadzenia kary śmierci za komunizm. 

Przełożył kolektyw literacki „Załoga Nr 1" 

DRUGIE WYDANIE POWOJENNE DZIEŁ SŁOWACKIEGO 

Wśród ostatnich osiągnięć wydawniczych dwukrotne 

wydanie pełne Dzieł Słowackiego stanowi jeden z największych 

sukcesów. 

Pierwsze, wyczerpane już, dwunąstotomowe wydanie 

wrocławskie z 1949 roku — pełniejsze od wszystkich 

dotychczasowych — było już godnym uczczeniem Słowackiego; 

wydrukowane na doskonałym papierze i w 

estetycznej błękitnej okładce zwane było niekiedy w 

mowie potocznej „wydaniem błękitnym Słowackiego". 

Wznowienie wydania jest zasługą Towarzystwa Literackiego 

im. Adama Mickiewicza, Zakładu Narodowego 

im. Ossolińskich, a przede wszystkim komitetu redakcyjnego 

pod przewodnictwem prof. Krzyżanowskiego. 

Im wszystkim na chwałę przyznać należy, że redakcja 

nie jest mechanicznym przedrukiem, ale nowym opracowaniem 

naukowym. 

Znakomitym recenzentem wydania pierwszego był 

prof. Stanisław Pigoń (Pamiętnik Literacki XXXIX); nowe 

wydanie wyzyskało bardzo, wiele jego cennych 

uwag. 

Tomy III i X wydania poprzedniego były zbyt wielkie, 

słusznie więc rozbito je uzyskując w ten sposób 

czternaście tomów. 

Nowością w stosunku do wydania pierwszego 

jest 

wstęp Kazimierza Wyki przedstawiający Słowackiego 

jako poetę postępu, rewolucji i ludu. Ze wszystkiego, 

co prof. Wyka ogłosił dotąd o Słowackim, ta rozprawa 

jest najpełniejsza, urasta do rozmiarów popularnej monografii 

o poecie. 

Układ zasadniczy edycji pierwszej zachowano; był to 

układ Gubrynowicza i Hahna uświęcony tradycją lat 

czterdziestu, bardzo praktyczny w popularnym wydaniu 

zbiorowym. Rozbicie działu „Poematów" na cztery 

tomy zamiast trzech sprawiło, że „Beniowski" otrzymał, 

podobnie jak „Król Duch", tom osobny. Względy naukowe 

kazały „Beniowskiego" pomieścić w tomie III 

a pozostałe poematy dawnego tomu III — jako nie drukowane 

za życia poety — przenieść do tomu IV. W ten 

sposób jednak poprzedził „Podróż do Ziemi Świętej", 

którą we wstępie do tego właśnie wydania prof. Wytca 

odczytał nie bez słuszności jako wstęp do „Beniowskego". 

Ponieważ jednak wzgląd na druk dzieła za życia 

poety jest ważniejszy, przeto kolejność obraną przez 

wydawców uznać należy za słuszną, a nawet wysunąć 

by można zapytanie, dlaczego „Król Duch" (którego 

pierwszy Rapsod był drukowany za życia poety) nie 

poprzedza poematów „pośmiertnych". Można było natomiast 

w jednym tomie z „Beniowskim" umieścić fragmentaryczny 

poemat o „Księdzu Marku", (precedensem 

89

yło pod tym względem Kleinerowskie wydanie „Beniowskiego" 

w Bibliotece Narodowej). 

Stosownie do uwag prof. Pigonia zmieniono kolejność 

poematów w tomie II: zgodnie z datami druku 

„Trzy Poemata" poprzedzają „Poema Piasta Dantyszka 

o piekle". Słuszne jest zerwanie z tytułem „Teogonia" 

w tomie IV; domagał się tego Pigoń; tytuł, nowy 

przyjął Pelc za radą Kleinera. Słuszne jest też wyodrębnienie 

„Poetyckich fragmentów filozoficznych". 

W związku ze zwiększeniem się zawartości „Pism 

prozą" — stanowiących już w wydaniu I-szym perłę 

edycji — zmienił się układ obu tomów floryanowskich 

w sposób bardzo celowy i rozsądny. Obfitość ich jest w 

drugim wydaniu istotnie imponująca. Nigdy dotąd rozproszone 

pisma prozaiczne — najdrobniejsze nawet notatki 

Słowackiego — nie były zebrane tak starannie 

i w tak doskonałym układzie wydane. Wyzyskano tu 

z wielką starannością uwagi Pigonia. Wydrukowano 

pominięty w edycji pierwszej list „Do Księcia A. C.". 

Dodano nawet rzeczy nie wskazane przez Pigonia, np. 

„Pisma do Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu". 

I to wydanie jednak nie jest jeszcze zupełne: brak paru 

drobiazgów, o których autor niniejszej recenzji napisze 

niebawem osobno. 

Inne tomy odpowiadają również doskonale postulatowi 

zupełności. Wśród „Liryków" przybyły dwa nowe 

wiersze nie wydane w edycji I-szej. Zasługą wydawcy 

jest też pomieszczenie ujęcia wcześniejszego i późniejszego 

„Uspokojenia" i „Odpowiedzi na Psalmy Przyszłości". 

Wydrukowano również w tomie I-szym przeoczone 

poprzednio „Przypisy i objaśnienia poety". 

Wśród „Poematów" przybyły — za wskazówkami Pigonia 

— kasprowiczowskie przekłady motta z I tomu 

„Poezji" i z „Lambra". W dalszym ciągu jednak brak 

przekładu motta z Koranu, pomieszczonego na czele 

„Szanfarego". Przybył — i słusznie — plan „Posielenja" 

i zachowane tercyny „Poematu o piekle". 

W opracowaniu dramatów, które najsłabiej wypadły 

w wydaniu I-szym, zmieniono nieco skład personalny 

wydawców z niewątpliwą korzyścią dla edycji. Wzbogacono 

wydanie o „Odmiany tekstu", niekiedy niesłusznie 

pominięte poprzednio.. 

W tomie XIII-tym, zawierającym listy do matki, dodano 

też przekład francuskich listów Eglantyny Pattey 

drukowanych tradycyjnie petitem we wszystkich edycjach 

listów Słowackiego. W obu tomach listów niesłychanie 

pożyteczny jest indeks doskonale opracowany: 

hasłami jego są niekiedy — podobnie jak w encyklopedii 

Larousse'a utwory literackie. 

Tom XIV zawierający listy do krewnych, przyjaciół 

i znajomych powiększył się w stosunku do wydania 

I-szego o kilka jeszcze pozycji, sięgając po raz pierwszy 

liczby 121. Ten tom pod względem skrupulatności w 

zebraniu materiału i dokładności opracowania dorównuje 

dwu tomom flory ano wskim. 

Prof. Pigoń zaznaczył w swej recenzji, że niesłuszne 

jest dublowanie Przedmowy do tomu III Poezyj i listu 

do Gaszyńskiego. -Ten ostatni został zdublowany i w 

II-gim wydaniu: czytamy go w Przypiskach poety do 

„Anhellego" (mimo rozstrzygającego zdałoby się argumentu 

prof. Pigonia). Oczywiście wydawca ma prawo 

uważać list — komentarz poety — za dalszy ciąg „Przypisów" 

jego. W stosunku do „Anhellego" — jedynego 

utworu, o którym Słowacki tyle razy wypowiedział się 

w listach — podobne stanowisko zajął prof. Kleiner. W 

jego wydaniu Dzieł wszystkich „Anhelli" otrzymał specjalny 

Dodatek krytyczny. 

Ale w owym właśnie „Dodatku krytycznym" znalazł 

sę i list do Ujejskiego zawierający... potępienie „Anhellego". 

Listu tego oczywiście nikt nie będzie drukował 

w wydaniu popularnym. Z uwagi zaś na to, że Listy 

poety weszły w całości diOi wydania, może pożyteczniejsze 

byłoby dodanie w komentarzu krótkiego zestawienia 

listów, w których mowa o „Anhellim" a zrezygnowanie 

z dwukrotnego drukowania listu do Gaszyńskiego. 

Wstęp do Tomu III Poezyj wyeliminowano zaś spoJ 

śród tak doskonale zebranych przez prof. Floryana „Artykułów 

krytycznych i polemicznych" poprzestając na 

wydrukowaniu go wśród „Poematów". Stanowisko takie 

ma uzasadnienie tylko o tyle, o. ile Wstęp ten traktujemy 

jako przedmowę do „Lambra", bo wydanie" recenzowane 

w przeciwieństwie do Kleinerowskiego wydania 

„Dzieł wszystkich" nie stawiało sobie za cel wiernego 

oddania układu trzech pierwszych tomików poety. Razi 

pominięcie tej pierwszej autoikrytycznej rozprawy wśród 

artykułów krytycznych i polemicznych, bo ten zbiór 

ułożony jako całość przez Floryana zasługuje na utrwalenie, 

podobnie jak Mickiewiczowskie „Pisma estetyczno-krytyczne" 

mają już swoją tradycję wydawniczą 

i wydawca krytyczny nie wyrzuci z nich np. rozprawy 

„O poezji romantycznej" po to, by w tomie poświęconym 

poezjom oddać wiernie układ I-szego wileńskiego tomiku 

Mickiewicza. 

O tekstach wydania I-szego pisał obszernie prof, Pigoń. 

Prawie wszystkie jego uwagi przyjęto. Parę drobnych 

przeoczeń, które pozostały, to przeoczenia przypadkowe 

raczej. Bardzo skrupulatnie zastosował się do 

uwag Pigonia prof. Krzyżanowski, wydawca „Liryków" 

i „Króla Ducha". Dzięki temu poprawnie brzmi tekst 

„Chóru Duchów Izraelskich"; zrekonstruowany został 

tekst wiersza „Góry się ozłociły". 

W „Lambrze" nie znikła jeszcze omyłka w pieśni 

I w. 132; winno być tak; , 

„Kiedy myśl słowa tajemne odgadnie" 

zamiast „tajemną"; w „Anhellim" (w. 903) pokutuje 

„przyzwyczaił" zamiast poprawnego „przyzwyczajał"; 

wierz 33 poematu „W Szwajcarii" winien brzmieć: 

„W przepaść, w tęczę i w kaskadę". 

Jako cenną nowość powitać należy staranne poprawienie 

przez Marię Grabowską „Balladyny" według 

„manuskryptu". Zgodne to z testamentowym życzeniem 

poety a wobec ukrywania autografu „Balladyny" przez 

prof. Tarnowskiego było to przez długie lata niemożliwe. 

W tekście listów do matki autor recenzji upomniałby 

się o jedną drobną koniekturę. Oto w liście z 10 września 

1831 tekst zachował się w pewnym miejscu: 

,,...ne miasto"; Leopold Meyet zrekonstruował „przyjemne 

miasto" i ta koniuktura pokutuje we wszystkich wydaniach 

aż do ostatniego włącznie. Kontekst listu tego 

świadczy jednak zupełnie niezbicie, że może to być 

tylko „ogromne miasto". 

90

O doskonałości tekstowej tomów prozy i tomu ostatniego 

zbyteczne jest mówić. Wydawcy znakomici, docierając 

— o ile tylko się dało — do autografów i kolacjonując 

tekst z należytym Słowackiemu pietyzmem, 

dali tu edycję o randze ne varietur. Skromne postulaty 

wydania popularnego przekroczono tu w sposób świetny. 

Ale i inne tomy także godnie dotrzymują kroku. 

Grono wydawców, w którym sędziwy prof. Hahn kolegował 

z debiutującą Marią Grabowską, w którym zabłysły 

dwa prawdziwe talenty edytorskie prof. Floryana 

i d-ra Pelca( a wszystkimi poczynaniami kierowała 

wprawna ręka prof. Krzyżanowskiego) dało narodowi 

edycję naprawdę epokowego znaczenia. Po raz pierwszy 

w szacie tekstowej doskonałej lub przynajmniej bardzo 

niewiele odległej od doskonałości — zaw'arto pełną 

puściznę tak nam drogiego i bliskiego poety. 

Jerzy 

Starnawski 

„ZEGAR SŁONECZNY"*) 

Wiadomo, że Parandowski jest artystą wykształconym 

na kulturze antycznej i na kulturze geniuszów literatury 

światowej. Każdy jego utwór otacza atmosfera 

umiaru, harmonii klasycznej i prawdziwości wydobytej 

za pomocą słów jedynych, niemożliwych do zastąpienia 

przez inne. Słowa jego prozy ociekają poezją, 

w której rzeczywistość i marzenie stapiają się w jedność, 

czarującą czytelnika urokiem prawdziwej baśniowości 

i jednocześnie baśniowej prawdziwości. 

Alchemia słowa Parandowskiego działa na czytelnika 

przez długi czas po ukończeniu lektury, a przez to 

utrudnia intelektualne, krytyczne spojrzenie na świat 

przez niego zobrazowany. Sama osoba Parandowskiego 

w konkretnym spotkaniu, w rozmowie, wywołuje 

wrażenie podobne, jak jego książki. Jest tutaj, rozmawia, 

a jakby nieobecny, bliski i daleki jednocześnie. 

Wszystko wie, rozumie tak zwyczajnie, po prostu, a 

jednocześnie dziwi, że przecież tyle we wszystkim zagadki. 

Gdy snuje opowiadanie, kluczy meandrami zdarzeń, 

jak jego ukochany Odyss homerycki. Nawet gdy 

opowiada w pierwszej osobie zachowuje epicki dystans 

autorski wobec świata opowiadanego. A przecież 

czujemy, że tkwi w nim mocno i głęboko. 

Tu właśnie kryje się zagadka jego twórczości. Bó nie 

jest artystą spod znaku dla sztuki, ale nie jest także 

pisarzem bezpośredniego zamówienia społecznego. Jest 

teraźniejszy i przyszły. Praesens i futurum żyją w tematyce 

klasycznej i w tematyce współczesnej jego utworów 

oraz w misternym świecie alchemii słowa. Wiadomo: 

znaleźć właściwe słowo — to poznać rzecz w istocie. 

Poznać — to znaczy wiedzieć mózgiem, przeżyć 

sercem i napiąć łukiem woli do przekształcenia życia. 

Tylko przez żywą łączność ze wszystkim, co raduje 

i cierpi, poznanie obleka się w prawdę słowa. Artysta 

nie musi agitować wprost, ale winien rozszerzać horyzonty 

i ukazywać odpowiedzialne godziny człowieka wobec 

człowieka na słonecznym zegarze istnienia. 

Takie odpowiedzialne godziny człowieka wobec człowieka 

są przedmiotem ostatnio wydanego zbioru opowieści 

pod znaczącym tytułem „Zegar słoneczny". Wygląda 

zza jego tarczy twarz humanisty i humanitarysty, 

tak dobrze nam znana z poprzednich utworów. Stanowi 

ten zbiór jeszcze jedno ogniwo w łańcuchu dzieł, 

opasujących jasnym światłem wiary w człowieka glob 

ziemski. Bo nie chodzi tu tylko o krainę wspomnień 

*) Jan Parandowski: „Zegar słoneczny", Warszawa, 

„Czytelnik" 1953. 

i uśmiechów dzieciństwa, które są bezpośrednim tematem 

opowiadań, nie tylko o teren lwowski i czas sprzed 

pierwszej wojny, w którym dzieją się opowiadane zdarzenia. 

Rzeczy te dzieją się wszędzie i w każdym miejscu 

szerokości i długości geograficznej. 

Parandowski nie znosi patosu, nie ulega sentymentowi, 

nie fantazjuje, ale zwyczajnie trzyma się ziemi 

i spraw ziemskich, w których tak wiele spostrzega dziwności 

i tak wiele spraw do rozwiązania. Sprawy do rozwiązania 

stawia nie wprost, ale pośrednio, przez konsekwencje 

wynikające ze zdarzeń opowiadanych. Rządzi 

nim temperament refleksyjny. Pisze, jakby chciał powiedzieć: 

„Patrzcie, tak wyglądała starożytna umysłowość 

w mitach greckich, tak oto w czasach modernizmu 

Oskara Wilde'a, tak znowu rósł i dojrzewał polski 

inteligent twórczy w pierwszym dwudziestoleciu XX 

wieku". 

Trzynaście opowiadań, każde pod innym tytułem, 

związał autor wspólnym tematem o mijającym czasie 

narastania człowieka w dziecku. Opowiadania te, jako 

całość, stanowią jakby przed-opowieść do wydanej 

w roku 1936 powieści o „Niebie w pomieniach", w której 

dojrzewający młodzienic w trudzie wewnętrznym 

i w walce z środowiskiem kształtuje swój pogląd na 

świat i wobec zagadek bytu. 

„Słoneczny zegar" i „Niebo w płomieniach" tworzą 

razem jedną całość, obrazującą charakterystyczny portret 

dziecka, a potem austriackiego Lwowa. Opowieści 

„Słonecznego zegara" noszą wyraźne piętno autobiograficzne, 

są retrospekcją w krainę własnego dzieciństwa. 

Dobrobyt materialny bohatera opowieści ogranicza jego 

krąg doświadczeń życiowych i skierowuje rozwój duchowy 

ku wewnętrznym przeżyciom, bez konfliktów, narzuconych 

koniecznością walki o byt, jak to się dzieje 

u jego lwowskich rówieśników ze środowiska proletariackiego 

z powieści Jana Brzozy pt. „Dzieci". 

Dzięki tym okolicznościom opowiadania Parandowskiego 

nie posiadają barw ostrych i szorstkich, lecz 

pastelowe, miękkie, choć wyraziste i prawdziwe. Pogłębia 

tę pastelowość dystans czasowy wspomnień, jako 

metody opowiadania sposobem epickim według kolejności 

wydarzeń, bez sztuczek kompozycyjnych, mających 

na celu intrygę. Dyskrecja autora, malującego wyobraźnię 

wspomnień samego siebie, jako bohatera opowiadań, 

ma ten skutek, iż zapominamy o autorze, a chłoniemy 

żywot dziecka z zachwytem nad trafnością odtworzonych 

stadiów jego przebudzeń duchowych. Niewątpliwie 

jest tu idealizacja wspomnień, ale pokrywa 

91

się ona z obiektywnym światem dziecka ze środowiska 

dostatku materialnego; obraz przedstawiony odpowiada 

rzeczywistości i pod tym względem opowiadania te należą 

do gatunku realistycznych. 

Prostota zwyczajnego, a jednocześnie wytwornego słowa, 

użytego dla nazwania właściwych treści, pogłębia 

ów realizm, dzięki któremu wiadomości poznawane 

o grupach społecznych (rodzina, kamienica, szkoła) narastają 

w oczach czytelnika coraz jaśniej, mamy tu jednak 

do czynienia przede wszystkim z problematyką 

psychologiczną, mniej

i: to akt ten jest jakby egzaminem, po którym 

i-:fi;-i inne, a uczeń usunięty z reakcyjnej szkoły 

--iii rewolucyjną maturę i stanie się wiernym bojow- 

: ł em sprawy, za którą w więzieniu zginął jego ojciec 

i i której żyje jego brat. 

Utworowi nadał autor formę autobiograficzną. Wątek 

-igo jest jakby wspomnieniem własnych przeżyć — 

słowa włożone w usta Franciszka Rodaka mają jakby 

charakter wyznań osobistych. 

Metoda taka ma tę zaletę, że bezpośrednio wprowadza 

czytelnika w klimat książki i każe mu przyjąć 

treść jako wynurzenie z pierwszej ręki. A tok opowiadania 

jest wartki i potoczysty, przeto przykuwa silnie 

uwagę. 

Kłosowski nie psychologizuje, nie stara się analizować 

stanów uczuciowych bohatera, nie poddaje ich żadnej 

próbie dialektycznej. Jego metoda jest inna. Kreśli 

proste obrazy, które swą pozornie niewyszukaną formą 

starają się najkrótszą drogą chwycić czytelnika za serce. 

Ten szereg obrazów, tworząc logiczną powieściową 

całość, wyróżnia się wielką różnorodnością. Każdy 

z nich ma jakby charakter noweli, samodzielnego opowiadania, 

mającego swój własny sens i swoją własną 

końcówkę. Wyodrębniony z tego szeregu mógłby żyć 

samodzielnym literackim życiem. Niektóre z nich mają 

kapitalne zacięcie. 

Gdybyśmy dobrze przeanalizowali „Czarną wiosnę", 

to byśmy się doszukali różnych związków ze znanymi 

pozycjami literatury powszechnej. Ale związki te są 

wysoce szlachetne. Odnaleźć by można i wpływ Prusa 

i Lwa Tołstoja i Mikołaja Ostrowskiego. Wpływy te nie 

stanowią reminiscencji. Są raczej udowodnionym pokrewieństwem 

nie tyle tematycznym, ile stylowym. Dotdają 

one książce Józefa Nikodema Kłosowskiego barwy 

i smaku. 

Tytuł jej, „Czarna wiosna", będący formalnym zapożyczeniem 

tytułu jednego z utworów poetyckich Antoniego 

Słonimskiego, stwarzał konieczność wylegitymowania 

swego rodowodu w sensie usprawiedliwienia 

jego użycia. Trudność tę autor pokonał całkowicie. 

Zapożyczenie zostało usprawiedliwione treścią książki. 

Mimo dramatycznej treści „Czarna wiosna" owiana 

jest pociągającą młodzieńczą pogodą. Jest jasna i prosta. 

Może tylko obraz szkoły, do której uczęszcza bohater 

powieści, jest zbyt pesymistyczny i ponury. Szkołą 

przedwojenna, będąca produktem systemu kapitalistycznego, 

miała niewątpliwie swoje ciemne strony, ale 

wśród ludzi na jej żywą treść się składających były 

szlachetne serca, wrażliwe na niedolę społeczną i rozumiejące 

anomalia ustroju. Kłosowski potraktował 

tę szkołę schematycznie z założenia. 

Powieść Józefa Kłosowskiego jest interesująca z wielu 

względów —• stanowi ona ciekawe powiązanie z jego 

poporzednimi pozycjami oraz daje rzut na literacką 

ewolucję autora. 

Wacław 

Gralewski 

Nakładem Wydawnictwa „Pax" ukazała się książka 

Jerzego Krzysztonia pt. „Opowiadania indyjskie". Jest 

to debiut prozatorski młodego autora, debiut bardzo 

interesujący i udany, chociaż zbiór ten nasuwa szereg 

refleksji, uwag i nieraz nawet zasadniczych zastrzeżeń. 

Przede wszystkim już sam poziom poszczególnych .opcwiadań 

jest różny. Obok stron dobrych, a często wręcz 

znakomitych, tom Jerzego Krzysztonia zawiera i miejsca 

wyraźnie słabe, niedociągnięte i surowe. 

Trzonem „Opowiadań indyjskich" jest nowela „Tama", 

zajmująca prawie połowę zbioru. I tutaj właśnie 

możemy najlepiej poznać wszystkie blaski i cienie bezsprzecznego 

zresztą talentu J. Krzysztonia. Akcja tego 

opowiadania rozgrywa się w zapadłej, biednej i zagłodzonej 

wsi w dalekich Indiach, dokąd powraca z wojny 

jeden z bohaterów spod Monte Cassino, Prasad, syn 

miejscowego chłopa, by zaraz na wstępie stwierdzić, 

że jego najbliżsi padają z głodu i wycieńczenia. Prasad 

stara się pomóc swoim i sąsiadom, lecz niebawem 

rozumie, że wpadł na dno otchłani, z której trudno mu 

będzie znaleźć jakieś rozsądne wyjście. Pola spala susza. 

I ludzie tak, jak i rośliny, są mdli i spragnieni. 

Za to, za kamienną tamą rozciągają się bogate urodzajne 

łany maharadży, który kazał zamknąć śluzy, by 

ani kropla życiodajnej wody nie spadła na chłopskie 

wysychające zagony. Po uroczystym pogrzebie prababki 

Aruny, tłum runął w stronę rzeki, chcąc rozwalić 

przeklętą tamę, znieść ją, jak wielkie zło z po- 

') Jerzy Krzysztoń: „Opowiadania indyjskie", Wyd. 

„Pax", Warszawa 1953, str. 237. 

„OPOWIADANIE INDYJSKIE"*) 

wierzchni ziemi. Prasad, żołnierz spod Monte Casino, 

jest na czele. Razem z kowalem wiodą biedotę do 

szturmu. Ale zdała słychać grzmot wystrzałów. Zaczyna 

się akcja policji, tratującej głodnych, wynędzniałych 

pariasów. Na razie zryw ten zakończył się klęską, ale 

prędzej czy później powstaną głodne, sponiewierane 

masy, by raz na zawsze obalić tyranię książąt i brytyjskich 

kolonizatorów... 

Autor z dużym realizmem przedstawia nędzę pariasów. 

Ich biedę, wycieńczenie, bezdomność i bezgraniczną 

krzywdę. Są w „Tamie" sceny naprawdę mocne, 

wprost wstrząsające w wyrazie, takie, jak: głód całej 

gromady, skazanej na wymarcie, zachowanie się bezbronnych 

dzieci, dotkniętych czerwonką, szamotanie się 

Prasada, szukającego przed śmiercią miłości, ciche cierpienie 

matki czy pogrzeb prababki Aruny. Specjalną 

wymowę ma rozprawa z poborcą, symbolizującym cały 

ustrój kolonialny. J. Krzysztoń z prawdziwą siłą i dojrzałą 

wnikliwością maluje duszę swoich bohaterów. 

Jego ludzie są nam bliscy i naprawdę żywi, bez cienia 

pozy czy sztuczności. Tragedia zagłodzonej wsi 

przejmuje czytelnika. Budzi w nim bunt i pragnienie 

walki o lepszy, sprawiedliwszy ustrój na świecie. Wrażenie 

to potęguje język „Opowiadań indyjskich", 

piękny, wypracowany i bogaty. Dotyczy to przede 

wszystkim samej narracji. 

Ale „Tama" ma też i swoje cienie. Autor nieraz zapomina, 

że jego bohaterowie żyją pod obcym niebem 

Indii. Jego chłopi mówią językiem pełnym wyrazów 

zaczerpniętych z naszej, polskiej gwary. A często i tak 

93

czują i myślą. Np.: „Jest krzepa w narodzie?", „mój 

kumie", niechaj mu „świeci światłość wiekuista". Toteż 

nic dziwnego, że tu i ówdzie Indie z „Opowiadań 

indyjskich" przypominają Polskę. A to odbarwia nam 

obraz tego dalekiego kraju, pomniejsza wrażenie. Wadą 

tomu są też zapędy naturalistyczne autora. Opis 

funkcji fizjologicznych często rozbija niejedną doskonale 

skomplikowaną scenę i płoszy znakomicie uchwycony 

nastrój. 

Tam, gdzie autor odstąpił od tego eksperymentu (w 

drobnych opowiadaniach), sprawa wygląda daleko lepiej 

i prościej. Krótkie „Wspomnienie indyjskie" jest 

piękne i wzruszające w swej bezpośredniości i głęboko 

ludzkim wydźwięku. 

Do najsłabszych w zbiorze zaliczyłbym dość sztuczną 

„Powiastkę o przewoźniku" i mało pogłębiony szkic 

pt. „Ojcowska koszula", gdzie znalazłby się materiał na 

całą powieść. 

Wszystkie opowiadania Jerzego Krzysztonia łączy 

jedna wspólna więź: głębokie ukochanie człowieka i to 

bez względu na rasę czy religię. I ta właśnie nuta nadaje 

„Opowiadaniom indyjskim" specjalny charakter. 

Z każdej strony tego tomu wyziera twarz cierpiącego, 

pokrzywdzonego brata, człowieka wyzutego z praw 

i sponiewieranego przez ustrój kapitalistyczny. 

Zbiór opowiadań Jerzego Krzysztonia jest zadatkiem 

nieprzeciętnego talentu. Świadczy o tym choćby niemal 

zupełna dojrzałość artystyczna kilku utworów, wchodzących 

w skład tomu. „Opowiadania" poprzedza wstęp 

A. Gołubiewa. ink. 

„WIERSZE I 

Zdetronizowanego króla Faruka pytano niedawno, 

dlaczego nie lubi poezji. „Wiecie co?" — odpowiedział 

— „Poezja dla ludzi o słabych nerwach jest tym samym, 

co, ciastka dla osób chorych na żołądek". 

Król Faruk nie był na pewno nigdy w wielkiej paryskiej 

sali „Mutualite". Przed czterema laty w tej właśnie 

sali na zebraniu obrońców Pokoju, w obecności 

kilku tysięcy osób Paul Eluard zaczął czytać swe wiersze. 

Czytał je dość niespodzianie, gdyż w ostatniej 

chwili przyszło mu zastąpić nieobecnego mówcę. Czytał 

głosem cichym i jakby przygaszonym,'z lekkim 

drżeniem rąk, w których trzepotały się kartki. Wiersze 

nie były łatwe. Ale w tej sali, nabrzmiałej entuzjazmem 

i wolą walki, na zebraniu robotników i młodzieży, poezja 

Eluarda zabrzmiała tak mocnymi tonami, że do dziś 

pamiętam jednomyślny zachwyt i to uniesienie radości, 

jakie dać może prawdziwie artystyczne przeżycie. 

Czy była to przede wszystkim sprawa odbioru, a więc 

słuchaczów, na pewno nie zatroskanych o swoje nerwy? 

Myślę, że rację miał czeski poeta Nezval mówiąc: 

„Najlepsza definicja liryki brzmi następująco: jest ona 

zmaganiem się jednostki z wielkimi problemami swego 

czasu". Pisarz musi — jeśli chce być godny tego imienia 

— dźwigać na sobie poczucie odpowiedzialności. 

Dla poety to poczucie jest jeszcze mocniejszym nakazem 

sumienia, bo przecież słowo poetyckie nie jest niczym 

innym, jak słowem ustokrotnionym, spotęgowanym. 

Problem odpowiedzialności poetyckiej był zasadniczym 

zagadnieniem poprzedniego tomu Tadeusza Różewicza 

(„Czas, który idzie", Czytelnik 1951). Zaczynał 

on wtedy od ostrej samokrytyki; mówił o głosie, który 

„łamie się w suchej krtani jak trzcina", wyznawał: 

Stare wiersze opadają ze mnie 

o nowych nie śmiem jeszcze marzyć. 

Ale już składał obietnicę; 

Ja człowiek pobity w tej wojnie 

jak drzewo i trawa 

*) Tadeusz Różewicz: „Wiersze i obrazy". Czytelnik 

1952. Okładkę projektował Andrzej Heidrich. Str. 56. 

Red.: Jerzy Lisowski. 

OBRAZY"*) 

ja wyziębiony 

jak podziemia kościołów 

ja dół pełen wspomnień 

a jedne leżą na drugich 

stworzę dla was obraz nowy 

pożywny i pełen ciepła. 

Tom obecny — „Wiersze i obrazy" — jest pięknym 

sprecyzowaniem skomplikowanej sprawy. Nurtujący Różewicza 

dramat poetyckiej odpowiedzialności można 

analitycznie rozszczepić na kilka składników. Pierwszym 

z nich jest przekonanie o konieczności artystycznego 

pogłębiania swych wizji. Tytuł tomu brzmi: 

„Wiersze i obrazy", a zróżniczkowanie to nie wydaje 

mi się czymś przypadkowym. Ogromna praca i wysiłek, 

podjęty przez poetę, polega na przetwarzaniu surowych 

wizji — obrazów w dokłaanie skonstruowany 

wiersz: 

Nie piszę wierszy 

garść słów obracam 

z trudem 

jak w żarnach 

pisze Różewicz w utworze zatytułowanym „Nie wiersz". 

Ale jest i druga strona owego problemu. Daje jej 

wyraz poeta w sposób programowy w utworach takich, 

jak „Poetyka" czy „Pragnienie": 

Rozpadają się słowa 

którym odjęto miłość. 

Bez niej nasza pieśń 

jest jak brzęk owadów 

jak barwa woskowych owoców 

jak wrzask mosiężnych blach 

jak krzyki pijanego 

jak milczenie przedmiotów. 

Pieśń bez miłości 

jest martwa 

odwróci się od niej lud 

obojętny i surowy. 

• 

Jaka to jest poezja bez miłości? 

Taka, która upojona własną siłą kojarzenia obrazów, 

pojmuje swe zadania jako rozkosz upajania się samą 

94

•P - kołorów i światła, a nie zmaganie z wielkimi pro- 

•:>j•iiir: epoki. 

? Doewricz tłumaczy to w sposób jasny, podając za 

Bnykład własne poprzednie przeżycia: 

Myślałem 

że słowa są lekkie 

jak puch 

lśniące jak jedwab 

krągłe jak kolana dziewczyn 

beztroskie jak głosy ptaków 

myślałem 

że posłuszne 

przybiegają na każde wezwanie 

że można układać z nich obrazy 

których wieloznaczność 

kryje w sobie bogactwo. 

Otóż to był błąd, gdyż nie wieloznaczność, lecz precezyjna 

jednoznaczność stanowi prawdziwe bogactwo 

i prawdziwą drogę do wzbogacenia naszej wiedzy 

o świecie: 

Były w moim życiu 

słowa pożegnania 

i słowa nienawiści «- 

a potem słowa miłości 

a potem widziałem 

wydrapane 

na więzienuym murze 

słowa nadziei. 

Tylko tak jednoznacznie pojęte słowo poetyckie może 

trafiać do całego narodu, a więc stać się naprawdę 

pożyteczne. To jest jakby trzeci odcień owego złożonego 

problemu poetyckiej odpowiedzialności: problem komunikatywności. 

W wierszu „Pragnienie" mówi Różewicz: 

Chciałbym dziś mówić tak barwnie i jasno 

by dzieci biegły do mnie jak do parku 

co w słońcu stoi i światło ma w sobie 

Chciałbym dziś mówić tak ciepło i prosto 

by starzy ludzie czuli się potrzebni. 

Tak odnajduje poeta drogę do pieśni, która jest pełna 

miłości do ludzi i wiary w ludzi. 

Gromada ma oblicze 

jasne, dobre, szerokie 

aGh szerokie 

nie objęte. 

Westchnienie gromady 

jest jak westchnienie świata. 

Radość gromady jest ogromna 

jak słońce. 

Z tego przekonania rodzą się zachwyty poetyckie 

nad „Rzeką światła", jaka powstała w małej wiosce 

słowackiej, — w mroku, gdzie dotychczas nic się nie 

działo. 

W tym nastroju układa się obraz wzniesiony na 

chwałę Chińskiej Armii Ludowej, której oddziały idą 

naprzód w Tybecie. 

I z tej bardzo konsekwentnie pojętej potrzeby powstają 

też wiersze oburzenia i walki, jak dźwięcząca 

strofami Garci Lorki przepiękna ballada o zniszczeniu 

malajskiego miasta Yenderan, czy poemat o śmierci 

rozstrzelanego przez hitlerowców Gabriela Peri. 

Ty wiesz, że jestem 

ale nie wchodź nagle 

do mego pokoju 

mogłabyś zobaczyć 

jak milczę 

nad białą kartą. 

Czy można pisać 

o miłości 

słysząc krzyki 

zamordowanych i pohańbionych 

czy można pisać 

0 śmierci 

patrząc na twarzyczki 

dzieci. 

Nie wchodź nagle 

do mego pokoju. 

Zobaczysz niemego 

1 skrępowanego 

świadka miłości 

która zwycięża śmierć. 

Miłość zwycięża śmierć, „niemy i skrępowąny" 

świadek — poeta, właśnie dzięki poczuciu /wielkości 

zjawisk zdobywa siłę i wolność. ' 

Wojciech 

Natanson 

Siłą, która mobilizuje wewnętrznie Annę Kamieńską, 

jest wielkie ukochanie człowieka. Wyraz osobisty tego 

ukochania znajduje w głębokiej miłości ku dzieciom 

własnym. Kamieńska jest matką, której miłość macierzyńska 

staje się akcentem życia i przybiera formę głębokiej 

wypowiedzi poetyckiej. Dla uczuć swoich szuka 

syntezy i dlatego w wierszu zatytułowanym „Mową 

prostą" woła: „Kochający wszystkich krajów łączcie 

się". Mimo że pozornie na zawołaniu tym cięży z lekko 

odcień barokowej trawestacji, słowa te mają ożyw- 

') Anna Kamieńska: „O szczęściu" 1949—1951 „Czytelnik", 

Warszawa, 1952. 

..O SZCZĘŚCIU"*) 

czy dech. Ależ to takie proste, aż dziw, że ktoś dotąd 

tego nie spostrzegł i nie powiedział. Dostrzegła i powiedziała 

Anna Kamieńska. 

Z uczuć macierzyńskich wyrasta postawa społeczna, 

która wykształca się w świadomy program walki o pokój 

i przyszłe niezamącone szczęście wszystkich ludzi. 

Dlatego przekonuje i pociąga silnie czytelnika tytuł 

zbiorku poetyckiego Kamieńskiej — „O szczęściu". 

Tak, droga do szczęścia jest prosta, acz niełatwa, 

ale zboczyć z niej nie można, bo stanowi oś wszelkich 

ludzkich poczynań. 

I tą prostą, ale wielką ideą, zwierającą społecznie, 

95

przesiąknięta jest cała książka poetki. Podsumowawszy 

wszystko Kamieńska staje zdecydowanie na pozycjach 

obozu walki o pokój i sprawiedliwość społeczną. 

Ponura przeszłość nie- kazi strof autorki „O szczęściu" 

pesymizmem. Wierzy w zwycięstwo dobra, rozumiejąc 

konieczność oderwania się od goryczy własnej: 

,,..i mieć idee większe nad cierpienie i cele większe 

niż pamięć o trumnie". 

Słowa te trącają w strunę bohaterską i są jasną i niewątpliwą 

deklaracją wyjścia z kręgu osobistych doznań 

i związania się ze zbiorowością i jej losami. Stanowią 

jakby hasło heroicznegoi uniwersalizmu, wyrażonego 

mową poetycką. 

Tom „O szczęściu" zawiera większy utwór o zasięgu 

poematu, zatytułowany „Joliot". Kamieńska stara się 

w szerszych kręgach artystycznych umieścić obrazy 

i uczucia twórcze nurtujące jej osobowość. Sztuka 

w nich swej generalnej linii poetyckiej, syntezy wypowiedzenia 

się. Próba ta, acz stanowi osiągnięcie samo 

w sobie, rozpryskuje się w licznych lirycznych skojarzeniach, 

mających charakter poetyckich dygresji. Bo 

mimo pozorów Kamieńska jest przede wszystkim lirykiem 

i toi lirykiem czystej krwi. Jej próby zobiektywizowania 

swych twórczych podniet, nadania im kształtu 

ścisłej formuły uwodzą tylko powierzchownie. W rzeczywistości 

przemawiają bezpośrednio do czytelnika, 

wymijają stacje jego rozumu. 

. Patrząc na tych, co z różnych stron świata ściągają 

(mowa o Kongresie Pokoju) wiedzeni gwiazdą pokoju, 

poetka pisze: „Przynoszą w zmarszczkach słońce 

swoich horyzontów, krajobrazy ojczyste i skwarne 

i śnieżne". 

W tym pozornie spokojnym obrazie jest szum morza 

i wichrów. I taka właśnie jest twórczość Anny Kamieńskiej, 

która „słońce swoich horyzontów" niesie 

w przyszłość wierząc głęboko w zwycięstwo idei. 

Wacław 

Gralewski 

POCISK I SŁOWO" *) 

Po sześciu latach od ukazania się „Godziny poezji" 

Seweryn Pollak, świetny tłumacz poezji rosyjskiej, wystąpił 

z drugim zbiorkiem wierszy oryginalnych pt. 

„Pocisk i słowo". 

Tytuł książki zaczerpnięty z tytułu utworu, który ją 

otwiera, ma widocznie charakter programowy, pragnie 

nakreślić linię drogi poetyckiej, na którą wstępuje 

autor. Jego słowo skupiające w sobie „wolę tysięcy" 

ma mieć siłę pocisku i to nie tylko wtedy, gdy 

„z czcionek się wydziera milionów pragnieniem słowo 

jak pocisk: pokój", ale w ogóle w dzisiejszej walce 

o lepsze, sprawiedliwsze życie. Takie sugestie nasuwa 

ten tytuł czytelnikowi, który nie poznał jeszcze treści 

książki. I tytuł ten dezorientuje, czego nie było w „Godzinie 

poezji'. Kojarzą się nagłówki w zbiorkach poetyckich 

innych poetów, tak różnych swą psychiką 

od Pollaka: „Słowa we krwi", „Bagnet na broń". Pocisk, 

zatem siła burząca, ruch, dynamika. A tymczasem wiersze 

Pollaka są w ogromnej większości refleksyjne, na 

tym polega ich specyfika i urok, w nich jest najmocniejszy 

i najbardziej przekonywa (nawet piękny, choć 

dezorientujący wiersz tytułowy jest typowo refleksyjny). 

Tam, gdzie słowo jego pragnie być pociskiem, 

przeważnie nie osiąga zamierzonego efektu i zamienia 

się w retorykę. Nikt mnie nie przekona, że dysonans w 

ślicznie zaczynającym się utworze „Antyelegia" jest 

szczery, a jeśli tak, świadczy to o neurastenii poety. 

Nie wyobrażam sobie, aby Marchlewski na przykład, 

') Seweryn Pollak : „Słowo i pocisk", Warszawa, 

Czytelnik", 1952, str. 64. 

odbywając swoje samotne wędrówki po Tatrach, poczytywał 

sobie za kwietyzm rozkoszowanie się pięknem 

natury i by w takiej chwili odprężenia niezbędnego 

dla każdego człowieka (a zwłaszcza dla człowieka 

czynu i walki) musiał myśleć o krzywdzie społecznej 

i wólce klasowej. 

Żywiioi refleksji panuje przemożnie w twórczości Pollaka 

i manifestuje się nieraz w urzekająco pięknych 

wierszach, jak np. „Tracki grobowiec", „Godzina życia" 

czy „Powrót młodości". Ale oto wśród utworów 

tego rodzaju —- unikat, niespodzianka, prosta i ujmująca 

bezpośredniością uczucia ojcowskiego „Kołysanka 

dla Joasi". 

W poezji znawcy, miłośnika i tłumacza poezji rosyjskiej 

zadźwięczą czasem jej pogłosy. Nie podważają 

one w niczym oryginalności Pollaka, gdyż są bardzo 

dalekie, nie każdy je dostrzeże, a koligacje są zaszczytne. 

Ale przyjemnie wytropić czasem Błoka (w pierwszej 

części „Hamleta" i w „Warszawie") czy Bagrickiego 

w „Radiszczewie". 

A znów „Ocaleniu", bodajże najpiękniejszemu wierszowi 

w zbiorku, patronuje lozański 

Mickiewicz. 

W utworze „Szczecin" autor, transponując na język 

poetycki wypowiedź jednego z robotników pod adresem 

poetów, powiada: „Chcemy, ażeby słowa wasze 

dochodziły do nas nie jak surowe bryły, lecz by rozpalały 

żarem każdego z nas". Wiersze Pollaka nie rozpalą 

żarem. Ale przeciętnemu czytelnikowi dadzą wiele 

materiału do myślenia, a prawdziwy smakosz poezji 

z rozkoszą zanurzy się w rzeźwiącym chłodzie ich 

urody. 

kaj 

96

KRONIKA KULTURALNA LUBELSZCZYZNY 

Z PRACY LUBELSKIEGO ODDZIAŁU Z.L.P. 

C idział Lubelski Z.L.P. liczy obecnie 22 członków, 

z których 10 jest rzeczywistych: są to kol. kol. Feliks 

Araszkiewicz, Maria Bechczyc-Rudnicka, Konrad Bielski 

Włodzimierz Chełmicki, Eugeniusz Gołębiowski, 

T .\"acław Gralewski, Anna Jakubiszyn, Kazimierz Ane 

Jaworski, Józef Nikodem Kłosowski i Helena 

Piatta. 

Y. skiad nowego zarządu, wybranego w końcu września 

ub. r. wchodzą: Konrad Bielski jako prezes, K. A. 

Jaworski — wiceprezes, Wacław Gralewski — sekretarz, 

Helena PJatta — skarbnik i M. Bechczyc-Rudnicka — 

członek zarządu. 

Oddział pracuje w dwóch sekcjach literackich: 

twórczości óryginalnej, obejmującej prozę, poezję 

i krytykę literacką, i przekładowej. Przewodniczącym 

pierwszej sekcji, do której należą wszyscy członkowie 

Oddziału, jest K. A. Jaworski — drugiej M. Bechczyc- 

Rudnicka, kierująca jednocześnie pracą zespołu tłumaczy 

„Załoga Nr 1". 

Przv Oddziale istnieje Koło Młodych liczące 22 

członków. Opiekuje się nim z ramienia zarządu kol. 

A. Jakubiszyn. 

Zebrania sekcji twórczości oryginalnej odbywają się 

dwa razy, przekładowej—raz w miesiącu. Część członków 

sekcji przekładowej (kol. kol. Araszkiewicz, Bechczyc-Rudnicka, 

Bielski, Gralewski i K. A. Jaworski) pracuje 

w zespole tłumaczy „Załoga Nr 1", który jesienią 

ub. roku powiększył liczbę dokonanych dotąd wspólnie 

przekładów a jedną pozycję; jest nią sztuka Nazima 

Hikmeta „Opowieść o Turcji". 

Od październiki ub. roku do chwili obecnej (kiedy 

działalność sekcji jest już zawieszona na okres letni) 

odbyło się 14 posiedzeń Sekcji Twórczości Oryginalnej: 

trzy z nich miały charakter organizacyjny, jedno 

przeznaczone było na ocenę poprzedniego numeru 

„Kameny", pozostałe poświęcono pracom oryginalnym 

kolegów, — omawiano na nich powieść Eugeniusza 

Gołębiowskiego „Kronika Imć Pana Woyszy" (obecnie 

tytuł zmieniony — „Kronika Ponikowska"), szkic literacki 

Feliksa Araszkiewicza „Pozycja Zygmunta Niedźwieckiego 

w naturalizmie polskim", przekłady z Goethego 

Stefana Zarębskiego, poemat Konrada Bielskiego 

,,38 równoleżnik", essay'e Konrada Eberhardta ,,W kręgu 

miniatury literackiej (o moralistach francuskich) 

i „Dziwna zabawa współczesności" (o Rcger 

Vailland'zie), nowe wiersze Zygmunta Mikulskiego, 

wstęp A. Jakubiszyn do „Turcarefa" Lesage'a i jej 

broszurę o Stendhalu, nowelę Zbigniewa Jakubika, 

„Opowiadania indyjskie" Jerzego Krzysztonia. Z wymienionych 

tematów największe zainteresowanie wzbudziła 

proza E. Gołębiowskiego i J. Krzysztonia oraz poemat 

K. Bielskiego. 

Sekcja przekładów odbyła 6 zebrań (jedno organizacyjne, 

trzy odbyły się łącznie z sekcją twórczości oryginalnej). 

Tematy: tłumaczenia S. Zarębskiego drobnych 

wierszy Goethego, „O przekładach poetyckich" 

referat K. A. Jaworskiego, fragmenty tłumaczeń H. 

Platty książki Laffitte'a „Ceux gui vivent", poemat 

Majakowskiego „Człowiek" w przekładzie K. A. Jaworskiego 

i tłumaczenia poetyckie z różnych języków 

B. Zyranika. 

Kolo Młodych przy Lubelskim Oddziale ZLP, przejawiało 

w rb. żywszą działalność. Na zebraniach omawiano 

wybitniejsze pozycje z współczesnej literatury 

polskiej (np. „Pamiątkę z Celulozy" Newerlego) i oceniano 

prace członków Koła. Do ożywienia działalności 

Koła Młodych przyczynił się w dużym stopniu jesienny 

konkurs rekrutacyjny, (który dał w wyniku dopływ 

nowych członków), Zjazd w Oborach i nawiązanie 

kontaktu z Warszawskim Kołem Młodych, którego 

przedstawiciele dwukrotnie przyjeżdżali do Lubelskiego. 

Wraz z nimi przybył w marcu i Jerzy Andrzejewski, 

który miał odczyt z zakresu literatury współczesnej 

w auli KUL-u. 

14 marca rb. odbyło się nadzwyczajne zebranie Oddziału 

i Koła Młodych, zwołane z powodu zgonu Józefa 

Stalina. Po wysłuchaniu przemówienia prezesa K. Bielskiego 

uchwalono następującą rezolucję: 

„Zebrani w dniu 14 marca 1953 r. członkowie Lubelskiego 

Oddziału Z.L.P. oraz członkowie Koła Młodych 

wyrażają głęboką boleść z powodu zgonu Józefa Stalina, 

wodza postępowej lu'dzkości, wielkiego chorążego 

.pokoju. Wierzymy głęboko, że dzieło jego nauki i drogowskazy 

pozostaną dla nas podstawą w walce.o najszczytniejsze 

ideały ludzkości, a szczególnie w naszej 

pracy nad budową socjalistycznej kultury w Polsce 

Ludowej". 

Od sierpnia ub. r. Oddział korzysta z dwupokojowego 

lokalu przy ul. Granicznej 1 c. W mniejszym pokoju 

urzęduje sekretariat i odbywają się zebrania zarządu. 

Tu też zorganizowano punkt noclegowy dla przyjezdnych 

gości literatów. Drugi, większy pokój, przeznaczony 

jest na świetlicę, czytelnię i bibliotekę, tu 

zbierają się obie sekcje i Koło Młodych. Niestety, 

Oddział nie rozporządza większą salą, w której mogłyby 

się odbywać wieczory dyskusyjne, autorskie 

i inne imprezy literackie dla szerszej publiczności. 

W tych wypadkach korzystano z sal innych instytucji 

społecznych, najczęściej z wygodnej sali Towarzystwa 

Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. 

. Członkowie Oddziału biorą żywy udział w pracy 

politycznej i społecznej. Niektórzy z nich pracują na 

terenie takich instytucji, jak Wojewódzki Komitet 

Frontu Narodowego, Komitet Obrońców Pokoju i in. 

K. Bielski jest wiceprzewodniczącym Komisji Kultury 

i Oświaty przy W.R.N., zastępcą przewodniczącego 

Wojewódzkiej Rady Czytelnictwa i Książki i członkiem 

Rady Opiekuńczej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. 

Kol. Bechczyc-Rudnicka jest członkiem Wojewódzkiego 

Komitetu Frontu Narodowego i brała udział 

w pracach nad broszurą wydaną przez ten Komitet, 

kol. Bechczyc-Rudnicka, Gołębiowski i K. A. Jaworski 

współpracowali z Komitetem Redakcyjnym książki 

o Lubelszczyźnie, która miała być wydana przez KW 

PZPR na Dni Oświaty, Książki i Prasy. 

Praca zawodowa niektórych kolegów wiąże się 

z różnymi placówkami kulturalnymi: M. Bechczyc- 

Rudnicka jest kierownikiem literackim Państwowego 

Teatru im. J. Osterwy, K. A. Jaworski jest kierowni- 

97

kiem artystycznym lubelskiego „Artosu", M. A. Jaworski 

i Z. Mikulski pracują jako dziennikarze w „Sztandarze 

Ludu". Pismo to wydaje dodatek niedzielny pt. 

„Kultura i Życie", w którym literaci lubelscy często 

zamieszczają artykuły, przekłady i wiersze. Niektórzy 

z nich współpracują z miejscowym Radiem. 

Akcja imprezowa w pierwszej połowie polegała na 

zorganizowaniu 31 odczytów, wieczorów dyskusyjnych 

i autorskich, urządzanych bądź z ramienia Z.L.P., bądź 

indywidualnie przez niektórych kolegów w oparciu 

0 instytucje społeczne i zakłady pracy w Lublinie 

1 w terenie. (Tematy: „Książka w walce o pokój", dyskusje 

o „Pamiątce z Celulozy", o „Biegu do Fragala", 

„Jan Wolker-poeta miłości walczącej", „Aleksander 

Hercen —- człowiek i dzieło", „W 150-lecie urodzin Mikołaja 

Jazykowa", „O ludziach polskiego Odrodzenia", 

„Maksym Gorki — jego miłość do człowieka", „Dzieło 

Antoniego Makarenki", „Czeski ruch budzicielski 

w w. XIX" i in.) poranki i wieczory literackie K. Bielskiego, 

K. A. Jaworskiego i H. Platty; dwie imprezy 

w lubelskim „Domu Książki" miały charakter zbiorowy: 

jeden wieczór poświęcono postępowej literaturze 

niemieckiej, drugi — polskiej poezji współczesnej). 

W r. 1952/53 ukazały się jiastępujące książki literatów 

lubelskich: „Czarna wiosna" powieść J. N. Kłosowskiego 

(„Czytelnik"), „Opowiadania indyjskie" 

J. Krzysztonia („Pax"), „Niedorostek" Fonwizina w przekładzie 

M. Bechczyc-Rudnickiej („Biblioteka Kameny") 

i tłumaczenia K. A. Jaworskiego: „Pieśń pokoju" Vitezslava 

Nezvala („Książka i Wiedza"), „Urwisko" 

Gonczarowa („Książka i Wiedza"), „Rzeczy minione 

i rozmyślania" t. III Hercena („Książka i Wiedza") 

i nowe wydanie „Kolchidy" Paustowskiego („Iskry"). 

K. A. Jaworski i Zygmunt Mikulski złożyli w „Czytelniku" 

swoje wiersze wybrane, Eugeniusz Gołębiowski 

— powieść „Kuźnica Ponikowska", Bechczyc-Rudnicka 

zawarła umowę z wyd. CRZZ na opublikowanie 

komedii muzycznej dla dzieci „Bajka o rzepce", a Konrad 

Bielski z „Czytelnikiem" na wydanie poematu „38 

równoleżnik", Ryszard Liskowski złożył w wyd. M.O.N. 

wybór wierszy. Nakładem „Biblioteki Kameny" ukażą 

się essay'e K. Eberhardta, arkusze poetyckie Stefana 

Wolskiego i Marka Adama Jaworskiego oraz „Człowiek" 

Majakowskiego w tłumaczeniu K. A. Jaworskiego. 

kaj 

MIEJSKA BIBLIOTEKA 

IM. H. 

PUBLICZNA 

ŁOPACIŃSKIEGO 

Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego 

stanowi poważną pozycję w życiu kulturalnym naszego 

miasta i Lublin ma słuszne prawo być dumnym 

z szerokiego zasięgu jej oddziaływania, z jej powiązania 

z różnymi ośrodkami naukowymi w kraju, które 

szukają w niej częstokroć unikatowych wydań i znajdują 

je nieraz. 

Oryginalne dokumenty z rozpaczliwej przeszłości 

biblioteki od daty jej założenia — 26 maja 1907 r. w 

w konfrontacji z bujnym rozkwitem i perspektywami 

dalszego jej rozwoju w Polsce Ludowej są wymowną 

ilustracją wpływu przemian ustrojowych na los i znaczenie 

placówek oświatowych i kulturalnych w naszym 

kraju. 

W sprawie naszej biblioteki zabrał głos publicznie 

Bolesław Prus w r. 1911 w swych „Notatkach z Lublina", 

których rękopisy posiadamy: „Gdy zgasł zasłużony 

badacz rzeczy polskich Hieronim Łopaciński, 

znalazło się grono osób, które postanowiły nie dopuścić, 

ażeby zmarnowała się biblioteka zmarłego, a nawet 

zrobić ją zawiązkiem biblioteki publicznej. Utworzył 

się więc Komitet... wystarał się o pozwolenie 

rządu i wezwał do składek publicznych". Przytaczając 

niską frekwencję czytelników — 2 osoby dziennie —- 

łe warunki lokalowe biblioteki i słabą ofiarność społeczną, 

autor „Lalki" z tej „tragicznej sytuacji", jak ją 

określa, wyciąga wniosek — „Czyli; w mieście liczącem 

kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców środki do wyższej 

oświaty podtrzymuje tylko usilna praca i ofiarność 

garstki ludzi, którzy czując swoją niemoc, wiedzą 

jednocześnie, że nie wolno im rąk opuścić. Z ich czcigodnych 

wysiłków może dopiero dzień jutrzejszy odniesie 

korzyść". 

Założenie Biblioteki wiąże się z rewolucją 1905 roku. 

Stwierdzają to jej założyciele w dziesiątą rocznicę 

działalności biblioteki w zachowanym protokole z dnia 

25 maja 1917 r.: „Długie lata musiałby zapewne Lublin 

czekać na otwarcie biblioteki publicznej, gdyby wojna 

japońska nie zmieniła nagle, choć co prawda na czas 

tylko niedługi, nie wstrząsnęła do głębi ustroju monarchii 

absolutnej" i wówczas... „Lublin mógł był ze 

spuścizny po ś. p. Łopacińskim ocalić do użytku publicznego 

bogaty po nim księgozbiór". 

Kim był Hieronim Łopaciński, którego imię nosi 

biblioteka? 

Od r. 1884 nauczyciel gimnazjalny w Lublinie — 

„młody jeszcze, liczył wówczas zaledwie 25 lat, znany 

był już w nauce, zbierał i interesował się głęboko 

wszystkim, co tylko z przeszłością Polski się wiązało. 

Kamień węgielny widział w ludzie, jego ukochał, jego 

głównie studiował. Powstała z tego w pierwszym rzędzie 

zasobna i wielostronna biblioteka, a że szły 

0 Łapacińskim wieści szeroko i daleko, nie dziw, iż 

zewsząd wyciągały się pomocne ręce i składały mu 

druki nowe i stare, sztychy, mtfpy itd" — pisze o nim 

dr Kazimierz Jaczewski, który wespół z dr Aleksandrem 

Jaworowskim wśród garsteczki ofiarnych był 

najbardziej ofiarny. 

Najsmutniejszym dokumentem z historii biblioteki 

jest tragiczne wołanie jej zarządu o pomoc, zamieszczone 

w „Głosie Lubelskim"*z 10 grudnia 1919 r.: 

„Dziś; kiedy zdawałoby się, że nareszcie otoczy ją 

troskliwie własne polskie opiekuńcze skrzydło, biblioteka 

i historyczny gmach po-Dominikański (tam się 

mieściła biblioteka) doszły do stanu, w jakim nie 

znajdowały się za najgorszych czasów. Woda przedostała 

się na sufit, wilgocią zaszły ściany. Stare, rzadkie, 

bezcenne książki nasiąkają wilgocią, psują się 

oprawy, niszczeje papier, zalewa się i plami druk. 

Czytelnia i pracownia zatrudniające dziennie po kilkanaście 

osób musiały stanąć. Zarząd Biblioteki od kilku 

miesięcy na próżno kołacze do Ministerstwa Oświaty 

1 do Magistratu m. Lublina. Opuszczona przez rząd, 

zapomniana przez municypalność własnego miasta bi- 

98

licteka apeluje do wszystkich, komu droga jest nasza 

kultura"... 

V. dwa lata później dopiero Biblioteka przeniesiona 

z:stała do gmachu po-Trybunalskiego, w którym uzysiija 

zaledwie 3 pokoje. W dalszym ciągu jednak 

: puszczona przez rząd, zapomniana przez municypalr.:sć 

własnego miasta", również w okresie rządów sanacyjnych 

utrzymywana była z ofiarności społecznej, 

r.:e zawsze dostatecznej. Komitet Towarzystwa Biblioteki 

w prośbie o ratunek z dnia 30 maja 1931 r., skierowanej 

do różnych instytucji, pisze, że „wobec wyczerpan-a 

szczupłych zasobów pieniężnych i zupełnego braku 

dalszych wpływów został zniewolony do wymówienia 

posad personelowi bibliotecznemu (2 osoby) za czym 

nastąpi likwidacja czynności samej Biblioteki". Na tę 

prośbę Lubelska Spółdzielnia Rolnicza zakomunikowała 

„w uprzejmej odpowiedzi, iż wobec wyjątkowo ciężkiej 

- sytuacji na cele kulturalno-oświatowe żadnych 

funduszów przeznaczyć nie jest w stanie", a Zarząd 

Kasy Przemysłowców i Rolników Lubelskich powiadomił, 

że „trzyma -do dyspozycji 50 zł." dla Komitetu 

Biblioteki. 

Po stokroć miał rację Bolesław Prus określając ofiarną 

pracę garsteczki ludzi w niezmienionych od 1911 r. 

warunkach „czcigodnymi wysiłkami, z których może 

dopiero dzień jutrzejszy odniesie korzyść". 

W 1939 r. w nowym gmachu przy ul. Narutowicza 4, 

budowanym ze składek społecznych przez Związek 

Pracy Kulturalnej w Lublinie od 1934 r., przekształconym 

następnie w Instytut Lubelski, w skład którego 

wchodziło i Towarzystwo Biblioteki, księgozbiór umieszczony 

został w specjalnych magazynach, na czytelnię 

wraz z katalogami przeznaczono dużą salę, a na pracownię 

dwa niewielkie pokoiki, co w porównaniu 

z poprzednimi warunkami lokalow--mi było dużym 

sukcesem. W dalszym ciągu jednak brak było funduszów 

na planowy zakup książek i czasopism, na konserwację 

posiadanego księgozbioru, brak było zapewnionych 

funduszów na utrzymanie dwuosobowego personelu 

bibliotecznego. Opłaty od czytelników, którzy 

za każdorazowe wejście do czytelni płacili po 10 gr, 

były najpewniejszym źródłem dochodu. Frekwencja 

czytelników, według zachowanych list odwiedzin z lat 

1937—39, wahała się w granicach od 5 do 34 osób 

dziennie. Wypożyczalni biblioteka nie prowadziła. 

Lata okupacji hitlerowskiej zahamowały jej rozwój. 

W początkowym okresie została zamknięta, a następnie 

przemianowana na Staatsbibliothek służyła wyłącznie 

Niemcom. 

Wojna na szczęście nie naruszyła księgozbioru — 

ocalał. 

Przyszła Polska Ludowa. 

Przede wszystkim wydany został dekret o zbiorach 

bibliotecznych i bibliotekach z dnia 17 kwietnia 1946 

roku, który stał się podstawą prawną ich działalności 

oraz określił obowiązki terenowych organów władzy 

ludowej wobec bibliotek na terenie całego kraju. 

Bibliotekę Publiczną im. H. Łopacińskiego na mocy 

uchwały Miejskiej Rady Narodowej w Lublinie przejęto 

na własność miasta w 1948 r. od reaktywowanego 

po wojnie Towarzystwa Biblioteki. Złączona w organiczną 

całość z rozwijającą się oddzielnie od 1944 r. 

Miejską Biblioteką Publiczną — pod wspólną teraz nazwą 

Miejskiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego 

rozpoczęła nowy żywot. Zniszczenia wojenne w gmachu 

biblioteki szybko usunięto, przeprowadzając w ciągu 

kilku tygodiii kapitalny remont. Pracownicy ówczesnego 

Wydziału Oświaty i Kultury Zarządu Miejskiego 

w czynie na cześć Zjednoczenia Partii Robotniczych 

w Polsce usunęli gruzowiska ze zburzonego bombą 

budynku, które, porosłe pokrzywami i ostami, zagradzały 

wejście do biblioteki. Na zniwelowanym terenie 

ułożono szeroki równy chodnik, założono trawniki 

i piękne rabaty róż. 

Do biblioteki przyszli nowi czytelnicy — robotnik, 

chłop, inteligent pracujący, jakże często z awansu społecznego, 

szukający w książce nie tylko rozrywki, ale 

i odpowiedzi na pytanie, co i jak robić, by w nowej 

Polsce było lepiej i szczęśliwiej. Do biblioteki przychodzi 

jako czytelnik absolwent kursów nauki początkowego 

czytania. 

Towarzysz Bierut w swym przemówieniu we Wrocławiu 

w 1947 r. rzucił hasło, „by dobra, tania, na wysokim 

poziomie artystycznym książka stała się dostępna dla 

najszerszych mas". Poszliśmy i idziemy z taką książką 

w dzielnice robotnicze. W ciągu ośmiu lat istnienia 

Polski Ludowej założyliśmy w Lublinie nasze filie 

w dzielnicach: Dziesiąta, Bronowice, Kalinowszczyzna, 

za Cukrownią, w ZOR przy Al. Racławickich, w śródmieściu 

na ul. Konopnickiej i w Trybunale na Starym 

Mieście. W Trybunale prowadzimy oprócz wpożyczalni 

obszerną czytelnię dla młodzieży i obszerną czytelnię 

dla dzieci. 

Cenralna biblioteka przy ul. Narutowicza 4 rozrosła 

się. Otwarte w dniu 15 września 1952 r. nowe obszerne 

pomieszczenia, lśniące od czystości, jasne i ciepłe — 

kontrastują ze smutną przeszłością. Nowa specjalna 

czytelnia czasopism o 56 miejscach, oprócz już istniejącej 

czytelni głównej o tyluż miejscach, zlikwidowała 

kolejki czytelników oczekujących na wolne miejsca 

w jednej tylko dotąd sali czytelnianej. Oddzielny pokój 

na katalogi wraz z bezpośrednio łączącym się działem 

informacyjno-bibliograficznym pozwala czytelnikowi 

na swobodne zasięganie informacji, podczas gdy 

przedtem szepty przy katalogach na sali czytelnianej 

przeszkadzały czytającym. Oddzielne pomieszczenia 

na pracownię rękopisów i kartografii, na pracownię 

starych druków, na pracownię książek dla filii, dla 

działu finansowo-gospodarczego, dla kierownika biblioteki 

— zapewniają spokój tak potrzebny w pracy 

bibliotecznej. Bezpłatna, obowiązkowa szatnia dla czytelników, 

obszerny, piękny hall, w którym można 

urządzać stałe wystawy książek o zmiennej tematyce, 

dopełniają całości obrazu warunków lokalowych, jakie 

Biblioteka nasza uzyskała w Polsce Ludowej. 

Ze wzrostem placówek bibliotecznych wzrosła liczba 

pracowników — do 37 osób. Ale nie tylko liczba wzrasta. 

Świadomość, że nie musimy dziś nikogo błagać 

o pomoc dla biblioteki, że właśnie od nas samych zależy, 

jak wykorzystamy warunki stworzone w Polsce 

Ludowej dla* jej rozwoju, łączy nas w kolektywnej 

pracy i kiedy trzeba było, odgruzowaliśmy przejście 

do biblioteki, a po kapitalnym remoncie, gdy tyle 

okien, drzwi i podłóg trzeba było wymyć, by dotrzymać 

99

zapowiedzianego terminu otwarcia i urządzenia nowych 

pomieszczeń na cześć wyborów do Sejmu — 

wszyscy bez wyjątku stanęliśmy ze ścierkami i szczotkami 

do mycia, do przeniesienia sprzętu, do przenoszenia 

książek itd. Gdy kol. Jadwiga Racka została odznaczona 

Brązowym Krzyżem Zasługi za upowszechnianie 

czytelnictwa w dzielnicy robotniczej na Bronowicach, 

radość z nią dzieliła cała Biblioteka. O pracy tej koleżanki 

tak pisze czytelnik Rafał Narkon w książce 

życzeń i zażaleń w dn. 4.XI.1952 r.: „Gdyby wszyscy 

obywatele Polski pełnili swe obowiązki jak ob. kierowniczka 

biblioteki ,,na naszych Bronowicach", Polska 

byłaby szczęśliwa". 

Jeśli w r. 1945 mieliśmy już 765 stałych czytelników, 

obecnie mamy ich aż 9.204. W ciągu 1952 r. odwiedzili 

oni bibliotekę 218.556 razy i wypożyczyli w tym czasie 

233.205 książek. Wypożyczanie książek jest bezpłatne. 

Księgozbiór naszej bibloteki wzrósł przy władzy 

ludowej o 51.000 tomów i liczy łącznie z dawnym 

135.778 tomów. Prenumerata czasopism w r. 1953 obejmowała 

182 różne tytuły czasopism, w tym 3*2 radzieckie. 

Sprowadziliśmy po 38 latach poniewierki po różnych 

piwnicach klikunastotysięczny księgozbiór byłego 

gimnazjum rosyjskiego w' Lublinie, wywodzący się 

z kolei z biblioteki dawnego liceum lubelskiego, który, 

przyznany Bibliotece H. Łopacińskiego w 1919 r., nie 

mógł być sprowadzony z braku miejsca. 

Nasze działy specjalne są przedmiotem zainteresowania 

różnych ośrodków naukowych w kraju. Biblioteka 

Narodowa w Warszawie i Instytut Badań Literackich 

interesowały się rękopisami ks. Ściegiennego. 

Dokumenty z czasów działalności Komisji Edukacji 

Narodowej, listy Orzeszkowej otrzymane w „1950 r., 

rękopisy Bolesława Prusa, manuskrypty o sprzedaży 

rodzin chłopskich z 1808 r., o długotrwałych buntach 

chłopów na Lubelszczyźnie w XVII w., których stłumienie 

nakazał Jan III Sobieski, podpisując własną 

ręką dekret opatrzony wielką pieczęcią koronną, doskonale 

zachowaną, — oto przykładowe pozycje z liczby 

2.000 naszych rękopisów. 

W dziale starych druków posiadamy ponad 8.000 pozycji, 

w większości jeszcze nie skatalogowanych, 

w tym 28 inkunabułów. W starych drukach unikatowe 

wydania stanowią „Sand Parysa Krolowica Troiańskiego", 

„Zielnik" Falimierza (nie komplet), „Psałterz Dawidów" 

J. Kochanowskiego z 1585 r., druk. Łazarzowa 

w Krakowie, który ostatnio wykorzystał Wrocławski 

Ośrodek Naukowy przy pracach przygotowawczych 

nad nową edycją dzieł wielkiego poety. 

Z satysfakcją odpowiedzieliśmy słynnemu Muzeum 

Plantin-Moretus w Antwerpii na jego zapytanie w październiku 

1952 r., że posiadamy dzieła Seneki wydane 

przed rokiem 1700 i że nasze wydanie pochodzi z roku 

1529. 

Z najstarszych druków lubelskich mamy wydany 

w 1630 r. „Słonecznik" Drexeliusa. 

W dziale kartografii, obejmującym ponad 1.335 pozycji, 

możemy się pochlubić mapą PolsRi z XVI w. 

Grodeckiego, mapą Pomorza z XVI w. Lubinusa, mapą 

geologiczną Polski Staszica i innymi wydaniami unikatowy 

.mi, 

W dziale grafiki i rycin, których posiadamy ponad 

2.000, znajdujemy bardzo ciekawe ryciny i widoki 

z dawnego Lublina i Lubelszczyzny oraz z innych 

dzielnic Polski. 

W dziale czasopism, obejmującym 897 tytułów z różnych 

lat, znaleźliśmy bogaty zbiór druków ulotnych 

różnych polskich ugrupowań politycznych z lat 1914— 

1922, a wśród nich kilka ulotek SDKPiL oraz broszurę 

z 1906 r. — wydawnictwo „Czerwonego Sztandaru" pt. 

„Co ma czynić lud wiejski", napotkaliśmy wydawnictwo 

poświęcone 10-leciu działalności LSS — Lubelskiej 

Spółdzielni Spożywców — w 1913—1923, w którym 

znajduje się artykuł B. Bieruta pt. „Ideologia LSS". 

Posiadamy też „Codzienny Kurier Lubelski" z 1914 r. 

z artykułem B. Bieruta o towarzystwie „Przyszłość". 

Biblioteka zebrała z czasopism lubelskich z 1905 r,, 

1918 i 1919 r. materiały o ruchach robotniczych* na 

naszym terenie w owych czasach — które żywo zainteresowały 

Wojewódzki Ośrodek Szkolenia Partyjnego 

w Lublinie, Szkołę Partyjną przy KC PZPR oraz katedrę 

marksizmu-leninizmu przy UMCS. 

Z posiadanych dubletów część oddaliśmy Centralnemu 

Instytutowi Badań Pedagogicznych, Muzeum Kultur 

Ludowych w Warszawie, a ostatnio nowemu Wydziałowi 

Humanistycznemu UMCS. Teraz przygotowujemy 

wykaz dubletów dla biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego. 

Sami również otrzymujemy w drodze darów wydawnictwa 

naukowe z różnych ośrodków w Polsce. 

Biblioteka utrzymuje kontakt z prasą miejscową 

i centralną zawodową („Bibliotekarz"), informując tą 

drogą o swej pracy, osiągnięciach i planach, a często 

wystawy książek na różne tematy zapoznają społeczeństwo 

Lublina z bogactwem naszych zbiorów, co w wyniku 

zawsze zwiększa liczbę czytelników. 

Mamy przed sobą jeszcze wiele pracy. Rozszerzymy 

sieć naszych filii i punktów bibliotecznych na dalsze 

dzielnice Lublina. Pragniemy upowszechnić formy pracy 

ze zbiorowym czytelnikiem, a przede wszystkim dyskusje 

na określone tematy. Skatalogujemy — oprócz 

książek aktualnie otrzymywanych z centralnego przydziału 

— 35.000 tomów z dawnej bibliotek: chełmskiej 

i biblioteki byłego gimnazjum rosyjskiego w Lublinie, 

które od 40 lat leżą bez użytku. Uporządkować musimy 

katalogi czasopism z dawnych lat, aby włączyć się do 

ogólnokrajowych akcji przygotowania Centralnego Katalogu 

Czasopism pod kierownictwem Biblioteki Narodowej 

w Warszawie. Sprawdzenie stanu magazynu 

biblioteki wg stanu katologów wobec zachodzących 

nieraz różnic, powstałych wskutek braku dostatecznej 

liczby fachowych sił w latach przedwojennych i konieczność 

sporządzenia nowych katalogów oraz wydanie 

drukiem dodatkowego katalogu opracowanych już 

rękopisów — to czołowe, wielkie zadania. Opieka Pol- * 

ski Ludowej nad bibliotekami, zagwarantowana w art. 

62 Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 

i praktyczne formy tej widocznej już z powyższych 

faktów opieki ze strony miejscowych organów PZPR 

oraz Prezydium MRN, są rękojmią, iż zadania te 

wykonamy. 

Antoni 

Kluczyk 

100

Z DZIAŁALNOŚCI LUBELSKIEGO ODDZIAŁU 

TOWARZYSTWA 

IM. ADAMA 

LITERACKIEGO 

MICKIEWICZA 

W r. 1946 staraniem przebywającego w Lublinie prof. 

Kleinera został wznowiony po przerwie spowodowanej 

wojną Lubelski Oddział Towarzystwa Literackiego im. 

Adama Mickiewicza. Celem Towarzystwa — jak głosi 

statut z r. 1886 — jest „umiejętne badanie dziejów 

piśmiennictwa polskiego ze szczególnym uwzględnieniem 

twórczości Adama Mickiewicza i współczesnego 

mu ruchu umysłowego, budzenie zamiłowania do literatury 

polskiej, naukowe pogłębianie jej znajomości 

i badanie języka polskiego jako twórczości artystycznej; 

krzewienie czci dla wielkich poetów i pisarzy 

polskich. Ponieważ zatem z natury rzeczy Towarzystwo 

Literackie opierało się w dużej mierze na nauczycielach 

polonistach wykazujących zainteresowania naukowe 

i troskę o swój poziom zawodowy, pierwszy 

zarząd postanowił dostosować działalność Oddziału 

w dużej mierze do aktualnych potrzeb nauczycielstwa. 

Wyrazem tego była praca w osobnej sekcji dydaktycznej 

poza ogólnymi zebraniami. Po wyjściu ze stadium 

organizacyjnego i po okresie żywej, lecz stosunkowo 

krótkotrwałej działalności Oddziału nadszedł czas prawie 

całkowitej przerwy w jego pracy. Powodem tego 

był wyjazd z Lublina dwu kolejnych przewodnićsigcych 

Oddziału: prof. J. Kleinera i prof. S. Kawyna. Towarzystwo 

Literackie istniało tylko formalnie nie podejmując 

żadnych prac. Dopiero z początkiem r. 1951 

nadszedł czas powtórnej organizacji Oddziału oraz nawiązanie 

ścisłej współpracy z Sekcją Naukowo-Metodyczną 

Języka Polskiego WODKO w Lublinie. 

Oddział lubelski liczy obecnie 95 członków. Przewodniczącym 

jego jest dr Feliks Araszkiewicz. W okresie 

sprawozdawczym Zarząd podjął akcję umasowienia 

Towarzystwa wśród nauczycieli polonistów i studentów 

starszych lat filologii polskiej. W wyniku tej akcji 

Oddział zyskał 51 członków. Zsynchronizowanie zebrań 

Towarzystwa z zebraniami Sekcji Języka Polskiego 

WODKO podniosło frekwencję nauczycieli polonistów 

przez udostępnienie obecności na zebraniach nawet 

zamiejscowemu nauczycielstwu. 

Zycie naukowe Oddziału ma za zadanie poszerzać 

horyzonty naukowe nauczycieli polonistów przez zaznajamianie 

ich z najnowszymi osiągnięciami na pplu 

nauk o literaturze oraz umożliwić członkom Oddziału 

publikację własnych prac naukowych. Znalazło to realizację 

w urządzaniu zebrań naukowych w ramach 

akcji odczytowej Zarządu Głównego oraz w zakresie 

własnych możliwości Oddziału. W r. 1952 odbyło- się 

12 zebrań . naukowych poświęconych następującym 

tematom: tzw. prawdziwości dzieła literackiego (dyskusję 

zagaił Czesław Zgorzelski); Konrad Górski -— Żeromski 

a romantyzm; Zbigniew Nowak — Żołnierz 

w świetle poetyckim Mickiewicza (6.V.195l); Sławińska 

Irena — Problemat stygmatu w twórczości Norwida 

(1I.XI.1951); Czesław Zgorzelski •— Naruszewicz na tlę 

prądów literackich swojej epoki; Stanisław Papierkowski 

— Zagajenie dyskusji „Z przemyśleń nad literaturą"; 

Wanda Achremowiczowa — „Dźwięk jako element 

strukturalny Konrada Wallenroda"; Jerzy Pelc — 

Przedmiot przedstawiony w dziele literackim; Maria 

Rzeuska — Trudności i przeszkody w naukowym ocenianiu 

dzieła literackiego; Zdzisław Libera — Przegląd 

najnowszych pozycji z nauki o literaturze i przydatność 

ich dla potrzeb szkoły; Tadeusz Sivert — O dramacie 

mieszczańskim pozytywizmu warszawskiego; Maria 

Straszewska — Kierunki ideologiczne Wielkiej Emigracji; 

Eugeniusz Sawrymowicz — Ideologiczna interpretacja 

„Balladyny". 

W rb. wygłosili już referaty: Feliks Araszkiewicz —, 

Pozycja Zygmunta Niedźwieckiego w polskim naturalizmie 

oraz Jerzy Starnawski — Nauczyciel wobec 

tekstów literackich, Jerzy Eugeniusz Płomieński — 

Stanisław Ignacy Witkiewicz, dr Tadeusz Brajerski — Dyskusja 

nad pochodzeniem polskiego języka literackiego, 

dr K. M. Mayenowa — Z zagadnień teorii literatury. 

M. J. 

LUBELSKI ODDZIAŁ ZWIĄZKU 

PLASTYKÓW 

Lubelski Oddział Związku Plastyków lłczy 47 członków, 

w dużej części zamieszkujących w Lublinie. Na 

dorocznym walnym zebraniu wybrano zarząd, do którego 

weszli: Stanisław Brodziak (prezes), Antoni Michalak 

(I wiceprezes), Jarosław Łukawski (II wiceprezes), 

Joanna Szydłowska (sekretarz), Józef Abramowicz 

(skarbnik), Henryk Zwolakiewicz .Wiktor Ziółkowski, 

Janusz Świeży, Lucjan Pakulski i Piotr Wollenberg 

(członkowie Zarządu). W ciągu ubiegłego 

okresu sprawozdawczego odbyło się 12 plenarnych zebrań 

zarządu oraz 28 zebrań prezydium, jedno ogólne 

walne zebranie i trzy ogólne zebrania sekcji, poświęcone 

zagadnieniom plastyki. 

Plastycy lubelscy pracują w trzech sekcjach: malarstwa, 

grafiki i architektury wnętrz i sztuki dekoracyjnej. 

Oddział zorganizował dwie wystawy — pierwszomajową 

i okręgową jesienną. Wystawa okręgowa, będąca 

przeglądem prac ostatniego okresu członków Związku, 

zgromadziła 70 prac 27 malarzy lubelskich. Z liczby 

wystawionych obrazów 15 prac zakupiło Ministerstwo 

Kultury i Sztuki oraz Wydział Kultury i Sztuki w Lublinie. 

Malarze lubelscy wzięli też udział w III Ogólnopolskiej 

Wystawie Plastyki. Z ogólnej liczby 19 prac 

zaproponowanych — przyjęto na wystawę cztery (2 Brodziaka,- 

1 Kononowicza i 1 Wollenberga). Zakupiono 

trzy prace. 

Sekcje często pracowały wspólnie, odbywając łącznie 

zebrania, na których omawiano zagadnienia zawodowe 

i społeczne. Tematem ojprad były kolejno: 

III. Ogólnopolska Wystawa Plastyki, włączenie do 

programu prac uchwał Zarządu Głównego, treść obrad 

Zjazdu w Szczecinie oraz plan pracy twórczej. Dyskusje 

były żywe i ciekawe. 

Hamująco na rozwój prac działa brak odpowiedniego 

lokalu. Malutki pokoik, w którym mieści się z trudem 

sekretariat, zaspakaja tylko w części potrzeby JpkSlowe 

Związku. Walne zebrania muszą plastycy lubelscy 

urządzać w wynajętych salach. W tych warunkach 

zorganizowanie- akcji odczytowej, uruchomienie świetlicy, 

zorganizowanie pokazów artystycznych jest przysłowiową 

piosenką przyszłości. 

(g) 

101

SZKOLNICTWO 

WOJEWÓDZTWA 

ARTYSTYCZNE 

LUBELSKIEGO 

W LATACH 1944—1953 

Szkolnictwo artystyczne dopiero w okresie po wyzwoleniu 

Polski przybrało formy organizacyjne umożliwiające 

właściwe szkolenie kadr artystów i pracowników 

na polu kultury. W Polsce przedwrześniowej na 

terenie województwa lubelskiego były dwie prywatne 

szkoły: Instytut Muzyczny i Wolna Szkoła Rysunku 

i Malarstwa. W latach 1944 i 1945 zaczęły wyrastać 

„jak grzyby po deszczu" nowe szkoły artystyczne 

(5 muzycznych, 2 plastyczne), prywatne, opierające 

swój budżet na subwencjach państwowych. Nie miały 

one wytyczonej wyraźnie linii szkoleniowej, nie zrealizowały 

jeszcze zadania upowszechnienia kultury, 

nastawione były raczej — podobnie jak w okresie 

przedwrześniowym — na zaspokojenie ambicji sferjŁ 

drobnomieszczańskiej, niż na szkolenie utalentowanych 

artystycznie dzieci robotników i chłopów, którzy nie 

mogli sobie pozwolić na uiszczanie wysokiego czesnego. 

Inicjatywa jednostek czy instytucji kulturalnych, 

jak Towarzystwo Muzyczne, Towarzystwo Miłośników 

Sztuki, polegająca początkowo na pożytecznym, ale 

jednocześnie chaotycznym i bezplanowym tworzeniu 

szkół wszędzie tam, gdzie znalazło się grono artystów, 

musiała zyskać opiekę Państwa, gdyż w przeciwnym 

razie szkołom artystycznym groziło zamknięcie z powodu 

braku funduszów, lub musiałyby one podnieść, 

i tak już wydatne opłaty miesięczne za naukę, 

przez co stałyby się szkołami elitarnymi. Ponieważ 

subwencje państwowe nie rozwiązywały całkowicie 

sytuacji materialnej szkół w sensie umożliwienia 

nauki bezpłatnej dla młodzieży robotniczo-chłopskiej, 

stało się niezbędne przejęcie szkół artystycznych na 

rzecz Skarbu Państwa. Najwcześniej, bo w roku 1945 

upaństwowiono Średnią i - Niższą Szkoły Muzyczne 

w Lublinie, następnie Liceum Plastyczne w Zamościu, 

potem Liceum Plastyczne w Lublinie i w Nałęczowie 

(1949 r.). Z dniem 1.1.1951 r. upaństwowiono Szkoły 

Muzyczne w Zamościu, Chełmie, Łukowie i Białej Podlaskiej. 

Upaństwowienie ugruntowało bazę materialną szkół 

artystycznych: w związku z tym wzrósł fachowy, należycie 

opłacany personel pedagogiczny, powiększył się 

zasób szkolnych pomocy naukowych i inwentarza specjalnego, 

wzrósł poziom ilościowy i jakościowy wyposażenia 

pracowni plastycznych oraz — co najważniejsze 

— umożliwiono młodzieży robotniczej i chłopskiej 

rozwój wrodzonych zdolności artystycznych, stwarzając 

dla niej 3 internaty, w których mieszka 280 uczniów 

i przydzielając 178 stypendiów. Wyniki pozytywne 

są wyraźnie widoczne: w r. 1945 tylko 28°/o młodzieży 

pochodzenia robotniczo-chłopskiego uczęszczało 

do szkół artystycznych, zaś w r. 1952 uczęszcza już. 

około 75"/o. Z drugiej strony, będące wynikiem upaństwowienia 

ujednolicenie programów nauczania, zastosowanie 

nowoczesnych metod w pracy pedagogicznej, 

ustawiczne szkolenie ideologiczne i fachowe nauczycieli 

sprawiły, że w latach 1949—1953 podniósł się wybitnie 

poziom nauczania i wychowania w szkołach 

artystycznych. Młodzież wraz z nauczycielami bierze 

czynny udział w życiu społecznym i politycznym Polski 

Ludowej, wykonując dekoracje okolicznościowe 

dla zakładów pracy i występując w części artystycznej 

obchodów i akademii. 

Ponieważ szkoły artystyczne były szkołami rozwojowymi, 

tzn. z każdym rokiem przybywały im nowe 

klasy, a tylko nieliczni uprzednio uczący się uczniowie 

wstępowali do wyższych klas, ilość absolwentów w latach 

1944—50 była mała i wahała się w granicach 10— 

12 absolwentów rocznie. Dopiero w r. 1951 szkoły 

wypuściły 97 absolwentów, a w r. 1953 będzie ich 85. 

W r. 1950 dokonały się w szkolnictwie artystycznym 

ważne przemiany, spowodowane nadaniem temu typowi 

szkolnictwa obowiązków i uprawnień szkół zawodowych. 

Obecnie szkoły muzyczne kształcą nie muzyków 

grających „dla własnej przyjemności", lecz przyszłych 

członków zespołów filharmonicznych, operowych, 

orkiestr symfonicznych, chórów i kierowników muzycznych 

w Domach Kultury. Proces uzawodowienia szkół 

muzycznych znalazł pełny wyraz w utworzeniu z dniem 

1.IX. 1952 r. Państwowego Liceum Muzycznego i Państwowej 

Szkoły Muzycznej w Lublinie, których absolwenci 

będą obowiązani do pracy w zawodzie muzycznym. 

Podobnie absolwenci liceów technik plastycznych 

będą zatrudnieni w przemyśle w zakresie nadzoru- 

artystycznego oraz w pracach podejmowanych 

przez Spółdzielnie Usługowe Plastyków, najzdolniejsi 

zaś pójdą do Akademii Sztuk Plastycznych. W ten oto 

sposób szkoły artystyczne służą społeczeństwu. 

Artur 

Iskrzycki 

WOJEWÓDZKIE ARCHIWUM PAŃSTWOWE 

W LUBLINIE W OKRESIE 

I DZISIAJ 

MIĘDZYWOJENNYM 

Archiwum Państwowe powołane do życia na podstawie 

reskryptu Rady Regencyjnej w roku 1918 dalszą 

podstawę prawną otrzymało w postaci dekretu o organizacji 

archiwów państwowych i opiece nad . archiwaliami 

z dnia 7 lutego 1919 r. (Dz. Praw Nr 14/1919, 

poz. 182). Archiwa Państwowe powstałe w pięciu 

głównych miastach Polski kierowane były przez Wydział 

Archiwów Państwowych przy Ministerstwie W.R. 

i O.P. 

Państwowe Archiwum w Lublinie zasięgiem swym 

obejmowało dwa województwa: lubelskie i wołyńskie, 

jednakowoż nie posiadało większego znaczenia i nie 

miało odpowiednich środków materialnych do wykonywania 

swoich zadań. Władze ustawodawcze Polski 

sanacyjnej po wydaniu pierwszego dekretu całkowicie 

pomijały milczeniem archiwa. Zasób archiwów, zabezpieczony 

i powiększany wyłącznie dzięki staraniom 

poszczególnych pracowników, składał się z akt byłych 

władz i urzędów z okresu dawnej Rzeczypospolitej, 

Księstwa Warszawskiego, Królestwa Kongresowego 

oraz byłych władz zaborczych austriackich i rosyjskich; 

natomiast archiwalia prywatne magnackie i obszarnicze 

nie wchodziły do zasobu archiwum i były 

niedostępne dla ogółu. Dzięki usilnej i mrówczej pracy 

kilku archiwistów zgromadziło wówczas księgi grodzkie 

i ziemskie oraz miejskie tyczące się poszczegól- 

102 *

nych grodów, siedzib władz sądowych i administracyjnych 

oraz miast i terenu województwa lubelskiego. 

Księgi te zostały częściowo uporządkowane i udostępnione 

dla badań. • 

Korzystanie z zasobu archiwum lubelskiego przebiegało 

w dwóch kierunkach: dla celów naukowych 

i administracyjno-sądowych. Zainteresowanie zasobem 

dla celów naukowych było znikome, jedynie korzystali 

z materiału aktowego sami archiwiści piszący indywidualne 

prace oraz naukowcy miejscowi. Głód ziemi 

dający się odczuć na wsi oraz zatargi i procesy majątkowe 

z obszarnikami — zmuszały chłopa da szukania 

materiałów dowodowych w aktach archiwalnych. 

Działalność Archiwum na zewnątrz ograniczała się do 

bardzo nielicznych ekspertyz przy brakowaniu akt 

urzędów państwowych. 

Poszczególne archiwa żyły życiem własnym. Nie 

dzieliły się doświadczeniami dla stworzenia jednolitej 

metody i koordynacji pracy — nie istniało planowanie. 

Dlatego młoda nauka archiwalna stawiająca pierwsze 

kroki bez należytej opieki ze strony państwa nie 

mogła się rozwinąć. Jedyne czasopismo naukowe poświęcone 

zagadnieniom archiwalnym „Archeion" wydawane 

centralnie dla wszystkich archiwów, nie mogło 

zaspokoić potrzeb i zainteresowań naukowych nawet 

nielicznych archiwistów. 

W okresie okupacji hitlerowskiej Archiwum lubelskie, 

wyrzucone przez okupanta ze swojej głównej 

siedziby przy dzisiejszym pl. Stalina Nr 5 (obecnie 

gmach UMCS), znalazło schronienie w salach Instytutu 

Lubelskiego przy ul. Narutowicza 4. Hitlerowcy usuwając 

akta zniweczyli pracę archiwistów przez zniszczenie 

inwentarzy kartkowych oraz wielu katalogów. 

Cały porządek akt został zburzony. Nieliczny personel 

archiwalny (4 osoby) pracował w nieogrzanych salach 

przy trzydziestu kilku stopniach mrozu porządkując 

akta, aby je ocalić przed zniszczeniem. 

Hitlerowcy bezskutecznie poszukiwali w" aktach 

Archiwum lubelskiego materiałów do udowodnienia 

niemieckości miasta Lublina. Ustępując z Lublina wywieźli 

najstarszą część zasobu: księgi grodzkie i ziemskie 

oraz miejskie. Jednak szybko postępująca ofensywa 

wojsk radzieckich zmusiła najeźdźców do porzucenia 

zagrabionych archiwaliów. Ocalone księgi wróciły 

do Lublina z" Piotrkowa Trybunalskiego. 

Archiwum Państwowe w Lublinie rozpoczęło nowe 

życie. W ciągu kilku lat od zakończenia wojny władze 

Polski Ludowej w trosce o rozwój archiwów wydały 

cały szereg aktów prawnych dotyczących organizacji 

i pracy archiwów. W miejsce dotychczasowego 

Wydziału Archiwów Państwowych w ramach Ministerstwa 

Oświaty powstała na podstawie dekretu o Archiwach 

Państwowych z 1951 r. Naczelna Dyrekcja 

Archiwów Państwowych w Warszawie jako urząd centralny 

podległy bezpośrednio Prezesowi Rady Ministrów. 

Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych 

kieruje obecnie całokształtem działalności Archiwów 

Państwowych. Sieć archiwalną stanowią centralne 

archiwa państwowe, wojewódzkie archiwa państwowe 

oraz powiatowe archiwa państwowe. 

Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Lublinie, 

które ma swoją główną siedzibę przy ul. Narutowicza 

10, podlegają trzy archiwa powiatowe: w Chełmie, 

Łukowie i Zamościu, powstałe w pierwszych latach 

planu sześcioletniego. Do końca planu sześcioletniego 

powstaną na terenie województwa lubelskiego oddziały 

powiatowe we wszystkich miejscowościach będących 

siedzibami Powiatowych Rad Narodowych. 

Szczegółowy zakres działania archiwów państwowych 

określają statuty. Zgodnie z postanowieniami statutu 

do głównych zadań Wojewódzkiego Archiwum Państwowego 

w Lublinie należy: zabezpieczenie, gromadzenie 

i scalanie, porządkowanie i rejestracja oraz udostępnianie 

materiałów archiwalnych wchodzących 

w skład państwowego zasobu archiwalnego, a wytwarzanych 

przez władze, urzędy, instytucje i inne 

zakłady gospodarki uspołecznionej na terenie objętym 

jego działalnością. Ponadto Wojewódzkie Archiwum 

Państwowe ma powierzony nadzór nad składnicami 

akt oraz prace naukowo-badawcze i wydawnicze w zakresie 

archiwistyki i źródeł archiwalnych. 

Przy Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lublinie 

funkcjonuje Wojewódzka Komisja Brakowania 

Akt podległa dyrektorowi, której zadaniem jest opiniowanie 

brakowania akt, dokonywanego przez urzędy, 

instytucje i przedsiębiorstwa mające siedzibę na terenie 

województwa. Do wybrakowania i zniszczenia akt, 

które może nastąpić dopiero po upływie wymaganego 

przepisami czasokresu, konieczna jest zgoda właściwej 

władzy archiwalnej, aby akta mające znaczenie wieczyste 

(kategoria „A") nie ulegały zniszczeniu, lecz 

zostały przekazane do Archiwum. Akta nie zasługujące 

na przechowanie wieczyste (kategoria „B") są zwalniane 

w trybie art. 4 ustęp 3 Dekretu o Archiwach Państwowych 

z 1951 r. (Dz. U. R. P. Nr 19) celem przekazania 

na przemiał, dla przysporzenia gospodarce narodowej 

cennego surowca, jakim jest makulatura. 

Zaniedbania z okresu sanacji ujawniają się m. in. 

w trudnych do przezwyciężenia przeszkodach w postaci 

braku uświadomienia co do wartości akt oraz 

konieczności chronienia ich przed zniszczeniem. Dla 

uwypuklenia różnicy warunków, w jakich żyje i działa 

dzisiaj Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie, 

wystarczy przytoczyć kilka cyfr. W okresie międzywojennym 

personel Archiwum, obejmującego zasięgiem 

swoim dwa województwa, składał się z 4 osób, w tym 

trzech pracowników naukowych; obecnie zaś na obszarze 

jednego województwa — wynosi 28 osób, w tym 

15 pracowników naukowych. Rekrutuje się on dzisiai 

prawie w całości z córek i synów chłopskich. Cały 

personel został już kilkakrotnie przeszkolony na kursach, 

część zaś brała udział w dwóch centralnych dwutygodniowych 

konferencjach naukowych, na których 

ustalono marksistowskie metody pracy archiwalnej. 

Liczne zobowiązania podejmowane przez pracowników 

Archiwum Państwowego, jak np. ostatnie dla uczczenia 

śmierci Józefa Stalina — coraz bardziej przyczyniają 

się do wzrostu wydajności i wyników pracy. 

Zasób Wojewódzkiego Archiwum Państwowego 

w wyniku dokonanej reformy rolnej powiększył się 

przez przejęcie archiwaliów podworskich, między innymi 

olbrzymiego archiwum Ordynacji Zamojskich ze 

Zwierzyńca — największego latyfundium magnackiego 

w Europie. Przejęto również bardzo cenne akta byłego 

103

Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego — fundacji 

staszicowskiej z Dziekanowa, będącej niejako prototypem 

spółdzielni produkcyjnej, akta, których bezskutecznie 

poszukiwano w okresie międzywojennym. Należy 

podkreślić, że Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie 

było w czasie powstania drugą znaną na świecie 

instytucją tego rodzaju. 

• 

Do Archiwum napływają także materiały aktowe 

urzędów, przedsiębiorstw, spółdzielni i innych zakładów 

wytwórczych. Nabytki w okresie od zakończenia 

wojny do obecnej chwili określą się cyfrą ca 1000 mb 

akt. 

Wartość archiwaliów zarówno podworskich, jak 

i przejętych z zakładów produkcyjnych jest olbrzymia, 

gdyż zawierają one bezcenne materiały do dziejów 

klasy robotniczej i chłopskiej. Zasób Wojewódzkiego 

Archiwum Państwowego w Lublinie zamyka się chronologicznie 

w granicach 1317*)—1950 dzieląc się na 

K oddziałów, Wartość akt przechowywanych 

w tutejszym Archiwum jest tym większa, że archiwalia 

władz centralnych w Warszawie uległy w większości 

zniszczeniu i wobec tego materiały przechowywane 

w Archiwum Wojewódzkim mają znaczenie nie tylko 

regionalne, ale ogólnopaństwowe. Należy tu wymienić 

przede wszystkim materiały do ruchu robotniczego 

oraz materiały do historii wsi i ruchów chłopskich, 

a nadto źródła do walk narodowo-wyzwoleńczych: jak 

powstania listopadowego, ruchów chłopskich przed 

uwłaszczeniem, „wiosny ludów", powstania styczniowego. 

Oddzielną grupę w zasobie lubelskiego Archiwum 

stanowią akta samorządowe, a więc miasta Lublina, 

miast i miasteczek Lubelszczyzny, w tym pergaminy 

i księgi dawne miejskie od XV do XVIII w., 

akta dotyczące cechów i rzemiosła, szkół, urzędów do 

spraw wyznfiń i wiele, wiele innych. 

Archiwalia podworskie posiadają niezastąpiony materiał 

dla historyka gospodarczego i socjologa. Zbiory 

kartograficzne są cennym obecnie materiałem przy 

aktualnej przebudowie wsi. 

Najpoważniejszymi osiągnięciami Archiwum w pracy 

nad zasobem jest: 1. inwentaryzacja materiałów do 

historii ruchu robotniczego, 2. inwentaryzacja materiałów 

do historii wsi. Celem zebrania materiałów do ruchu 

robotniczego przejrzano około 30.000 voluminów 

akt władz carskich, przy rejestracji materiałów do 

dziejów przeczytano około 700.000 stron ksiąg grodzkich 

i ziemskich z XV—XVIII w. Obecnie kartoteka 

tych ' materiałów jest już udostępniona pracownikom 

naukowym ośrodków uniwersyteckich z całej Polski. 

W ramach innych prac nad zasobem, Archiwum zorganizowało 

w latach 1950 do 1952 wystawę pt. „Lublin 

i Lubelszczyzna w dokumencie archiwalnym", którą: 

zwiedziło 7.417 osób indywidualnie oraz 108 wycieczek, 

czek. 

W okresie powojennym nastąpiły bardzo poważne 

zmiany w zakresie korzystania z zasobu Archiwum, 

który został zużytkowany jako materiał źródłowy do 

tworzenia nauki socjalistycznej, dla badań ruchu robotniczego 

i poznania życia dawnej wsi lubelskiej. 

Wydobyte przez archiwistów lubelskich materiały 

') Dokument lokacyjny m. Lublina z 1317 r. 

104 

umożliwiają naukowcom opracowanie nowej, opartej 

na zasadach marksizmu-leninizmu historii klasy robotniczej 

i chłopskiej. Zainteresowanie materiałem archiwalnym 

w porównaniu z okresem międzywojennym 

jest znacznie większe. Podczas, gdy w latach 1920— 

1939 korzystali z materiałów archiwalnych głównie 

miejscowi badacze, obecnie przyjeżdżają do Archiwum 

naukowcy z Warszawy, Krakowa i innych ośrodków 

uniwersyteckich. Pracownicy Archiwum mają możność 

wydawania drukiem artykułów w czasopismach poświęconych 

zagadnieniom archiwalnym oraz swych 

aprac w „Archeionie" i „Archiwum historycznym". Personel 

naukowy Wojewódzkiego Archiwum Państwowego 

Współpracuje z zespołami katedr historycznoprawnych 

i Wydziałem Humanistycznym UMCS służąc 

pomocą i radą w zakresie badań regionalnych. Poza 

przygotowaniem przez personel Archiwum materiałów 

archiwalnych do badań naukowych, ze zbiorów (kartograficznych) 

Wojewódzkiego Archiwum Państwowego 

korzysta Prezydium Wojewódzkiej Rady . Narodowej, 

traktując plany pomiarowe gruntów jako aktualny 

materiał użytkowy przy przebudowie wsi. 

W oparciu o prawnie zagwarantowaną opiekę Polskiej 

Rzeczypospolitej Ludowej, Wojewódzkie Archiwum 

Państwowe w Lublinie ma wielkie możliwości 

rozwojowe. W przyszłości jego personel naukowy 

wzbogacą nowe kadry kształcące się na studiach 

archiwalnych w Warszawie i Toruniu. Ma 

jednak Archiwum duże braki i bolączki. Głównymi 

niedomaganiami są.: dający się bardzo odczuć brak 

pomieszczeń na magazyny, spowodawany ciągłym dopływem 

akt oraz niezrozumienie roli i zadań archiwów 

wśród społeczeństwa, w którym pokutują jeszcze pojęcia 

o Archiwum z okresu przedwrześniowego. (M.D.) 

KSIĄŻKI NADESŁANE DO REDAKCJI 

Wydawnictwa „Naszej Księgarni" 

Natalia- Obrębska: Dobro i szczęście dziecka naszym 

celem, 1952. 

Anna Lanota: Tarcza i miecz, 1952. 

Anna Pawłowska: Bułczany strajk, 1952. 

Lucjan Rudnicki: Matka, 1952. 

Lew Linków: Warta na wielkim wrębie, 1952. 

Hanna Mortkowicz-Olczakowa: Piosenka o Nowej 

Hucie, 1952. 

Hanna Mortkowicz-Olczakowa: Na budowie, 1952. 

Lucyna Krzemieniecka: Jak to nad Bałtykiem bywa, 

1952. 

Czesaw Janczarski: Wspólna sprawa, 1952, 

Władysław Łoziński: Nowe opowiadania imć pana 

Wita Narwoja, 1952. 

Jerzy Kierst: Rośnie dzielnica nowa, 1952. 

S. Mogilewska: Piotruś, 1952. 

Ludwik Maciąg: Zwierzęta domowe, 1952. 

T. Dąbrowska: Zagadki i gry literackie, 1952. 

F. Wigdorowa: Moja klasa, 1952. 

^Iwan Wasilenko: Artiomka w cyrku, 1952. 

„Porównaj", 1952. 

„Łódź w walce" — wydawnictwo Łódzkiego Komitetu 

Wyborczego Frontu Narodowego. 

„Lubelszczyzna walczy o Plan", wydawnictwo Woj. 

Komitetu Frontu Narodowego, Lublin, kwiecień, 1953.

str. 

RECENZJE: Jerzy Starnawski — Drugie wydanie powojenne Dzieł Słowackiego; 

Feliks Araszkiewic z — Jan Parandowski „Zegar słoneczny; 

Wacł aw Gralewski — Józef Nikodem Kłosowski „Czarna wiosna"; 

Anna Kamieńska „O szczęściu"; j n k— Jerzy Krzysztoń „Opowiadania 

indyjskie"; Wojciech Natanson — Tadeusz Różewicz „Wiersze 

i obrazy"; kaj — Seweryn Pollak „Pocisk i słowo" . . . . 89 

KRONIKA KULTURALNA LUBELSZCZYZNY: k a j — Z pracy Lubelskiego Oddziału 

ZLP; Antoni Kluczyk — Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego; 

M. J. — Z działalności Lubelskiego Oddziału Towarzystwa Literackiego 

im. A. Mickiewicza; (g) — Lubelski Oddział Związku Plastyków; 

Artur Iskrzycki — Szkolnictwo artystyczne województwa lubelskiego 

w latach 1944—53; M. D. — Wojewódzkie Archiwum Państwowe 

w Lublinie w okresie międzywojennym i dzisiaj 98 

Książki nadesłane do redakcji 104 

Okładkę projektował. FRANCISZEK SEIFERT 

SPROSTOWANIE 

Pod wierszem „Niewyrażalne" zamieszczonym na str. 124 i 125 wydawnictwa: W. Żukowski „Poezje" 

(Czytelnik, 1952) opuszczono nazwisko drugiego tłumacza tego utworu — Anatola Sterna. 

Przekładu libretta operetki Milutina „Niespokojne szczęście", granej obecnie w warszawskim Teatrze Nowym, 

dokonali Eugeniusz Gołębiowski i K. A. Jaworski. Na aiiszach opuszczono nazwisko pierwszego tłumacza. 

107 

„Kamena", organ Lubelskiego 

Oddziału Związku Literatów Polskich 

Kolegium redakcyjne: Feliks Araszkiewicz, Maria Bechczyc-Rudnicka, Konrad Bielski, 

Eugeniusz Gołębiowski, Kazimierz Andrzej Jaworski, Zygmunt Mikulski 

Redaktor naczelny: Kazimierz Andrzej Jaworski (Lublin, Bronowicka 14/4, teł. 35-30) 

Zastępca redaktora: Maria Bechczyc-Rudnicka (Lublin, Pstrowskiego 10/9, tel. 19-98) 

Wydawca: Kolegium redakcyjne 

Adres redakcji i administracji: Lublin, ul. Graniczna 1-c. Tel. 36-45 

Lubelska Drukarnia Prasowa, Buczka 12. Zam. 2096 10 VII.1953. — 8.VIII.1953. A-4-12935 2200 A-4. Druk. sat. VII 60 g.

PokaÅ¼ treÅÄ! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

PokaÅ¼ treÅÄ! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl