DEFINICJE Pojęcie definicji W najszerszym tego słowa rozumieniu ...

DEFINICJE
Pojęcie definicji
W najszerszym tego słowa rozumieniu definicjami nazywamy
wszelkie środki komunikowania komuś o znaczeniu poszczególnych
wyrazów czy zwrotów językowych. W takim rozumieniu definicją
będzie wypowiedź:
"Przedmiot zielony to tyle, co przedmiot takiego to koloru"
połączona z pokazaniem odpowiedniej barwy. Wypowiedź stwierdzającą,
że pewien wyraz czy wyrażenie odnosi się do przedmiotów
takich, jak przedmioty równocześnie pokazywane, nazywają
niektórzy d e f i n i c j ą o s t e n s y w n ą, czyli definicją przez
pokaz. Nie da się chyba inaczej wytłumaczyć komuś, co to znaczy
"słodki", jak przez to, że mu powiemy "to coś o takim smaku, jak
to", dając mu do skosztowania nieco cukru. Przedmiotem naszego
zainteresowania będą jednak definicje w ściślejszym tego słowa
rozumieniu, tj. wypowiedzi wyłącznie za pomocą słów wyjaśniające
znaczenie pewnych wyrazów i wyrażeń, czyli d e f i n i c j e
s ł o w n e, które dalej nazywać będziemy po prostu definicjami.
Definicja jest wyrażeniem, które wskazuje, jak zastępować pewien
wyraz (wyraz definiowany) za pomocą słów znanych już tej osobie,
której to znaczenie wyrazu chcemy dać poznać.
Np. ktoś nie wie. co znaczy po polsku słowo "deltoid". Podajemy mu
więc definicję: Wyraz "deltoid" znaczy tyle, co wyrażenie
"czworokąt o dwóch parach przyległych boków równych". Na
podstawie tej definicji można by w każdym zdaniu, w którym
spotykamy słowo "deltoid", przekreślić je i wpisać na to miejsce
wyrażenie "czworokąt o dwóch parach przyległych boków
równych", i po tej zamianie sens zdania w niczym nie ulegnie
zmianie.

Zadania definicji
Formułowanym przez nas definicjom możemy stawiać bardzo różne
zadania. Z tego punktu widzenia trzeba rozróżniać definicje
sprawozdawcze i definicje projektujące, wśród tych drugich zaś
definicje konstrukcyjne (swobodnie projektujące) oraz definicje
regulujące, które choć zaliczyliśmy do definicji projektujących, są
właściwie czymś pośrednim między definicjami projektującymi a
sprawozdawczymi.
D e f i n i c j a s p r a w o z d a w c z a - to definicja, która
wskazuje, jakie znaczenie dotychczas miał wyraz definiowany w
pewnym języku. Definicja taka składa sprawozdanie z tego, jak
pewna grupa ludzi posługuje się czy też posługiwała się pewnym
wyrazem czy wyrażeniem. Np. W języku Polaków XX wieku
wyraz "księgarnia" znaczy tyle, co wyraz "sklep, w którym
sprzedaje się książki". Albo: W dawnym języku myśliwych w
Polsce wyraz "kot" znaczy tyle, co "zając". Jeśli ktoś mówi, że
"zwykły ołówek, to przyrząd do 'pisania złożony z pręcika
grafitowego i okładzin drewnianych", to choć on tego nie
zaznaczył, domyślamy się, że chodzi mu o to, iż tak teraz Polacy tej
nazwy złożonej używają i uważamy tę definicję za definicję
sprawozdawczą. Definicja sprawozdawcza ma odtwarzać takie
znaczenie wyrazu, jakie ma on w danym języku, a więc jeśli
definiowany wyraz nie ma wyraźnej treści, jest nazwą nieostrą, to
definicja sprawozdawcza musi tę nieostrość zachować, jak np. w
definicji ,,grupa jest to zespół ludzi dostatecznie ważny lub
dostatecznie trwały". Definicja sprawozdawcza, która składa wierne
sprawozdanie z tego, jakie znaczenie ma dane słowo w pewnym
języku, jest zdaniem prawdziwym; jeśli niewłaściwie informuje o
znaczeniu danego słowa - jest zdaniem fałszywym. Jeśli powiem,
że wyraz "sędzia" w języku polskim znaczy tyle, co; "człowiek,
który ma· siwe włosy" - to będzie to zdanie fałszywe, bo Polacy nie

nadają takiego znaczenia słowu "sędzia".
Definicję sprawozdawczą podajemy komuś, kto nie zna ustalonego
już znaczenia, jakie pewien wyraz ma w danym języku (np.
nauczyciel podaje dzieciom w szkole wiele definicji
sprawozdawczych) albo też wtedy, gdy chcemy się upewnić w
toku rozmowy z inną osobą, czy w ten sam sposób rozumiemy
pewien wyraz.
D e f i n i c ja p r o j e k t u j ą c a - to definicja, która wskazuje,
jak ktoś w przyszłości zamierza posługiwać się pewnym wyrazem,
jakie zamierza mu na przyszłość nadawać znaczenie. Oto
przykłady: "Kierownika suwnicy elektrycznej nazywać się będzie
w niniejszej ustawie «s u w n i c o w y m»". Wyrazem
«p ł a s z c z y n k a» oznaczać będziemy odtąd płaskie butelki do
atramentu do wiecznych piór, służące zarazem jako kałamarz".
Definicja projektująca jest d e f i n i c ją k o n s t r u k c y j n ą,
jeżeli ustala znaczenie pewnego wyrazu na przyszłość, nie licząc
się zupełnie z dotychczasowym znaczeniem tego wyrazu, jeśli
jakieś w ogóle przedtem posiadał. Definicja projektująca jest
d e f i n i c j ą r e g u l u j ą c ą, jeśli ustala na przyszłość
wyraźne znaczenie pewnego wyrazu, licząc się jednak z
dotychczasowym, niedostatecznie określonym znaczeniem tego
wyrazu.
Przykładem definicji konstrukcyjnej może być definicja
zaprojektowana dla słowa "płaszczynka". Nikt bowiem temu słowu
(które jest nowotworem językowym) nie nadawał dotąd w języku
polskim jakiegoś znaczenia, jest to znaczenie całkiem nowe.
Definicja konstrukcyjna nie musi być jednak definicją jakiegoś
zupełnie nowego słowa; słowo może być stare, znane już w języku,
tylko znaczenie, które mu się nadaje, ma być zupełnie nowe.
Tak np. zrobili chemicy wówczas, gdy po raz pierwszy
zdefiniowali, że "sól jest to wszelka substancja, której cząsteczka

składa się z atomów metalu i z reszty kwasowej". Słowo "sól" było
stare, ale znaczenie nadano mu nowe, znacznie szersze niż
dawniejsze.
Czy o definicji konstrukcyjnej można mówić, że· jest "prawdziwa"
albo • "fałszywa"? To nie miałoby sensu. Nikt tu nie twierdzi, że tak
a tak ludzie się danym wyrazem posługują, tylko ktoś oświadcza, że
to on wysuwa taki projekt, żeby się tym wyrazem tak posługiwać.
Każdemu wolno robić takie projekty, a jeśli się jakiś taki projekt
innym spodoba, to i oni będą się tak posługiwać zdefiniowanym
wyrazem. Definicja konstrukcyjna może być przyjęta przez szerszy
ogół albo nie przyjąć się. Podana wyżej definicja słowa
"płaszczynka" zapewne nie przyjmie się i zostanie tylko definicją
konstrukcyjną. Zawarta w ustawie o obsłudze suwnic elektrycznych
definicja słowa "suwnicowy" sprawiła, że ludzie uczą się w ten
sposób używać tego słowa, w związku z czym definicja ta
przeobraża się na definicję sprawozdawczą, staje się sprawozdaniem,
jak współcześni Polacy mówią.
Definicja konstrukcyjna jest nam potrzebna zwłaszcza wtedy,
kiedy zjawia się potrzeba wprowadzenia nowego wyrazu czy
wyrażenia do języka, np. gdy wystąpiło nowe zjawisko społeczne,
wymyślono nową maszynę, które niewygodnie byłoby określać
przez długi opis. Np. zamiast mówić o żłobkach, do których
rodzice mogą oddawać dzieci na cały tydzień z wyjątkiem dni
wolnych od pracy, lepiej jest wprowadzić nową nazwę złożoną:
"żłobek tygodniowy".
Przykładem definicji regulującej może być definicja: "Przyuczoną
pielęgniarką w rozumieniu niniejszych przepisów jest osoba, która
bez przygotowania teoretycznego wykonywała w zakładach
zamkniętych służby zdrowia funkcje pielęgniarskie przez okres co
najmniej dwóch lat". Jest to projekt uregulowania znaczenie tej
nazwy.

Budowa definicji
Najczęściej definicje mają postać d e f i n i c j i
r ów n o ś c i o w e j.
Nazywamy tak definicje, które składają się z trzech części: jedna część,
to zwrot językowy zawierający wyraz definiowany (tę część definicji nazywamy
"d e f i n i e n d u m", czyli ;,to, co ma być zdefiniowane'·),
dalej mamy jakiś zwrot, który stwierdza, że definiendum ma takie samo
znaczenie, jak wyrazy zawarte w trzeciej części definicji, jak znane
słuchającemu wyrazy, które użyto dla wyjaśnienia znaczenia pewnego
zwrotu (tę ostatnią część definicji nazywamy częścią definiującą, czyli
"d e f i n i e n s"). Mamy więc w definicji równościowej
d e f i n i e n d u m, z w r o t ł ą c z ą c y oraz d e f i n i e n s.
Przykład: Bursztyn (definiendum) jest to (łącznik) skamieniała żywica
(definiens). Albo: Dłużnikiem pewnej osoby (definiendum) nazywamy
(łącznik) tego, kto winien na rzecz tej osoby wykonać świadczenie
(definiens).
Zwróćmy tu uwagę, że nie zawsze można podać. wyrażenie równoznaczne
dla samego słowa definiowanego: nie możemy np. powiedzieć,
że „potęgą” (w matematycznym znaczeniu) nazywamy to a to. Możemy
natomiast zdefiniować, iż: "n-tą potęgą liczby A nazywamy liczbę otrzymaną
w wyniku pomnożenia n czynników, z których każdy równa się
liczbie A". Zdefiniowaliśmy tu nie samo słowo "potęga", ale typowe wyrażenie,
w którym to słowo występuje: "n-ta potęga liczby A", czyli, jak
powiadamy, zdefiniowaliśmy to słowo w jego t y p o w y m
k o n t e k ś c i e. Łatwo to zrozumieć, jeśli zauważymy, że wyrazu

"potęga" nie używamy w matematyce bez dodania, o którą potęgę i
jakiej liczby nam idzie. Definiując nazwy zależne, jak np. "dzierżawca",
"poręczyciel", musimy je definiować w ich typowym kontekście, a w
tym przypadku nazwa tego rodzaju jest tylko częścią definiendum.
Definiendum musi zawierać wyraz definiowany, ale w skład
definiendum wchodzić może nie tylko ten wyraz.
Jak najlepiej budować człon definiujący w definicji? Od dawna zwrócono
uwagę, że dobrze jest, gdy definicja ma taką budowę: "Wyraz A
znaczy tyle, co B mające cechę C". Po łacinie wskazówka ta brzmi: Definitio
fit per genus et differentiam specificam - to znaczy: definicja polega na
podaniu rodzaju i różnicy gatunkowej. Jest to zalecenie, by definiować
daną nazwę A przez porównanie jej zakresu z zakresem jakiejś ogólniejszej
nazwy B' (genus - rodzaj, do którego należy gatunek przedmiotów
oznaczonych nazwą A), ograniczonym przez dodanie cech C,
zwężających należycie ten szerszy zakres (C - differentia specifica - różnica
gatunkowa). Tak zbudowana definicja równościowa nosi nazwę
d e f i n i c .j i k l a s y c z n e j. A więc np. "Dom (A) jest to budynek (B
- genus) mieszkalny (C - differentia specifica)". Dom to budynek, ale
nie byle jaki budynek, ale tym różniący się od innych, że mieszkalny. To
jest właśnie różnica gatunkowa wyróżniająca "gatunek" dom od innych
przedmiotów z "rodzaju" budynek.

Warunki poprawności definicji
Formułując definicje należy się wystrzegać całego szeregu błędów.
Już z samego określenia, co to jest definicja, wynika, że pewne
wyrażenie jest lub nie jest definicją dobrą dla kogoś w zależności od
tego, czy wyrazy, które podano jako równoznacznik zwrotu
definiowanego, są tej osobie znane czynie. Jeżeli powiem, że wyraz
"glosator" znaczy tyle, co "twórca glos", to temu, kto nie wie, co
znaczy słowo "glosa", takie wyjaśnienie nic nie daje. Jeżeli powiem,
że wyraz "polopiryna" znaczy tyle, co: "kwas acetylosalicylowy", to
nie będzie to odpowiednia definicja dla osoby, w której słowniku nie
było dotąd wyrażenia "kwas acetylosalicylowy", ale dobra dla osoby,
która zna znaczenie tego ostatniego wyrażenia. Dla pierwszej z tych
osób definicja słowa "polopiryna" popełnia błąd zwany
"i g n o t u m p e r i g n o t u m", czyli "nieznane przez
nieznane", tłumaczy jej bowiem co znaczy nieznany tej osobie
wyraz "polopiryna" , mówiąc, że ma on takie znaczenie jak inne
wyrażenie, którego ta osoba również nie zna. Błąd ten polega na
nieprzystosowaniu definicji do słownika osoby, dla której ta
definicja jest przeznaczona, choć może to być definicja
odpowiednia dla osoby z bogatszym słownikiem.
W poprawnie zbudowanej definicji równościowej wyraz
definiowany nie może występować w części stanowiącej definiens.
Kto nie przestrzega tej zasady, popełnia błąd zwany "i d e m
p e r i d e m", czyli "to samo przez to samo" zwany też
b ł ę d n y m k o ł e m b e z p o ś r e d n i m. Definicja, która
popełnia ten błąd, nikomu nie wytłumaczy, jakie znaczenie ma
definiowane przez nas słowo. Np. "Logika jest 'nauką o myśleniu
zgodnym z prawidłami logiki".

Takie jednak błędne koło bezpośrednie każdy zauważy; gorzej jeśli
w definicjach napotkamy b ł ę d n e k o ł o p o ś r e d n i e, to
znaczy jeśli np. wyraz A definiujemy używając wyrazu B, wyraz
zaś B przy pomocy wyrazu C, a w końcu okazuje się, że ów wyraz
C wymaga zdefiniowania przy pomocy wyrazu A. Np. Logika to
nauka o poprawnym myśleniu, myślenie poprawne, to myślenie
logiczne, a znów myślenie logiczne to znaczy tyle, co myślenie
zgodne z prawidłami formułowanymi. przez logikę. Błędne koło
pośrednie może być czasem bardzo trudne do wykrycia.
Poprawna definicja sprawozdawcza musi spełniać dodatkowo ten
jeszcze warunek, by zakres definiendum i definiensa były
zamienne. Nie mogą więc te zakresy krzyżować się, a już tym
bardziej wykluczać się, ani też jeden z nich nie może być
nadrzędny względem drugiego.
Jeżeli zakres definiensa obejmuje przedmioty nie należące do
zakresu definiendum, to definicja taka jest d e f i n i c ją z a
s z e rok ą. Oto przykład takiej definicji: "Prokurator jest to
,pracownik prokuratury". Zakres definiensa (pracownik
prokuratury) jest bowiem nadrzędny w stosunku do zakresu
definiendum, jako że do pracowników prokuratury należą także
oprócz prokuratorów kanceliści, woźni i sprzątaczki prokuratury,
którzy przecież Prokuratorami nie są. Zbyt mało podano tu cech,
zbyt ubogą treść dla nazwy ,;prokurator", wobec czego zakres
słowa "prokurator" wedle tej definicji byłby, większy niż zakres,
jaki rzeczywiście dziś ma ta nazwa.

D e f i n i c j ą z a w ą s k ą jest definicja, w której zakres
definiensa nie obejmuje wszystkich przedmiotów należących do
zakresu definiendum. Przykładem definicji za .wąskiej może być
definicja: "Zwykły ołówek to przyrząd do pisania złożony. z
pręcika grafitu umieszczonego w niebieskiej oprawce z cedrowego
drzewa". Niepotrzebnie powiedziano tu o kolorze oprawki i o
rodzaju drzewa; zbyt bogatą podano tu treść, a więc za wąski jest
zakres definiensa. Nie obejmuje. on bowiem np. ołówków polakierowanych
na żółto, na czarno, na zielono, które przecież też są
nazywane ołówkami i nasze sprawozdanie z dzisiejszego sposobu
mówienia musi i ten fakt stwierdzać.
Jeśli zakres definiensa i definiendum krzyżują się, mówimy, że
definicja taka jest i z a s z e r o k a i z a w ą s k a jednocześnie.
Definicja sprawozdawcza: "kusztyka znaczy tyle co: chodzi
utykając" odpowiada temu, jak się dziś używa słowa "kusztyka".
Natomiast definicja: "kusztyka to znaczy: chodzi utykając na lewą
nogę" byłaby za wąska, a definicja: "kusztyka to znaczy: chodzi niesprawnie"
byłaby za szeroka, bo . dziecko, choć z początku chodzi
niesprawnie, przecież nie kusztyka, jeśli tylko ma zdrowe nóżki.
Zdarzyć się może, że zakres definiensa i definiendum wykluczają
się, jeżeli przy definiowaniu popełnimy b ł ą d p r z e s u n i ę c i a
k a t eg o r i a l n e g o. W rozważaniach dotyczących zagadnień
praktycznych rzadko się popełnia przy definiowaniu błąd
przesunięcia kategorialnego, dlatego nie będziemy go bliżej
omawiać.

Od definicji sprawozdawczej wymagamy też, by wskazywała ona.
takie cechy konstytucyjne, które uważamy za szczególnie ważne
("istotne") dla przedmiotów danego gatunku.
Tak więc np. jeśli definiować będziemy, że człowiek jest to istota
dwunoga nie opierzona albo też istota zdolna do śmiechu, to zakres
definiensa i definiendum będą zamienne, czyli - jak mówimy -
definicja będzie adekwatna; niemniej uznamy taką definicję, za
wadliwą, bo nie wskazuje ona na "ważne" cechy człowieka, na to,
że jest on istotą rozumną, że jest on istotą umiejącą wytwarzać
narzędzia, że jest istotą zdolną do abstrakcyjnego myślenia itp.
Wymagań stawianych definicjom sprawozdawczym nie można
stawiać' definicjom konstrukcyjnym, jako że te w dowolny
sposób projektują nowe znaczenie wyrazów czy wyrażeń. Od
definicji konstrukcyjnych można tylko wymagać, by były one z
jakiegoś względu celowe.
Gdyby ktoś oświadczył, że słowu "bibi" zamierza nadawać takie
znaczenie jak wyrażeniu "kot ślepy na lewe oko", byłoby wysoce
wątpliwe, jaki byłby pożytek z takiej definicji .

Sposoby wysłowienia definicji równościowej
błędy w definiowaniu
Definicję równościową możemy wysłowić na trzy różne sposoby:
albo głosząc, że wyrażenie "A" jest naszym zdaniem równoznaczne
z wyrażeniem "B mające cechę C" (definicja nominalna);
albo głosząc, że wyrażenie "A" oznacza przedmioty B imające
cechę C (definicja semantyczna);
albo tez głosząc, że przedmioty z gatunku A - to przedmioty rodzaju
B wyróżniające się cechą C (definicja realna). Każdy z tych
sposobów ma swoje wady i zalety.
D e f i n i c j a n o m i n a l n a - to definicja wysłowiona w ten
sposób, iż się w niej głosi, że pewien wyraz czy wyrażenie ma takie
samo znaczenie jak wskazywane drugie wyrażenie. Np.: Wyraz
"ustawa" znaczy tyle, co wyrażenie: "zbiór norm prawnych,
uchwalony jako całość przez parlament". Przy takim sposobie
wysłowienia nie powstają wątpliwości co do tego, czy nasza
wypowiedź ma charakter definicji, ale jest to forma wysłowienia
zbyt długa i nieco sztuczna.
D e f i n i c j a s e m a n t y c z n a - to definicja wysłowiona w
ten sposób, iż się w niej głosi, że pewien wyraz czy wyrażenie
oznacza takie a takie przedmioty lub odnosi się do takich a takich
cech, zdarzeń czy stosunku. Np.: "Wyraz »słód« oznacza wszelkie
zboże sztucznie kiełkowane". Albo: "Wyrazem »działalność«
określamy szereg czynności związanych jednym zasadniczym
celem". Jeżeli wiemy, że wyraz "słód" oznacza wszelkie sztucznie
kiełkowane zboże, to znaczy, że ten wyraz możemy w razie
potrzeby zastępować wyrażeniem "sztucznie kiełkowane zboże".

D e f i n i c j a r e a l n a - to definicja wysłowiona w ten sposób,
iż wskazuje się na znaczenie wyrazu definiowanego mówiąc o
cechach tego, do czego się wyraz definiowany odnosi. Np.:
Popielniczka jest to naczynie przeznaczone do zbierania popiołu i
niedopałków papierosów. Czy powiedziano bezpośrednio w tej
definicji, co znaczy wyraz "popielniczka"? Nie mówiliśmy tu o
wyrazie "popielniczka", bo wyraz - to nie naczynie.
Powiedzieliśmy natomiast, jakie cechy mają popielniczki,
wszystkie popielniczki i tylko popielniczki, a stąd ten, kto tej
definicji wysłuchał, wie już, do czego stosować wyraz
"popielniczka", wie jak się posługiwać słowem "popielniczka".
Rezultat jest więc ostatecznie taki sam, jakbyśmy powiedzieli
definicję nominalną. Zresztą z łatwością możemy przeredagować
definicję realną na:
definicję nominalną: Wyraz "popielniczka" znaczy tyle, co
wyrażenie "naczynie przeznaczone· do zbierania popiołu i
niedopałków papierosów",
albo na definicję semantyczną: Wyraz "popielniczka" oznacza
naczynie, które ... itd.
Definicja realna jest najkrótszą formą redagowania definicji
równościowej, ale może ona powodować pewne nieporozumienia.
Weźmy takie oto trzy zdania: "Bursztyn jest to cenny surowiec do
wyrobu przedmiotów ozdobnych", "Bursztyn jest to skamieniała
żywica", "Bursztyn jest to ciało o ciekawych własnościach
elektrycznych". Czy można z samej budowy tych zdań poznać,
które jest definicją nazwy "bursztyn", a które nie jest? Dlatego też
w razie wątpliwości należy zaznaczyć dobitniej definicyjny
charakter naszej wypowiedzi, wypowiadając się w formie definicji
nominalnej: "Bursztyn" to znaczy innymi słowy: „skamieniała
żywica".