PokaÅ¼ treÅÄ! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

R. XVIII Nr 3 (55) 2003 

Cena 3 zł 

Nr ind. 37976X 

PL ISSN 0860-4126 

KWARTALNIK STOWARZYSZENIA TWÓRCÓW LUDOWYCH

W 

NUMERZE 

KWARTALNIK 

STOWARZYSZENIA 

TWÓRCÓW LUDOWYCH 

RADA REDAKCYJNA: 

Jan Adamowski, Aleksander 

Błachowski, Andrzej Ciota. Piotr 

Dahlig, Alfred Gauda, Zygmunt 

Kłodnicki, Wiktor Lickiewicz, 

Zdzisław Podkański, Ryszard 

Rabeszko, Władysław Sitkowski, 

Teresa Smolińska, Józef Styk, 

Edmund Zieliński 

KOLEGIUM REDAKCYJNE: 

Józef Styk - redaktor naczelny, Jan 

Adamowski, Alfred Gauda - zastępcy 

redaktora naczelnego, Wiktor 

Lickiewicz - sekretarz redakcji 

ADRES REDAKCJI: 

20-112 Lublin, ul. Grodzka 14 

tel./fax 532-49-74, 532-90-91 

Redakcja nie zwraca materiałów 

nie zamawianych oraz zastrzega 

sobie prawo dokonywania skrótów, 

zmiany tytułów i poprawek 

stylistyczno-językowych 

Publikowane w „Twórczości Ludowej" 

artykuły i opracowania merytoryczne 

(począwszy od nr. 

15/1990) są recenzowane. 

WYDAWCA: 

Zarząd Główny 

Stowarzyszenia Twórców Ludowych 

www.zgstl.of.pl 

e-mail: zgstl@op.pl 

Wydano ze środków finansowych 

Ministerstwa Kultury 

PROJEKT WINIETY: 

Zbigniew Strzałkowski 

SKŁAD: 

Elżbieta Łukasik 

ŁAMANIE: 

Grzegorz Jusiak 

DRUK: 

S 

AMPOL 

DRUKARNIA 

SAMPOL, Lublin, ul. Bursaki 15 

Jubileuszowe refleksje -1 

XXXII Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Jana Pocka - 3 

WIERSZE 

Zygmunt Bukowski, Józef Chojnacki, Bronisława Fastowiec, Stanisława Flis, Leon Kawecki. 

Florianna Kiszczak, Władysław Koczot, Jan Kowalski, Zbigniew Kozak, Barbara Krajewska, 

Alfreda Magdziak, Waleria Prochownik, Zdzisław Purchała, Zofia Roj-Mrozicka, Władysław 

Sitkowski, Sabina Szymbor. 

PROZA 

Zygmunt Bukowski: Odpust - 6 

Janina Radomska: Czwarty król -6 

Zdzisław Purchała: Jak wójt z sołtysem swatami zostali- 8 

Zofia Przeliorz: Urodzaje i nieurodzaje - 9 

SZKICE I OPRACOWANIA 

Agnieszka Wiśniecka: Twórczość powoli zapominana? Recepcja poezji Jana Pocka na terenie 

powiatu puławskiego - 11 

Barbara Jancz-Kostuch, Justyna Kowalińska, Joanna Minksztym, Aneta Skibińska: Rzeźbiarz 

ludowy jako współtwórca przestrzeni sakralnej - 14 

Iryna Kowal-Fuczyło: Zatrzymać się w zaczarowanym miejscu. Wspólne elementy w litewskiej, 

polskiej i ukraińskiej baśni ludowej - 21 

ARCHIWUM FOLKLORU 

Mariola Tymochowicz: Narodziny i chrzest dziecka - przekazy ze Stojeszyna - 23 

Aneta Derkacz: Ostatni pustelnicy w Pieninach - 26 

Z KLASYKI LITERATURY CHŁOPSKIEJ (Stanisława Flis) - 27 

SYLWETKI 

Danuta Powiłańska-Mazur: Stanisława Baj - mistrzyni pereborów - 28 

Jerzy Rochowiak: Twórczość Styperków - 30 

Jan Adamowski: Ludowy zespół śpiewaczy Jarzębina" z Kocudzy (pow. Janów Lubelski) - 32 

Magdalena Szyndler: Z wizytą u Zuzanny Czeczotkowej w Milikowie na Zaolziu - 34 

ODESZLI OD NAS 

Wspomnienie o Stefanie Bednarczyku - 35 

PRZEDSTAWIAMY INSTYTUCJE 

Elżbieta Szot-Radziszewska: Muzeum Wsi Kieleckiej - skansen w Tokarni- 36 

RECENZJE 

Katarzyna Smyk-Płoska: Śląskie wypisy o tradycyjnych obrzędach i zwyczajach - 39 

Nela Szpyczko: Dokumentacja pieśni ludowych Polaków zamieszkałych na Ukrainie - 40 

Jerzy Rochowiak: Poezja kujawskich równin - 41 

INFORMACJE 

Nadzieja w konkursie „Duży-Mały". XXXVII Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych 

- Kazimierz 2003 - 43 

Jubileuszowe warsztaty garncarskie w Urzędowie - 45 

Poezja jest wieczną wiosną - 45 

Nasi w Szwecji - 46 

„Nestorzy" i młodzi kontynuatorzy. Wojewódzki plener rzeźbiarski - Dzierżązna - 46 

„Po górach i smugach wędrując..." . Wystawa w Parku Etnograficznym w Tokarni - 47 

Święto folkloru w Rokitnie - 49 

Rozstrzygnięto dwa konkursy. Przegląd twórczości Oddziału Chełmskiego STL - 49 

Wystawa „Postać ludzka w rzeźbie ludowej na Lubelszczyźnie". W niebie i na ziemi - 50 

XVIII Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne - Lublin 2003. Dzieci kontynuatorami 

tradycji - 51 

Badanie folkloru w powiecie ryckim - 52 

Z życia Oddziału Gdańskiego STL - 52 

„Gdzie jest druga taka wieś. Tarnowica Polna - Nowy Waliszów". Wystawa w Muzeum Etnograficznym 

- Oddział Muzeum Narodowego we Wrocławiu - 53 

I Międzynarodowa konferencja „Współczesne problemy śpiewu tradycyjnego" - 54 

ZAPROSILI NAS -55 

KSIĄŻKI NADESŁANE - 56 

NA OKŁADCE 

I str.: Anna Staniszewska, hafciarka z Łowicza na XXXVI Targach Sztuki Ludowej w Kazimierzu. 

IV str.: Rzeźbiarze - Jan Pawłowski z Włodawy (woj. lubelskie) oraz Bogdan i Dorota 

Osuch z Jarocina (woj. wielkopolskie). Hafciarki - Teresa Kocus z Łowicza (z lewej) 

i Krystyna Szkilnik z Opola. 

Fot. Paweł Onochin

Jubileuszowe refleksje 

lat działalności organizacji 

można porównać 

do życia człowieka, gdzie 

trzydziestopięciolatek 

jest osobą dojrzałą, zdobył doświadczenie 

zanotował sukcesy i porażki, ale patrząc 

w przyszłość jest świadomy swoich celów i 

możliwości. Porównanie to jest konieczne, 

ponieważ Stowarzyszenie nasze tworzyli konkretni 

ludzie z bagażem swoich doświadczeń i z 

określonymi uwarunkowaniami społeczno-politycznymi. 

Dla dzisiejszych 35-latków wspomnienia o stoczonych 

bojach i pokonywaniu barier urzędniczo-administracyjnych 

zakrawa na bajkę, ponieważ w dzisiejszej 

rzeczywistości wystarczy 15 chętnych osób do założenia 

jakiegokolwiek stowarzyszenia i zarejestrowania 

jego działalności. W minionej dobie problemem było 

dostosowanie się do oficjalnych, ówcześnie panujących 

norm i zarządzeń, nie było natomiast tak wielkich 

problemów z pozyskaniem funduszy na statutową 

działalność. 

Stowarzyszenie nasze zakładali ludzie nieprzypadkowi, 

tworzący i działający w okresie przedwojennym, 

okupacji, stalinizmu oraz tworzący po 1956 r. zręby 

zorganizowanego ruchu chłopskich twórców. Swoją 

szansę na lepsze warunki pracy twórczej widzieli w 

zorganizowanym środowisku, jednolitej, samodzielnej 

organizacji twórczej z mecenatem państwowym. 

W sprawach organizacyjnych prym wiódł kowal z 

Gutanowa Bronisław Pietrak z poetą z Mołodutyna 

Władysławem Kuchtą, którzy w towarzystwie Jana 

Pocka - niekwestionowanego autorytetu twórcy ludowego 

„deptali ścieżki" do urzędów w Warszawie, Lublinie 

i „pukali" do redakcji gazet. Ich determinacja 

zaraziła pracowników instytucji kultury i dziennikarzy, 

którzy wsparli ich inicjatywę i pomagali załatwić formalności 

urzędniczo-prawne. W gronie tym byli Stanisław 

Weremczuk, Jadwiga Litwiniak, Antoni Pieper, 

Roman Rosiak i Włodzimierz Chećko. W gronie inicjatorów 

znaleźli się Jan Nadolny z Wielborka, Zygmunt 

Kupisz z Łan, Józef Skura z Sandomierza, Pior Krzykalski 

z Nowego Sącza, Walenty Kunysz z Kraczkowa, 

Adela Jabłońska z Jeleńca, Józef Małek z Bożego 

Daru, Aleksander Fijałkowski z Garbowa, Stanisław 

Szulc z Woli Korybutowej, Wacław Gutowski z Nowin, 

Ryszard Borowski z Borowa. Oni otworzyli listę znakomitych 

twórców i działaczy nadających kształt Stowarzyszeniu 

i twórczości ludowej. Do nich dołączyło 

setki wybitnych twórców różnych dziedzin i specjalistów 

- służących pomocą i doradztwem fachowym. 

W okresie 35 lat przeżyliśmy chwile wzniosłe i momenty 

zwątpienia o dalsze losy naszego Stowarzyszenia. Chronologicznie 

ujmując przełomowymi momentami było: 

• utworzenie biura Stowarzyszenia przy ul. Dąbrowskiego; 

• utworzenie oddziałów terenowych, z pierwszym 

na Warmii i Mazurach; 

• otrzymanie dotacji na działalność statutową z 

Wojewódzkiej Rady Narodowej, a następnie z Ministerstwa 

Kultury; 

• powołanie Rady Naukowej STL i specjalistycznych 

sekcji; 

• zapoczątkowanie cyklu imprez upowszechniających 

twórczość ludową, m.in.: 

konkursy, wystawy, targi, festiwale, kiermasze, 

przeglądy; 

• rozpoczęcie wydawania „Biuletynu Informacyjnego" 

przekształconego w 1986 r. 

w kwartalnik „Twórczość Ludowa", tomików, 

antologii, wizytówek i katalogów; 

• uzyskanie uprawnień do zaopatrzenia emerytalnego 

dla twórców ludowych z tytułu wykonywania 

pracy artystycznej; 

• zachowanie ciągłości działalności Stowarzyszenia, 

nawet w dramatycznym okresie stanu wojennego; 

• pozyskanie kamienicy przy ul. Grodzkiej 14 na 

siedzibę biura, archiwum, biblioteki, sal wystawowych, 

pracowni fotograficznej; 

• uruchomienie działalności galerii wystawienniczo-handlowej, 

w której twórcy mogli sprzedawać 

swoje prace; 

• zaprzestanie finansowania działalności statutowej 

STL i odejście 90% pracowników etatowych; 

• uzyskanie zezwolenia na zbiorowe zarządzanie 

prawami autorskimi i prawami pokrewnymi; 

• utworzenie Krajowego Domu Twórczości Ludowej. 

Każde przełomowe wydarzenie poprzedzone jest 

żmudną, intensywną, a nieraz mrówczą pracą podobną 

do tej, jaką włożono przy zakładaniu Stowarzyszenia. 

Nie można wyliczyć pomniejszych wydarzeń, 

bo pozostają one w cieniu i są naszą codziennością. 

Natomiast konieczne jest wymienienie osób, które 

kierowały naszą organizacją i kształtowały jej oblicze. 

Są to prezesi ZG STL: Bronisław Pietrak, Jan 

Sławiński, Bronisław Cukier, Mieczysław Biernacik, 

Władysław Gruszczyński, Kazimiera Sekuła, Władysław 

Sitkowski, Jan Kuruc i obecny prezes Ryszard 

Rabeszko, przewodniczący Rady Naukowej: prof. Roman 

Reinfuss, dr Aleksander Błachowski i obecny 

jej przewodniczący prof. Józef Styk oraz Zdzisław 

Podkański - wieloletni dyrektor biura ZG STL. 

Tą drogą oddajemy hołd i składamy serdeczne 

podziękowania wszystkim, którzy przyczynili się do 

osiągnięć Stowarzyszenia i ciągłości jego działania. 

Mamy tu na myśli także byłych i obecnych członków 

Zarządu Głównego, Rady Naukowej STL, członków 

Zarządów Oddziałów STL i Rad Programowych, pracowników 

etatowych Stowarzyszenia, twórców ludowych, 

którzy swoimi pracami rozsławiali imię Stowarzyszenia 

w kraju i na wszystkich kontynentach. 

Spuścizna, którą zostawili nam poprzednicy mobilizuje 

nas do wytężonej pracy i działań dla dobra Stowarzyszenia, 

twórców i rodzimej twórczości ludowej. 

Na przyszłość patrzymy z optymizmem, ponieważ w 

dobie globalizacji i wchodzenia do Unii Europejskiej 

jesteśmy jeszcze bardziej potrzebni społeczeństwu 

jako świadectwo naszej tożsamości kulturalnej. 

Andrzej Ciota 

Dyrektor Biura ZG STL 

1

Nasze jubileusze 

1998 rok. Uroczystości z okazji jubileuszu 30-lecia Stowarzyszenia Twórców Ludowych odbywały się w Trybunale Koronnym 

w Lublinie. Prowadzili je (od lewej): Józef Murawski - wiceprezes ZG STL, Lilia Sola - sekretarz, Jan Kuruc - prezes 

ZG STL, Ryszard Rabeszko - przewodniczący Komisji Rewizyjnej, Andrzej Ciota - dyrektor biura ZG STL i prof. Józef Styk - 

przewodniczący Rady Naukowej STL. Poczet sztandarowy stanowili: Maria Gleń, Władysław Kulawiak i Helena Kamieniarz. A po 

oficjalnym spotkaniu był czas na rodzinne zdjęcie. 

Fot. Roman Prószyński 

1993 rok. 25-lecie STL świętowaliśmy w naszej siedzibie 

przy Grodzkiej 14. Gości powitał Władysław Sitkowski - prezes 

ZG STL (w środku). Na zdjęciu od lewej: dyr. Andrzej Ciota, 

Zdzisław Podkański, pełnomocnik ministra kultury i sztuki 

ds. twórców ludowych i rzemiosł artystycznych, Zbyszko Sławian- 

Orliński i Kazimierz Markiewicz - wiceprezes ZG STL. 

Fot. Roman Prószyński 

1988 rok. Jubileusz 20-lecia odbywał się w Muzeum Lubelskim. 

Na zdjęciu Bronisław Cukier (z lewej) wręcza dyplom 

poecie Władysławowi Kuchcie. 

Fot. Piotr Maciuk 

2

XXXII Ogólnopolski 

Konkurs Literacki 

im. Jana Pocka 

Władysław Sitkowski (z lewej) i Zygmunt Bukowski - laureaci 

tegorocznego konkursu. 

Fot. archiwum 

Komisja konkursowa obradowała w składzie: prof. dr 

hab. Jan Adamowski, dr Donat Niewiadomski, mgr Halina 

Kosienkowska. 

Na konkurs wpłynęło 57 zestawów poetyckich oraz 20 

w dziedzinie prozy. Ze względu na niezgodność z regulaminem 

2 zestawy nie zostały przez komisję rozpatrzone. 

Po wnikliwej analizie nadesłanych tekstów jury postanowiło 

przyznać następujące nagrody i wyróżnienia: 

W DZIEDZINIE POEZJI 

I nagroda - Władysław Sitkowski („Hej sokoły") - 

Zwierzyniec. 

Cztery II nagrody: Zygmunt Bukowski („Jubilat") - 

Mierzeszyn, Józef Chojnacki („Pokrzyk") - Gułtowy, 

Zdzisław Purchała („Promień") - Kossów, Zofia Roj- 

Mrozicka („Skorusa") - Zakopane. 

Siedem III nagród: Bronisława Fastowiec („Widłak") 

- Kamień, Hanna Florek („Inoleukotea") - Wierciny, 

Florianna Kiszczak („Macierzanka") - Radzięcin, Zbigniew 

Kozak („Skorpion") - Puławy, Alfreda Magdziak 

(„Czarka") - Zamość, Waleria Prochownik („Jodła") - 

Żywiec, Sabina Szymbor („Malwa") - Lublin. 

Pięć wyróżnień: Leon Kawecki („Most") - Węgorzewo, 

Władysław Koczot („Wrzos") - Czarnystok, Mieczysław 

Kościński („Polny") - Krasne Krzywe, Jan Kowalski 

(„Ajer") - Iława, Barbara Krajewska („Róża") - Iwany. 

W DZIEDZINIE PROZY 

I nagroda - Zygmunt Bukowski („Uroczysko") - Mierzeszyn. 

Trzy II nagrody: Zofia Przeliorz („Freska") - Żory, 

Zdzisław Purchała („Promień") - Kossów, Janina Radomska 

(„Jodła II") - Radzięcin. 

Dwie III nagrody: Waleria Prochownik („Jodła I") - 

Żywiec, Władysław Szepelak („Własz") - Bielanka. 

Dwa wyróżnienia: Maria Gleń („Jarzębina") - Krasnystaw, 

Franciszka Ogonowska („Karolina") - Dobużek. 

Ze względów organizacyjnych wysokość nagród zostanie 

ustalona po konsultacji z komisją konkursową w terminie 

późniejszym. 

Jury apeluje, aby kontynuować doroczny Ogólnopolski 

Konkurs Literacki im. Jana Pocka w podobnej formie 

w latach przyszłych. 

Lublin, 24.06.2003 r. 

WŁADYSŁAW 

I stało 

się 

SITKOWSKI 

Żegnaj chato rodzina 

w otulinie słomianej strzechy 

dziedziczko chłopskiej tradycji 

z żurawiem skrzypiącym 

nad cembrowiną dziejowych przemian 

Żegnajcie pieśni babcine 

wykołysane w sosnowej kolebce 

kiedy ranne wstają zorze 

wznoszone do niebios 

o żniwo siermiężnej pracy 

Żegnaj wiosko najmilsza 

rozrzewniona arią słowików 

majową pieśnią maryjną 

rozkwieconą barwami tęczy 

w przydrożnych kapliczkach 

Odchodzisz wiosko zaciszna 

różańcem babcinej starości 

zagubieniem przykazań boskich 

i stajesz przed czasu nakazem 

globalizacji i zapaści duchowej 

Tymi ścieżkami babcia chodziła 

psia jucha przeklęciem jej było 

dziadek wciąż w niebo spoglądał 

wróżby prorocze sczytywał 

i stało się wszystko oj stało 

27.04.2003 r. 

ZYGMUNT 

W uczynku 

BUKOWSKI 

serca 

Tu mi przyszło żyć i tworzyć, 

Doczesności przebiec szlak, 

By uczynkiem rąk i serca 

Na tej ziemi wieki trwać. 

Iść w mych strofach drogą olśnień 

Przez dyszący wiosną las. 

Wielbić ciągle tę krainę, 

Choć się skończy ziemski czas. 

Pięknem zawsze karmić duszę 

I pić tylko czyste zdroje, 

Pulsujące z głębin ziemi 

Jak w radości serce moje, 

Ścielić dłonie na te łąki 

Zaścielone barwną ciszą, 

Na te łany falujące, 

Co w poczęciu chleb kołyszą. 

A ty będziesz w mych madonnach, 

Dobrotliwych Weronikach. 

I tym bóstwem czarującym 

W mych niebieskich namiocikach. 

Zawsze świeża, uroczysta, 

W tiule zwiewne wciąż ubrana. 

I tak piękna jak ta ziemia 

W zorzy rannej ukąpana. 

3

WŁADYSŁAW 

SITKOWSKI 

Do 

Unii 

Do Unii jadę 

drabiniastym wozem 

z całym dobytkiem 

co po dziadku został 

z łaciatą na powrozie 

bez paszportu 

którego nigdy nie miałem 

w sąsieku zostawiam 

trochę ziarna 

a niech tam 

i tak wołki zeżrą 

do Unii jadę 

staropolskim gościńcem 

prelegent mówił 

że już niedaleko 

wio kary 

może zdążę do zmroku 

a gdy już dojadę 

to zajdę do karczmy 

mam trochę euro 

od zięcia z Bawarii 

zrobię biesiadę 

po staropolsku 

jak na chłopa przystało 

za poniewierkę 

za bankowe długi 

za oszustwa na górze 

za łgarstwa na dole 

a gdy świt nastanie 

rozejrzę się wokół 

z radosną nowiną 

drabinę przystawię 

do samego nieba 

i powiem Panu Bogu 

że jestem już w raju 

a wokół same aniołki 

A jeżeli w obcej krainie 

tęsknica mnie złamie 

to sobie zaśpiewam 

góralu czy ci nie żal 

28.04.2003 r. 

BARBARA 

KRAJEWSKA 

Jestem 

jesienią 

Jestem jak jesień 

W welonie srebrnym 

Z babiego lata 

Wydałam owoce 

Obdzieliłam wszystkich 

Darami bożymi 

Spoglądam na puste pola 

Na których tylko 

Szare bruzdy trosk 

ZDZISŁAW 

Gdzież 

on 

PURCHAŁA 

Nie ma już aniołów 

Odleciały dawno 

Tam gdzie wzrok nie sięga 

Albo jeszcze wyżej 

Gdzież ten 

Co moim był stróżem 

Pewnie stary już on 

Z siwą brodą do pasa 

Choć anioł 

Resztki piór gładzi 

W połamanych skrzydłach 

I kulejąc 

Podąża za innymi 

I ja kiedyś 

Udam się ich śladem 

Nie pytając o zgodę 

Tylko sadów kwitnących 

Żal będzie 

I tej łąki nad rzeką 

I was 

ZOFIA 

ROJ-MROZICKA 

Naznacono 

Naznac mnie Panie Boze, 

naznac Twoim znakiem, 

jako baca, co swoje 

owiecki naznaco. 

Tym znakiem, 

już ostatnim, 

jaki przypisany, 

Twoim owieckom Boze, 

boś Ty przecie Bacom... 

Cobyk się nie straciyła, 

Bo zwonecka ni mom 

i coroz gorzej widzem, 

kie pyrciom wędrujem. 

Ale Twój znak mnie 

zawse dobrze wyznawraco 

i wiem, ze się nie stracem, 

bo go w sercu cujem... 

Znacyłeś nos Panie 

swoimi znakami, 

zapolołeś ognicek 

w koździućkim serdusku, 

kormiyłeś nos ciałem, 

krwiom swojom, kormiyłeś 

i zawseś był s nami 

w chlebowym okrusku... 

Tak my śli bez zycie 

Twoimi ślakami. 

Piyknie Cie Boze pytom, 

naznac mnie jesce roz jeden, 

coby się tamok spotkać 

z ojcami, z dziadkami, 

bo jakoz ik inacej tamok 

sukać bedem... 

ZYGMUNT 

BUKOWSKI 

Gdy się 

wzniesie 

Już mi przyszło z życia schodzić, 

Ciało Ziemi dać na strwon, 

Lecz mej duszy, co się wzniesie, 

Niech tam górny bije dzwon. 

A ty, Boże, zdecydujesz, 

Jak się długo czyścić będzie, 

Czy też rychło wybielona 

Po prawicy twej zasiądzie. 

Czy do mistrzów ją zaliczysz, 

Na Olimpie dasz mieszkanie, 

Bądź w lichocie krytej strzechą, 

Aby nędzne bytowanie. 

Czy do orki ją przeznaczysz, 

Bo z chłopskiego przecież rodu 

I za pługiem będzie chodzić 

Od poranka do zachodu. 

Albo przyjdzie z rajską wiosną, 

Wsiewać ziarna w twe zagony, 

Co przecznice swoje mają 

Aż w bezkresie nieskończonym. 

Może także w skwarach sierpnia 

Pot wylewać w wiecznym żniwie 

Pod tym słońcem gorejącym 

Na ogromnej nieba niwie. 

WŁADYSŁAW 

KOCZOT 

Moje 

sanktuarium 

Pole jest moją kaplicą 

tu na kłosach różańca 

modlę się 

urzeczony dobrocią Stwórcy 

Nie proszę o wiele 

nie jestem pazerny 

tylko niech ten zachwyt 

nad miłością 

pozostanie moim szczęściem 

Klęcząc przy ołtarzu 

w pokorę oblekam serce 

nienasycone 

nieogarnioną bliskością 

Boga 

4 maja 2003 r. 

4

JÓZEF 

CHOJNACKI 

Każdego 

roku 

Każdego roku wioska 

klepaniem kos 

obwieszczała pełnię lata 

zawieruszyły się gdzieś te odgłosy 

Pogubiły w otchłani czasu 

Teraz inne dźwięki 

obwieszczają czas zbiorów 

Dźwięki którym trudno znaleźć 

drogę do wiersza 

Tylko kłosy wiodą 

ciągle te same rozmowy z wiatrem 

i zapomniane stare kosy 

zachowują niezmienną 

gotowość do żniw 

ZBIGNIEW 

Podkowy na 

KOZAK 

szczęście 

Dziś próżno szukać 

podkowy na szczęście, 

ucichł gwar chłopów, 

rżenie koni przy kuźni, 

kowal nie dzwoni młotem w kowadło, 

nie wykuwa prawdziwego szczęścia. 

LEON 

Wierszobranie 

KAWECKI 

Ja sam wierszy nie piszę 

pisze je za mnie ona 

- wierzba mazowiecka 

jej dusza zielona 

i pola szerokie 

i szumiące łany 

Wysrebrzony księżyc 

słowik rozśpiewany 


lecz czuję i słyszę 

jak deszcz strofy składa 

a wiatr je podkrada 

zanim wtuli się w ciszę 


struna serca je czuje 

Więc razem ze słońcem 

przez natury granie 

idziemy w głąb życia 

w ciągłe wierszobranie 

SABINA 

SZYMBOR 

Przydrożne 

świątki 

stoją zwykle przy drogach 

zapomnianych ścieżkach 

takie swojskie 

tak bliskie naturze 

wyciosane z drewna 

ulepione z gliny 

zadumane świątki 

przyodziane kurzem 

tylko skąd tyle bólu 

i smutku na" twarzach 

wszak niejeden wędrowiec 

rzuci dobre słowo 

oplecione powojem 

wrosły w pejzaż ciszy 

tu mają przyjaciół 

swój daszek nad głową 

święci wysłannicy 

stróże krajobrazu 

chronią od złych mocy 

odwodzą od grzechu 

stąd w tych rysach ponurych 

wyżłobionych troską 

próżno szukać chociażby 

namiastki uśmiechu 

Staruszka kuźnia, jedna z ostatnich, 

chyli się do ziemi 

cicho, smutno i spokojnie 

jak człowiek u kresu, 

swojego tu i teraz 

wspomnieniami trzymając się jeszcze. 

Kowal był młody, silny, 

pełen zapału, 

usmalona twarz i ręce, 

podwinięte rękawy, 

żyły jak baty - czuć krzepę. 

Ogień się żarzy 

w kotlinie paleniska, 

ściany osmalone od dymu 

jak w kurnej chacie, 

zapach grzanego metalu, 

snopy iskier krzesane młotem. 

On jak czarodziej 

łączy, kuje, urabia 

to, co najtwardsze, 

wyrabia z metalu cudeńka 

swoją siłą i mądrością przodków. 

Żal mi, że kowal już niemłody, 

że kuźnia staruszka, 

że cisza dokoła, 

że próżno szukać... 

i wieś jakby inna. 

FLORIANNA 

KISZCZAK 

Kwitnie 

lipa 

Kwitnie lipa w mym ogrodzie, 

Puch się kwietny sypie. 

Pachnie miodem, brzęczy w słońcu 

Rój pszczeli na lipie. 

Kwitnie lipa... Woń się słodka 

po ogrodzie ściele. 

Naznoście mi, pszczoły, miodu 

Na moje wesele. 

Kwitnie lipa pszczelim kwiatem, 

Wieją miodu wonie, 

A w mych oczach coraz ciemniej, 

Posiwiały skronie. 

Oj, nie znoście pszczoły miodu 

Na łzy i tęsknicę, 

Tylko mi przyczyńcie wosku 

Na jasną gromnicę. 

Niech rozjaśnia zmierzchu cienie, 

Gdy mi zgaśnie słońce, 

Niech ogrzeje zimne lica 

Jej płomień gorący. 

5

ZYGMUNT BUKOWSKI 

Odpust 

Połowa lipca była tuż, zbliżał się odpust Panienki 

Szkaplerznej w Wysinie. Nasza bryczka, 

okradziona podczas wojny z tylnych kół, otrzymała 

teraz nowe. Cieszyliśmy się wszyscy, bo mieliśmy 

pewność, że na tę wyjątkową uroczystość do naszej rodzinnej 

parafii pojedziemy tak wytwornym pojazdem. 

Siostry pieczołowicie odkurzały welwetową jasnobrązową 

tapicerkę, ładnie prezentującą się przy matowej 

czerni, zdobionej złotymi paskami na szprychach i krawędziach 

skrzyni. 

Szesnastego lipca, gdy słońce wzniosło się nad gruszę, 

ruszyliśmy w drogę. Kasztanka - cała w jabłuszkach, 

połyskujących na krótkiej sierści, kark zgiąwszy 

w łuk - mknęła z nami, jakby nasza radość i jej się udzielała. 

Latarnie, oczyszczone z zielonej patyny, lśniły 

dumą zamożnego gospodarza. Ojciec siedzący z siostrami 

na tylnym siedzeniu co raz zdejmował kapelusz, 

pozdrawiając znajomych. Jasia z Wandzią, w taftowych 

sukienkach, stale poprawiały to korale, to włosy ulokowane 

blaszaną lokówką, by jak najlepiej zaprezentować 

się przed krewnymi, już jako panienki. 

Gdy pokonaliśmy wzniesienie na Chróstach, ojciec 

wskazując ręką na pola powiedział: - Wejta so jak wiedno 

na Szkaplerzna sztygi. 

Rzeczywiście kopy żyta stały w długich szeregach, 

jakby i one za moment miały wyruszyć na tę uroczystość, 

na którą lud zdążał ze wszystkich stron. Widoczna 

z tego pagórka wieża wysińskiego kościoła stała jak 

na dłoni, a dzwon z jej szczytu wołał coraz głośniej i 

nabożniej, wypłaszając kawki, krążące wokół wieńczącego 

ją krzyża, niczym woalka zerwana przez wiatr z 

damskiego kapelusza. Byliśmy i my u celu. Kasztanka 

podenerwowana dętą orkiestrą i łopotem witających 

chorągwi, głowę chyliła ku ziemi, to zadzierała do góry, 

jakby swoją skargę chciała słać do nieba. 

Kiedy wujek Ignacy z Liniewka z parą ogierów zaprzężonych 

do pięknego wolantu zjawił się na placu, nastąpił 

istny popis końskich talentów. Ogiery darły kopytami ziemię 

rżąc, aż drgały im nozdrza i brzuchy, to wyrzucały 

nogi do przodu, by zerwać postronek przytwierdzony do 

żelaznej poręczy, bądź próbowały stawać dęba. Wujek z 

ojcem jednak tym się nie przejmowali. Paląc papierosy 

wspominali czasy, kiedy oni byli chłopcami. 

Żona wujka - ciocia Pola - zaproponowała, byśmy 

poszli do straganów. Ja będąc po raz pierwszy na tak wielkim 

odpuście, myślałem, że jestem w krainie czarów, w 

iluzji sennego zwidu, że wszystko jest urokiem dobrego 

ducha czy zwodniczym omamem, bajecznym skarbcem. 

Kiedy nastąpiły potężne huki i ogień sypał się z luf pistoletów, 

zdawało mi się, że jestem na Dzikim Zachodzie. 

Gdy i sam zacząłem strzelać z korkowca, który kupiła mi 

ciocia, uznałem, że tak winno być. Cieszyły mnie śmiejące 

się dziewczęta, kiedy celowałem do nich z tej groźnej 

broni. Więc chodziłem dumny od stoiska do stoiska, patrząc 

jak świecą się oczy dziewczynkom, kupującym blaszane 

zegarki, czy pierścionki poważnie przymierzane na 

mikre paluszki, krytykujące czy chwalące oczka, jakby były 

z najszlachetniejszych szmaragdów czy rubinów, a nie ze 

zwykłego szkła. Przy łańcuszkach i koralach był najwięk- 

JANINA RADOMSKA 

Gdy rozeszła się wieść, że narodziło się Dzieciątko, 

które zostanie królem Izraela i całego 

świata, na Dalekim Wschodzie wielcy 

monarchowie postanowili odszukać małego króla, by 

pokłonić mu się i złożyć dary. Umówili się, że gotowi 

do drogi spotkają się i razem wyruszą w daleką podróż. 

Kasper, Melchior i Baltazar długo czekali na czwartego 

króla Artabana, w końcu zostawili mu wiadomość 

i wyruszyli. 

Tymczasem Artaban sprzedał wszystko, co miał i 

kupił trzy klejnoty: szafir, rubin i perłę na prezent dla 

Dzieciątka. Przygotował wszystko i wyruszył na umówione 

miejsce. Obliczył, że zdąży. Droga prowadziła 

przez piękną krainę, mijał sady, ogrody pełne kwiatów 

i dorodnych owoców, którymi mógł się posilać, pragnienie 

gasił w strumykach i pięknych jeziorach. Po dziesięciu 

dniach dotarł do pustyni, palące słońce, piach 

dawały się we znaki, ale od czasu do czasu napotykał 

oazy, tam zaopatrywał się w wodę, poił wielbłądy i odpoczywał 

w cieniu drzew. Gdy był już niedaleko, w samo 

południe, w niemiłosiernym upale, napotkał leżącego 

na piachu człowieka - był nieprzytomny. Artaban miał 

świadomość, że może się spóźnić na umówione spotkanie, 

ale nie mógł zostawić nieszczęśnika. Po wielu 

staraniach człowiek odzyskał przytomność. Artaban 

odwiózł go do najbliższej oazy i zostawił mu swoje zapasy. 

Przy pożegnaniu człowiek powiedział, że Dzieciątko 

Jezus narodziło się w Betlejem. 

Gdy wreszcie dotarł na umówione miejsce, nie zastał 

już mędrców, tylko wiadomość, z której wynikało, 

że już ich nie dogoni. W najbliższym mieście sprzedał 

szafir i zaopatrzył się na dalszą drogę. Trochę rozdał 

głodnym dzieciom, bo nie mógł obojętnie przejść, gdy 

biedne, wychudzone wyciągały do niego rączki i ruszył 

w dalszą drogę. Znów jechał przez urodzajne doliny, 

przedzierał się przez lasy, wspinał na góry, zgubił rachubę 

czasu, aż wreszcie znalazł się w Betlejem. 

Czwarty 

Wszedł do pierwszego domu, aby dowiedzieć się 

czegoś o świętym Dzieciątku. Przywitała go młoda niewiasta 

z dzieckiem na ręku. Opowiedziała mu o szopie, 

o dziwnych narodzinach, o gwieździe, o chórach 

anielskich i darach, które złożyli pasterze i trzej mędrcy 

ze Wschodu. O tym, jak Herod rozesłał wojska, aby 

w całej okolicy wymordowały dzieci do dwóch lat i jak 

anioł ostrzegł Józefa, więc kilka dni temu Maryja, matka 

Jezusa, rozdała potrzebującym co jej zbywało i cała 

rodzina nocą uszła przed groźbą Heroda. Ona także 

dostała od Maryi wanienkę drewnianą, w której Maryja 

kąpała Jezuska, i biały ręcznik. Gdy wykąpała w niej 

swojego synka i obsuszyła tym ręcznikiem, zniknęły 

strupy, które miał od urodzenia. Pokazała, jaki piękny 

teraz jest jej synek, ale martwi się bardzo, gdzie go scho- 

6

PROZA 

szy tłok, toteż tam maluchy wciskały się w tłum i swoimi 

małymi złodziejskimi łapkami ściągały najczęściej plastykowe 

biedronki bądź maleńkie bransolety. 

Fotograf również uwijał się jak w ukropie, bo pragnieniem 

każdego kawalera czy panny było zdobycie fotografii 

w sercu z napisem „Kocham ciebie", czy w wycięciu, 

gdzie wiewiórka w pyszczku podawała do ust złoty 

orzech. Ciągle więc pochylał się do aparatu, nakrywał 

głowę czarną płachtą, a ręką wskazywał, gdzie trzeba patrzeć, 

by zobaczyć krasnopiórkę wyfruwającą z obiektywu. 

Z długiej kolejki po watę cukrową zostałem zabrany 

przez Wandę, gdyż sygnaturka już wołała na mszę 

do świątyni. Liturgię odprawiano wtedy po łacinie, dlatego 

niewiele mnie to interesowało. Podziwiałem tylko 

wspaniały wystrój kościoła, przepiękne girlandy uplecione 

z borowinowych gałązek i żywych kwiatów, misterne 

wianki z mirtu okalające feretron Matki Boskiej 

Szkaplerznej i Przenajświętszy Sakrament. 

Kazanie głosił ksiądz proboszcz Józef Sobisz. Mówił 

krótko, zwięźle, a jego przykłady wzięte z życia trafiały 

mocno w serce, więc zgromadzeni, szczególnie kobiety, 

często ocierali łzy. Jednak wyjątkowo uroczysta procesja 

z najwspanialszym obrazem trwale pościeliła się w mojej 

pamięci. Proboszcz Sobisz ująwszy wielką złotą monstrancję, 

bezcenny dar dziedziców Czarnieckich z Trzepowa, 

wzniósł ją wysoko na stopniach ołtarza i ruszył przed siebie. 

Zaraz wujek Lucjan i Kuper - najzamożniejszy gospodarz 

w Wysinie, ujęli celebransa pod ramiona i ruszyli 

do wyjścia. Gdy uderzył w nią słońca blask, monstrancja 

zalśniła niczym kropla rosy promienna łaską i miło- 

sierdziem Pana Wszechrzeczy, a lud padł na kolana i pochyliły 

się sztandary, chorągwie pielgrzymek z Garczyna, 

Starych Polaszek, Pogódek, Łobozina, Skarszew i Trąbek 

Wielkich. Feretron Pani Szkaplerznej niosły najpiękniejsze 

dziewczęta w parafii. Małe dziewczynki, niczym aniołki, 

prószyły kwiaty przed tak wielkim Majestatem. Lud 

śpiewał chwalebne pieśni, a na zmianę grała dęta orkiestra, 

aż z przejęcia dygotały serca. 

Zdawało się, że za moment otworzy się niebo i my 

wszyscy po stopniach udanych perłami wstąpimy do krainy 

wiecznej szczęśliwości, że w tłumie świętych zobaczę 

mamę trzymającą białą różę, symbolizującą naszego braciszka 

Edmunda, którego Bóg w siódmym miesiącu życia 

zawołał do siebie, aby tam był Mu nieskalaną sygnaturką 

u bramy raju. Wtem znów tłum przykląkł, a w zawiei 

kadzideł wzniosła się monstrancja czyniąc ostatnie 

błogosławieństwo na cztery strony świata. 

Mimo iż dzwony z wolna poczęły się utulać do snu w 

swej mosiężnej kolebie, w mojej duszy grała nadal wielka 

radość, bo wiedziałem, że za chwilę usiądziemy do uroczystego 

obiadu, do którego już zapraszali dziadek Józef, wujek 

Lucjan i ciocia Anna. Gościliśmy do późnego wieczora. 

Wracaliśmy już przy zapalonych latarniach. Kasztanka 

mknęła pod gwiazdami, a bryczka na swych resorach 

huśtała nas, jak dobra, kochana, dziecinna kołyska. 

Idąc do domu na pół senny, twarzą przywarłem 

do ściany. Cegły jeszcze oddawały ciepło upalnego dnia, 

a nisko latające nad podwórkiem nietoperze sumiennie 

strzegły naszego dobytku powierzonego ich straży 

na czas naszej nieobecności. 

wa, kiedy wtargnie tu wojsko Heroda. Gdy niewiasta 

kończyła opowieść, przed chatę zajechał oddział wojska. 

Artaban stanął w drzwiach chaty, zasłaniając sobą 

izbę, gdzie była kobieta z synkiem. Gdy młody oficer 

chciał go minąć, wsunął mu do ręki rubin i szepnął, by 

wyniósł się z wojskiem z tej okolicy. Tym uchronił wiele 

dzieci od śmierci. 

Gdy wojsko odjechało, kobieta dziękowała za uratowanie 

swego synka i za wszystkie ocalone dzieci, gdyż 

król 

widziała, że wojsko nie wjechało do miasta, tylko zawróciło. 

Było to dla niej niepojęte, ale czuła, że sprawił 

to ten wędrowiec. 

Artaban pożegnał niewiastę i ruszył w dalszą drogę, 

gdyż postanowił, że nie spocznie póki nie ujrzy Jezusa 

i odda mu pokłon. I tak wędrował przez trzydzieści trzy 

lata, nękany głodem, chłodem, chorobami. Sam biedny, 

ale na swej drodze wspomagał, czym mógł biedniejszych 

od siebie. Aż w końcu przybył do Jerozolimy. 

Wielkie było jego zdziwienie, gdy wszędzie był tłumy 

ludzi, wrzawa, krzyki. Z bocznej ulicy wyjechał oddział 

żołnierzy, dwóch prowadziło młodą dziewczynę, 

szarpali ją i popychali. Gdy ujrzała go, upadła mu do 

nóg i prosiła o obronę. Żołnierze, widząc, że mają do 

czynienia z czcigodnym mędrcem, odjechali. 

Dziewczyna opowiedziała, że dziś na Golgocie odbędzie 

się egzekucja dwóch łotrów i człowieka, którego 

zwą Jezusem Nazareńskim, który wędrował nauczając 

i czyniąc cuda między ludem, a kapłani i starszyzna 

skazali go na śmierć krzyżową, bo mówił, że jest Synem 

Bożym i królem żydowskim. Było to dla Artabana 

wielką radością, że po tylu trudach odnalazł swego 

umiłowanego króla, a zarazem czuł nieukojoną boleść, 

że spotka go w tak tragicznej chwili. Prosił dziewczynę, 

aby poszła z nim na miejsce kaźni, bo całym sercem 

pragnie zobaczyć swego zbawcę i może w jakiś 

sposób mógłby mu ulżyć w strasznej męce. 

Gdy wyszli za bramę miasta, ziemia zaczęła się trząść, 

mury pękały, kamienie leciały, ciemność ogarnęła świat. 

Wśród tłumu zapanowały zamęt i trwoga. Gdy się wszystko 

uspokoiło, podeszli do góry. Wtedy ujrzał na krzyżu 

swojego króla. Z ust Artabana wyrwał się krzyk: 

- Panie, trzydzieści trzy lata ciebie szukałem! Nigdy 

ci w niczym nie usłużyłem. 

Wydobył z zanadrza perłę, ostatni prezent dla Dzieciątka, 

i dał dziewczynie, mówiąc: 

- Weź to, kup wonności i namaść ciało mistrza przed 

włożeniem do grobu. 

Wtem od krzyża, niby szum wiatru, nadleciały słowa: 

- Zaprawdę, zaprawdę powiadam ci, cokolwiek uczyniłeś 

jednemu z najmniejszych braci, mnie uczyniłeś. 

Na te słowa twarz Artabana rozjaśniła się, westchnął 

z radością i ulgą. Tak Artaban, czwarty mędrzec ze 

Wschodu, znalazł swego umiłowanego króla. 

7

ZDZISŁAW PURCHAŁA 

Jak wolt 

i sołtysem 

swatami zostali 

Jakby nie myśleć i coby nie godać, to Pakułowe 

łobejście kazdemu w łocy wpodało, kto choćby 

roz przez wieś przejechoł. Bo tyz i było na co 

patrzeć. Wszystkie budynki nowe, murówane, i to z 

takim smakim, ze było cego zazdrościć. Srebrne świrki, 

tuje, jałowce, skalny łogródek przed domym sprawiały 

wrażenie dobrobytu i majętności mieszkających 

tu ludzi. Kwiaty i krzewy ło różnych barwach i zopachach 

kwitły przez całe lato az do pirsych mrozów, 

budzone powszechnom zazdrość i podziw. 

- Kiedy wy, Pakulino, mocie na to wszystko cas - 

dziwuwały się somsiadki. - Wszystko w łogródku wyplewione, 

wycackane i w polu tak samo. Nie śpicie w 

nocy, cy jak? 

- Gdzies bym ta mogła nie spać. Śpimy jak każdy, ino 

ze brazylijskich seriali i „Mody na sukces" w telewizji nie 

łoglondomy, to casu mom wincy. Wole już w łogródku co 

zrobić, zamiast łocy psuć przed śklanym ekranym. 

- Jakze to mozno nie łoglondać, telewizor wom się 

popsuł, cy co? 

Pakulino znów pochyliła się nad kwiatowom grzondkom, 

a jednoceśnie łod casu do casu zerkała na droge. 

Przecucie jakieś miała, ze może list dostanie łod córki, 

albo i óna sama przyjedzie. Już dwa tygodnie minęło, 

jak szkoły skóńcyła, a jej ni ma. Pisała wceśni, ze pojedzie 

z koleżankami do 

Francji, może do Włoch, 

żeby podglondać tamtejsych 

rolników. 

I to wszystke na koszt 

państwa, w nagrode za dobro 

nauke. Była wtedy 

dumno jak paw. Nie każdy 

mo takie szczęście. 

- Niech jedzie - myślała 

- bo potym, to juz trudno 

bedzie sie ji z domu wyrwać. 

Z tego kierotu, co krenci sie 

przez cało dobe na łokrągło. 

Tu na wsi tylko praca jest 

ważno. Jedynackom była, 

winc nikt inny nic za niom 

nie zrobi. Musi wreście troche 

pómóc, bo się nom to 

łod downa nolezy. Zreśtom, 

przygotuwano jest do tego 

jak nikt we wsi. Prawo jazdy 

na traktór, na kombajn, 

uprawa roślin, hodowla zwirzont 

i to wszystko mo w jednym 

palcu. A teroz, to ji tylko solidny praktyki na swoim 

potrzeba. Zeby się ji tylko kawaler jaki porzondny trafił. 

Ale ło takiego niełatwo - rozmyślała Pakulino. 

Wyrywając chwasty, znów zerknęła na droge, którom 

przejechał właśnie kursowy autobus. Ale tego dnia 

córki nie było. Przyjechała dopiro pod kuniec tygodnia. 

Jak się rozniesło po wsi, ze Zośka we Francji była, 

to się podobno zoden chłopok nie chcioł z niom całuwać, 

bo się śmioli, ze óna tam ziaby jadła. A jak tam 

mindzy młodemi było, to nikt tego nie wi. Do żeniacki 

tyz się ze wsi nikt nie garnoł, bo po co komu ucono 

kobita. Krowy tako nie wydoi, ino chłopu koze, a sama 

będzie gazety cytała i erotycno bielizne przymierzać 

dwa razy na dziń. Który chłop by to wytrzymoł!? 

Zośka tako nie była, ale któz to móg wiedzieć, ze 

się po ślubie nie zmini, a późni rób co chces. Tak godali, 

cy się śmioli, choć Pakułowa gospodarka niejednemu 

pochniała. Łoj, pochniała! Przyjezdzali łobce 

chłopoki, wódke stawiali, żenić się chcieli. Jeden chcioł 

do miasta, inny do siebie na gospodarke, a óna jakby 

wiedziała, ze nie po to na wsi została, coby u teściowy 

gorki myć. Chciała być blisko łojca, matki, bo któz im 

na starość łopieke zapewni. W ich rodzinie tak nie było 

i nie bedzie, żeby ktoś bliski spośród łobcych umiroł. 

Ten łostatni, co przyjechoł, nicego był chłopok. Łocytany, 

a jakze, ale ino w kryminałach i indiańskich powieściach. 

Godoł jak poeta i nawet kwiotki przyniós 

Zośce i dlo matki. Ale rence to mioł delikatne jak 

ksiondz i widać było, ze wideł nigdy w renkach nie trzymoł. 

Po cóz im taki? 

- No to jakze córciu bedzie? Podobo ci sie ten kawaler, 

bedzies go chciała? 

- Cy jo mama wim? Podobać, to mi się ón podobo, 

buzie ryz mo tako gładziutko, ino ze mu straśnie z gemby 

śmierdzi. 

- Tego to jo nie wim? Może się piwska łopił, to mu i 

śmierdzi, jak kozdemu pijokowi. Przymusać cie nie bede. 

Rozum swój mos i zrobis jak bedzies chciała, bo przecie 

nie jo bede z nim spała, ino ty. Ale przebirać jak dziod 

w ulęgołkach, tyz ni ma co. 

- Wim, mama, wim! Jak 

przyjedzie na drugo niedziele, 

tak jak godoł, to sie moze 

dowim, co ón planuje. 

- Byle jak nojprendzy, 

bo znowu rok minie, a ty 

pannom bedzies! 

Ale kawaler nie pokozoł 

sie, ani na drugo niedziele, 

ani nigdy wincy. Nie bardzo 

go żałuwali, bo juz się rozniesło 

po wsi, co to za jeden. 

Gołodupiec jakiś, co 

to mu ino śmichy chichy w 

głowie a nie zeniacka. Swojego 

nic ni mioł, to i ło cudze 

by nie dboł. 

- Wis, córciu, nawet dobrze, 

ze tak się stało, bo co 

byś z nim miała za zycie. 

Już lepi samemu, jak z takim 

bałamutom. 

Wreście pod kuniec lata 

i do Zośki uśmichnęło się 

szczęście, gdy przyjechoł do 

8

gminy nowy urzędnik, zeby tu pracuwać w Gminnym 

Ośrodku Informacji Europejskiej. Chłopok zdatny i 

widać, ze ucony, bo w łokulorach. Przyj echoł, a tu kwatera 

nie przygotuwano, tak jak było w umowie. Wójt z 

sołtysym lotali po cały wsi, az się za nimi kurzyło, zeby 

znaleź dlo niego jakie miszkanie. Przelecieli przez wieś 

w tą i w tamtą strone, az sołtys godo do wójta tak: 

- Widzi mi się, ze tak jak u Pakuły, to nie bedzie 

mioł nigdzie. Pokoje jak się patrzy, łazienka, łosobne 

wejście i jesce panna na wydaniu. Lepi już być ni może. 

Ino ło pannie na razie mu nie godojmy, bo mógłby sie 

chłopok wystrasyć. 

- Ej, sołtys! Ty mos łeb na karku i wis, łod cego 

muchy zdychajo. Jak tak godos, to choćmy do Pakuły. 

Pakuła akurat łotwiroł brame, bo mioł wyjezdzać w 

pole i zdziwił sie bardzo, widzonc niecodziennych gości. 

Z podotkim i zodnemi łopłatami nie zalegoł, to cóz 

mogo łod niego chcieć, i nigdy by nie zgod, z cym do 

niego przychodzo, gdyby mu ło tym nie powiedzieli. 

- Słuchojcie no, Pakuła! My tu do wos z wielkom 

prośbom. Urzędnik do nos przyj echoł do roboty, a tu 

miszkanio ni ma i spać ni mo gdzie. Widać po nim, ze 

nie zoden chuligan, ale porządny fachowiec i szkoda 

by go było stracić, a u wos pół chałupy stoi puste i pore 

złotych wpadło by wom same do ręki. Nie bójcie sie ło 

piniądze, gmina za wszystko płaci i łoszukaństwa zodnego 

być ni może. No to jak bedzie, godojcie? 

- Jo ta ni mom nic przeciwko temu, ale dlo pewności 

muse sie zapytać kobity. Jak una powi, tak bedzie! 

- Tyś, Pakuła taki som, jak Józef Ślimak z „Placów- 

ale pytaj sie, pytaj, zeby ci późni kobita kołków na 

głowie nie ciosała. 

A Pakulino w tym casie wszystko widziała przez łokno 

i sama sie domyśliła, ło co im chodzi. Przecucie jakiesi 

jo tkneło, ze skarb wielki spod im z nieba pod 

nogi i wystarcy go ino podnieś i łotrzepać z kurzu, a 

już na zawsze bedzie nolezoł do nich. 

Godzine późni przyprowadził go sołtys. Dobytku ni 

mioł za duzo. Jeden plecak z ciuchami i drugi pełen 

rozmaitych książek. Ubrany po miastowemu, ale widać 

było, ze chłopski ón syn. Ino roz łogarnoł wzrokim 

całe podwórze i już wszystko wiedzioł ło gospodorzach. 

Zośka przez tydziń unikała spotkanio z nim, do casu, 

az se sama sprawiła łokulory, zeby mu się lepi przyjrzeć. 

Dziołcha z ni była niebrzydko, ale w łokulorach 

jesce bardzi wyładniała, jakby jako miastowo paninka, 

ze trudno jo było poznać. A ón, az inzyka w gembie 

zapómnioł, gdy jo pirszy roz zobocył na podwórzu. 

Zośka tyz nielepi sie cuła, a serce to ji tak biło, ze pewnie 

na drodze było słychać. 

Roześli się bez słowa, kazdy w swoje strone, ale juz 

po tygodniu trzymali sie za rącki. Po miesiącu przyjechali 

jego rodzice, niby to łodwiedzić syna, ale tak naprawde, 

zeby pogodać ło weselu. Bo co tu duzo godać, 

młodzi pasuwali do siebie jak dwie krople wody. 

Na weselu nie byłem, totyz nie wim, co tam jedli i 

pili, ale musiało być bogate, bo muzyke było słychać 

przez pore dni. Nie jakieś współcesne szarpidruty, ale 

porządne muzykanty, co to z dziada, pradziada po weselach 

grajo. Godajo, ze nawet w Kazimierzu, na Festiwalu 

Kapel i Śpiewaków Ludowych, nagrode jakosi 

wysoko dostali, a tam przecie byle kogo nie zapraszajo. 

I to musiała być prowda, bo mi się to granie łokropnie 

podobało. Łoj, podobało! 

Rys. Zdzisław Purchała 

ki", 

ZOFIA PRZELIORZ 

Urodzaje 

i nieurodzaje 

Pod koniec lat dwudziestych ubiegłego stulecia 

Hanek z Trudą gospodarowali na 24 morgach 

pola i 2 morgach łąki. Gospodarstwo odziedziczyli 

po rodzicach Hanka. Należeli do średniozamożnych 

gospodarzy. Mieli konia, trzy krowy, kilka świń, 

drób. Wprawdzie ani oni, ani ich dzieci głodu nigdy 

nie cierpieli i nie musieli poniewierać się po służbie, 

ale też nie przelewało się im. Utrzymanie gospodarstwa 

nie jest rzeczą łatwą, zaś efekty nie zawsze są 

współmierne do włożonej pracy. Hanek wiedział, że jak 

Pan Bóg nie pobłogosławi, to chociażby urobił sobie 

ręce po łokcie, to niczego się nie dorobi. 

Dbał zatem o to, by zapewnić sobie opiekę Bożą nad 

całym swoim gospodarstwem i polem. W połowie Wielkiego 

Postu sam osobiście zrywał gałązki leszczyny, 

kaliny i kokoczu, wstawiał je do wody, aby do Niedzieli 

Palmowej pięknie się zazieleniły. Poświęconą palmą 

uderzał trzykrotnie w plecy zarówno domowników jak 

i bydło, aby w ten sposób zapewnić pomyślność i ustrzec 

wszystkich od chorób. W drugie święto Wielkanocy 

Truda robiła z palmy małe krzyżyki, które potem Hanek 

sadził na każdym zagonie, który dodatkowo kropił 

jeszcze święconą wodą, aby grad nie zniszczył urodzajów, 

by nie zgniły powodu zbyt obfitych deszczy, ani 

nie wyschły z powodu suszy. W dni krzyżowe modlił 

się z całą rodziną o dobre urodzaje, a wiosną nigdy nie 

wypędził krów pierwszy raz na pastwisko bez uprzedniego 

okadzenia ich dymem ze święconych ziół. 

Dodatkowo zabezpieczał swoje włości i dobytek 

przed różnymi złymi mocami. Aby zło nie miało wstępu 

do jego domostwa, w wigilię malował święconą kredą 

krzyżyki na wszystkich drzwiach wejściowych, zaś w 

Wielki Czwartek na środku pryzmy z obornikiem ustawiał 

widły, które tak musiały stać aż do Wielkiej Soboty 

wieczorem. W ten sposób nikt, kto przychodził do 

nich, nie był w stanie zabrać im szczęścia. 

Jednak mimo takich zabezpieczeń i ogromu pracy 

włożonej w uprawę roli oraz pielęgnację roślin, efekty 

były raczej mizerne. Zboża rosły wprawdzie wysokie, 

kłos miały nawet dosyć długi, tyle że ziaren w nich było 

nie tyle, ile powinno. To samo było z krowami. Mimo 

że pasły się na młodej soczystej trawie, wkrótce po wycieleniu 

zaczynały tracić mleko. 

Ale nie tylko on narzekał na niskie plony i na to, że 

krowy dają mało mleka. Narzekali wszyscy - oprócz 

Augusta. Ten miał zawsze urodzaje takie, że co tydzień 

woził zboże na targ, a jego żona Maryjka wiozła pełny 

kosz jajek i drugi z osełkami masła i białym serem. Z 

miasta zaś przywoziła: a to nową chustkę, a to pięknie 

malowany jedwabny fartuch, a to kolorowe wstążki do 

włosów dla córek. A już naprawdę wszystkich sąsiadów 

złość ogarnęła na widok Augusta w eleganckim, szytym 

na miarę, sukiennym płaszczu. 

- Ale ty się stroisz, August, mosz lepszy mantel niż 

pawłowski grof! - zagadał kiedyś Hanek do Augusta. 

9

- Ja, kto dbo, tyn mo! 

- Tak godosz, choćbyś yno ty na polu robił jak się 

noleży. Dyć przeca jo też nie leża, a nie styko mi ani 

na nowe buty, yno stare nosza do szewca, żeby mi piynty 

z nich nie wylazły. 

- Ja, ale na robocie to się trza znać! 

Tego już było Hankowi za dużo. Przecież on sam 

wychowany na wsi, od małego uczył się pracować na roli. 

Dwa razy w roku wywoził gnój na pole, żeby było dobrze 

wynawożone. Wynajmował komornice do plewienia 

ziemniaków, bo Trudka sama by sobie z tym na czas 

nie poradziła, bo przecież miała także dużo pracy przy 

obrządzaniu dobytku, a i dzieci było ośmioro w domu. 

Już nieraz z innymi sąsiadami zastanawiali się nad tym, 

jak to jest, że temu Augustowi to i kogut jajka znosi. 

- A, bo on to chyba z diobłym trzimie! 

- On, taki pobożny? Myśla, że jak już, to pryndzyj 

ta jego Maryjka! 

- Padosz, żeby się diobłowi podobała? Podług mie 

to łona je za chudo i za plaskato! 

- Ale August se jom jednak wzion. Szwarno tam za 

bardzo ni ma, ale łona coś w sobie mo. 

- Ja, bo była bogato z chałpy i dziynka jejimu wianu 

August móg wszystkich pospłocać i jego ojcowie nie 

musieli gospodarki dzielić. 

- Ale godejcie, co chcecie, robotno to ona jednak 

je. Ona na pole to już leci ledwa słońce zyndzie. Czasami 

to je tak, że inksze baby dziepiyro idą do pola, a 

ona już idzie nazod. 

Tak sobie nieraz rozmawiali, nie traktując jednak 

zbyt serio tych rozmów. 

Hanek kiedyś obudził się przed wschodem słońca i 

postanowił wykosić trawę w granicach. Była tam wąska 

miedza, zbyt wąska, by można na niej paść krowy. Lepiej 

było więc trawę skosić i wysuszyć na siano, albo po 

prostu przywieźć ją krowom do zjedzenia w chlewie. 

Był czerwiec. Zyto wyrosło już tak wysokie, że nie 

było spoza niego człowieka widać. Hanek już miał zacząć 

ostrzyć kosę, gdy usłyszał jakieś mamrotanie. Zaciekawiony 

nastawił uszu i wtedy usłyszał, że ktoś w 

kółko powtarza te same słowa: - Zbiyrom pożytek, ale 

nie wszytek. Zbiyrom pożytek, ale nie wszytek... 

Z początku się zdziwił, potem przestraszył, bo pomyślał, 

że to może jakaś czarownica gusła odprawia. 

W końcu jednak postanowił sprawdzić, kto to taki po 

polu chodzi. Jakież było jego zdumienie, kiedy zobaczył 

Maryjkę, która idąc granicami, schylała się raz po 

raz ku ziemi i zbierając rosę z sąsiednich pól wkładała 

ją do zapaski, wypowiadając przy tym: - Zbiyrom pożytek, 

ale nie wszytek. 

W tym momencie Hanek doznał olśnienia. To przecież 

nikt inny tylko Augustowa żona zbierała im urodzaje 

z pola! Tego dnia już nie kosił trawy. Wrócił do domu i 

niezwłocznie podzielił się tą wiadomością z Trudką. 

- Ja, chłopie, som to ty nic ji ni możesz zrobić, bo 

jak łona tako je, to cie jeszcze urzeknie i jako choroba 

na cia skludzi - zawyrokowała Trudka. 

Hanek jednak postanowił działać. Wieczorem poszedł 

do Francka i Zefka, swoich najbliższych sąsiadów, 

i opowiedział im o tym, co widział na polu. Postanowili 

razem zaczaić się na Maryjkę. Przez kilka dni 

czekali bezowocnie. Myśleli już, że ich starania są daremne, 

gdy w sobotę znów się pojawiła. Gdy nie spodziewając 

się niczego schylała się ku ziemi, podbiegli 

ku niej. Zarzucili jej spódnicę na głowę, żeby ich nie 

rozpoznała, Francek ją przytrzymywał, a Hanek z Zelkiem 

odpięli paski od spodni i przetrzepali jej skórę. 

- No, myślymy, że teraz ci tego pożytku styknie roz 

na zawsze. 

Maryjka się nigdy nie przyznała do tego, że została 

tak sromotnie obita przez sąsiadów. August też nigdy 

o tym nikomu nie wspomniał, tak samo pozostali zamieszani 

w całą tę sprawę, a mimo to wieść się jakoś 

rozeszła. Jedni w to wierzyli, inni nie. Bo też mało wiarygodne 

było, by ta pracowita, pobożna kobieta mogła 

się czarami zajmować. 

Nie wiadomo, jakim sposobem wieść o tym dotarła do 

księdza proboszcza. A był on zagorzałym przeciwnikiem 

wiary w skuteczność stosowania tego rodzaju praktyk. Już 

tyle razy tłumaczył parafianom, że wiara w czary jest grzechem, 

że ich los zależy od nich samych i od Bożej Opatrzności. 

W najbliższą niedzielę tak grzmiał z ambony, że aż 

kościołem trzęsło. Podał przy tym w wątpliwość to, że 

kobieta uprawiała jakieś czary. Nie miał jednak wątpliwości, 

co do postępku jej sąsiadów. I chociaż nie wymienił 

nikogo z nazwiska, oczy wszystkich i tak były skierowane 

na nich. Zagroził też, że jeżeli się jeszcze kiedyś o 

podobnym zdarzeniu dowie, to będzie wszystkich w to 

zamieszanych wygłaszał z ambony. Cel swój osiągnął, bo 

już więcej podobne zdarzenia nie miały miejsca. 

Czy gospodarzom we wsi od tego czasu wzrosry plony, 

nie wiadomo, ale krowom tak jakby przybyło mleka, 

a może zamiast parzonej słomy zaczęły dostawać 

więcej otrąb? Jedno jest pewne, że od tego czasu Maryjka 

już nigdy nie wychodziła w pole wcześniej od swoich 

sąsiadek. 

Takiej kolekcji Chrystusów Frasobliwych można tylko pozazdrościć. 

Fot. Alfred Gauda 

10

AGNIESZKA WIŚNIECKA 

Twórczość 

powoli 

zapomniana? 

Recepcja poezji Jana Pocka 

na terenie 

powiatu puławskiego 

SZKICE I OPRACOWANIA 

Powiat puławski to jeden z ciekawszych 

regionów Lubelszczyzny, 

który posiada „niezwykłe" bogactwo, 

jakim jest sztuka ludowa. Z 

tego regionu pochodzi Jan Pocek 

(właściwe nazwisko Poczek), jeden 

z najbardziej znanych poetów ludowych. 

Urodził się 4 maja 1917 roku we 

wsi Zabłocie, gmina Markuszów. 

Zaczął pisać w 20. roku życia, a jego 

pierwsze utwory opublikowano na 

łamach „Wici". Po zawarciu związku 

małżeńskiego z Marianną Wiśniecką, 

zamieszkał we wsi Kaleń, 

gdzie wspólnie z teściami uprawiał 

trzyhektarowe gospodarstwo. Od 

1949 do 1957 roku przebywał w 

Warszawie, gdzie otrzymał stanowisko 

w dziale rolnym redakcji „Gromady", 

a później „Gromady - Rolnika 

Polskiego". Był współzałożycielem 

Stowarzyszenia Twórców 

Ludowych. Oprócz wydanych tomów 

poezji jego wiersze publikowane 

były w antologiach poezji ludowej, 

w prasie centralnej i regionalnej 

oraz wykorzystywane w audycjach 

radiowych. Wyznacznikiem 

popularności, jaką cieszył się wśród 

odbiorców jego poezji, były przyznawane 

mu nagrody i odznaczenia. 

Jan Pocek, po długiej chorobie, 

zmarł w Kaleniu 26 czerwca 1971 

roku, mając 54 lata. Został pochowany 

na cmentarzu w Markuszowie. 

Pomnik poety odsłonięto 22 maja 

1983 roku w Markuszowie. 

Jan Pocek jest również patronem 

Szkoły Podstawowej w tej miejscowości. 

Główny problem badawczy wynika 

bezpośrednio z celu badania, 

którym jest diagnoza recepcji poezji 

Jana Pocka na terenie powiatu puławskiego. 

Bardziej precyzując problem: 

jaki jest stan wiedzy respondentów 

o życiu i twórczości poety, 

oraz jakie są źródła tej wiedzy i co 

stanowi zmienne niezależne, modyfikująco 

stopień znajomości jego 

poezji przez respondentów. 

Wzięto pod uwagę następujące 

zmienne niezależne, które hipotetycznie 

wpływają na stopień znajomości 

twórczości Pocka: wiek, płeć, 

wykształcenie, struktura rodziny, 

typ miejscowości zamieszkania oraz 

odległość miejsca zamieszkania respondenta 

od Kalenia, założono że: 

- respondenci starsi wykazują 

większy stopień znajomości twórczości 

Pocka niż młodzież; 

- młodzież najczęściej poznaje 

twórczość poety poprzez edukację 

szkolną; 

- kobiety wykazują większy stopień 

znajomości twórczości Jana 

Pocka niż mężczyźni; 

- wykształcenie nie modyfikuje 

znajomości poezji Pocka; 

- względnie wysoki stopień znajomości 

twórczości poety wykazują 

respondenci mający dzieci w wieku 

szkolnym, w przeciwieństwie do 

osób samotnych i małżeństw bezdzietnych; 

- mieszkańcy wsi gminnej wykazują 

większy stopień znajomości 

twórczości Jana z Kalenia niż mieszkańcy 

sołectwa peryferyjnego; 

jest znana w Kaleniu i gminie Markuszów. 

W celu zweryfikowania postawionych 

hipotez zebrano materiał 

empiryczny. Została zastosowana 

technika wywiadu swobodnego o 

niskim stopniu standaryzacji. Narzędziem 

badawczym był kwestionariusz 

wywiadu, który składał się 

z 51 pytań otwartych, 5 metryczkowych 

i 6 dotyczących opisu sytuacji 

wywiadu: liczba osób, czas, przestrzeń, 

najbardziej aktywny respondent, 

respondent o najwyższej wiedzy, 

milczący uczestnicy wywiadu. 

Każdy kwestionariusz zawierał 

oznaczenia identyfikacyjne. 

Pytania kwestionariuszowe dotyczyły 

wiedzy o biografii Jana Pocka, 

o jego utworach oraz źródeł tej wiedzy. 

Pytano respondentów m.in., czy 

ktoś z rodziny zna na pamięć wiersz 

poety? Czy wśród książek, jakie respondent 

posiada, jest taka, która 

zawiera wiersze Pocka? Czy i w jaki 

sposób respondent zetknął się z 

twórcz

12 

JAN 

KOWALSKI 

Opowiada 

Coby tu nie mówić 

O Janie z Kalenia 

na usta się cisną 

słowa podziwienia 

gdy sam na sam 

Jan 

z przyrodą się spotka 

wodzi duszę wkoło 

zajrzeć chce do środka 

to pszczołę podpatrzy 

z motylem pogada 

o czym z nimi mówi 

w wierszach 

opowiada 

SABINA 

SZYMBOR 

Pamięci Jana Pocka 

Stąpałeś lekkim krokiem 

po ziemskim padole 

by nie ranić przyrody 

by ciszy nie płoszyć 

poezja zakwitała 

modrookim chabrem 

szara proza to dłonie 

spękane od kosy 

z wonnych ziół i kwiatów 

tkałeś barwne rymy 

wplatając w nie wrażliwość 

uczucia najszczersze 

promień słońca odkładał 

ziemi czarne skiby 

sierp księżyca dyktował 

z pól zebrane wiersze 

odfrunąłeś jak motyl 

przed jesiennym chłodem 

tak mało doczesnego 

skosztowawszy życia 

zagrały żałobne rekwiem 

falujące łany 

szukając w zwierciadłach rosy 

Twojego odbicia 

gdzieś tam stąpasz leciutko 

po błękitnych niwach 

uskrzydlony wiecznością 

wśród gwiezdnej zamieci 

miej w pamięci 

przyjaciół od pługa 

i wyjdź w porę 

radosny 

naprzeciw... 

według ich przestrzennej odległości 

od Kalenia. Zostały zakwalifikowane 

następujące miejscowości: Kaleń 

i Markuszów (gmina Markuszów), 

Bronisławka i Kurów (gmina Kurów) 

oraz Łukawka i Baranów (gmina 

Baranów). W każdej miejscowości 

wytypowano 10 rodzin, które 

składały się z minimum 3 osób. 

Badania zostały przeprowadzone 

w mieszkaniu respondenta zastanymi 

członkami rodziny, którzy 

wyrazili zgodę na przeprowadzenie 

z nimi wywiadu. Wzięło w nich 

udział 206 osób (Łukawka - 36, 

Baranów - 32, Bronisławka - 48, 

Kurów - 30, Kaleń - 29, Markuszów 

- 31), ale nic każda z nich udzielała 

odpowiedzi na stawiane pytania. 

Często aktywność przejawiał tylko 

jeden z członków rodziny. 

Wśród respondentów nieznacznie 

przeważają kobiety, które były 

bardziej aktywne w czasie wywiadu 

Pomnik poety w Markuszowie. 

niż mężczyźni i zarazem wykazywały 

wyższy stopień wiedzy na dany 

temat. Respondenci to głównie osoby 

z wykształceniem zawodowym, 

średnim i podstawowym, a tylko 9 

z wyższym. Wśród kobiet przeważa 

wykształcenie średnie, a u mężczyzn 

zawodowe. Materiał empiryczny 

został zebrany od 16 stycznia do 6 

marca 2003 roku. Wywiad trwał od 

30 minut do 2 godzin, w zależności 

od wiedzy respondenta na dany temat. 

Zrealizowana próba wyniosła 

60 wywiadów. 

Na terenie powiatu puławskiego 

recepcja poezji Jana Pocka jest 

zróżnicowana. Ogólnie można 

stwierdzić, iż respondenci zdecydowanie 

więcej wiedzą o życiu poety 

niż o jego twórczości. Osoby starsze 

posiadają większą wiedzę, ale 

odnosi się ona do życiorysu poety: 

daty urodzenia i śmierci, miejsca 

zamieszkania, stanu rodzinnego. 

Fot. Leszek Kistelski

Względnie duża liczba respondentów 

pamięta, że wiersze 

poety były drukowane dawniej 

na łamach czasopism: „Chłopska 

Droga", „Zielony Sztandar", 

„Gromada - Rolnik Polski", 

sporadycznie wymieniano 

„Dziennik Lubelski", „Kurier 

Lubelski", „Zarzewie", „Naszą 

Wieś". Mieszkańcy gminy 

Markuszów podawali również 

tytuły gazetek lokalnych - 

„Goniec Markuszowski" i 

„Głos Garbowa", a tylko jeden 

respondent, kombatant 

(BCh), kolega Jana Pocka, wymienił 

pismo „Orle Ciosy". 

Niektórzy z mieszkańców, 

głównie z rodzinnych stron poety, 

mają tom jego wierszy - 

Poezje, a czterech respondentów 

mieszkających w Kaleniu Rękopis wiersza Pocka 

pamiętało, że wydany był również 

inny tom poezji Jana z 

Kalenia - Malwy. Żadna z osób nie 

potrafiła wyrecytować ani jednego 

utworu Pocka z pamięci, nie zna 

jego twórczości (wiedza ogranicza 

się do ogólnikowych stwierdzeń), 

nie pamięta tytułu, ani treści wiersza, 

nikt też nie wypożycza z bliblioteki 

książek z jego utworami. Wiele 

osób o twórcy słyszało tylko w 

latach 80., gdy w Markuszowie stanął 

jego pomnik, a szkoła podstawowa 

w tej miejscowości została 

nazwana jego imieniem. 

Niektórzy stwierdzili, że mogli 

„spotkać się" z twórczością Pocka 

słuchając audycji „Kiermasz pod 

kogutkiem", która była nadawana w 

niedzielę w programie I Polskiego 

Radia, gdzie prezentowane były sylwetki 

twórców ludowych z różnych 

dziedzin. 

W odniesieniu do młodzieży i 

osób do 35. roku życia mieszkających 

w Kurowie, Markuszowie i 

Kaleniu za podstawowe źródło wiadomości 

o poecie należy uznać edukację 

szkolną. Głównie są to lekcje 

języka polskiego, udział w uroczystościach 

szkolnych i konkursach 

recytatorskich. Jednak nie we 

wszystkich placówkach szkolnych w 

powiecie puławskim program nauczania 

obejmuje tematy, które 

zapoznają uczniów z twórczością ludową 

na danym terenie. Poza Markuszowem, 

nie są również organizowane 

imprezy kulturalne popularyzujące 

twórczość autora Malw. 

Struktura rodziny oraz wykształcenie 

to zmienne, które nie modyfikują 

znajomości poezji Jana Po- 

cka. W wielu przypadkach osoby 

starsze wiekiem, legitymujące się 

wykształceniem podstawowym, miały 

większą wiedzę niż młodzi uczestnicy 

wywiadu, którzy ukończyli 

szkołę średnią lub kontynuują naukę 

na wyższej uczelni. 

Cechą, która różnicuje stopień 

wiedzy wśród mieszkańców powiatu, 

jest płeć. Kobiety wykazują większą 

znajomość tematu, częściej rozmawiają 

o Pocku ze znajomymi lub 

krewnymi, jak również pamiętają 

źródła wiedzy o twórczości poety. W 

przypadku niektórych kobiet, źródłem 

pozyskanych informacji są 

przekazy ustne od bliskiej rodziny, 

krewnych lub znajomych. Oto przykładowe 

wypowiedzi respondentek: 

„Mój ojciec chodził z Janem Pockiem 

do tej samej klasy. Mówił, że 

to był przeciętny chłopak, niczym 

szczególnym się nie wyróżniał. Całe 

życie chłopina biedę klepał, bo za 

życia nie był znany, dopiero po 

śmierci postawili mu pomnik". 

„Teść go znał, mówił, że to był zamyślony 

człowiek, a jak szedł koło 

wozu, w pole, to zawsze powoli, nic 

nie mówił, nie odpowiadał na dzień 

dobry. Inny to by za pół godziny 

doszedł, a jemu się dwie godziny 

schodziło". „Pani Krystyna Poczek 

z Wólki Kątnej, koło Markuszowa 

mi o nim opowiadała, kiedyś jeszcze, 

jak byłyśmy razem na weselu, 

bo teraz to ona już nie żyje. Mówiła, 

że pisał ładne wiersze, że ma 

pomnik w Markuszowie i gdzieś 

tam niedaleko mieszkał. Ona też 

pisała, śpiewała i do Lublina często 

jeździła, do jakiegoś stowarzyszenia 

tam należała". „Moja 

szwagierka go znała, mówiła, w 

jakich warunkach żył, że żył 

skromnie w nędzy i że byli tacy, 

którzy go wyśmiewali. Był optymistycznie 

nastawiony do życia 

i nigdy nie wyciągał ręki po pomoc". 

Główną zmienną, która zdecydowanie 

różnicuje stopień 

wiedzy, jest zmienna przestrzenna. 

Kaleń i Markuszów to 

miejscowości, w których znajomość 

tematu jest największa 

(nie było osoby, która nie wiedziałaby, 

kim był Jan Pocek), a 

im dalej od rodzinnych stron 

poety, tym mniejszy zasób wiedzy 

wśród mieszkańców. W 

większym stopniu znajomość 

tematu wykazywali również 

mieszkańcy wsi gminnej niż sołectwa 

peryferyjnego. 

Na uwagę zasługuje to, że respondenci 

z sołectw oddalonych od 

Kalenia, na pytanie, co trwałego i 

wartościowego pozostawił po sobie 

Jan Pocek, w większości odpowiadali: 

„W Markuszowie stoi jego 

pomnik", natomiast w miejscowościach 

sąsiadujących z Kaleniem 

mówiono, iż są to wiersze, tomiki 

poezji, twórczość. 

Twórczość, a przede wszystkim 

życiorys Jana Pocka, najbardziej są 

znane w miejscowości, w której poeta 

mieszkał i w Markuszowie. Prawie 

wszyscy respondenci udzielali 

poprawnych odpowiedzi na pytania 

dotyczące biografii poety, a niektórzy 

podawali dodatkowe informacje 

o jego życiu. 

Niektórzy respondenci osobiście 

znali Jana Pocka, a w swoich wypowiedziach 

tak wspominają poetę: 

„Dobry człowiek, życzliwy, pomagał 

chętnie. Był samotnikiem, gdy pasł 

krowy, często pisał wiersze w samotności, 

w czasie roboty w polu przyglądał 

się przyrodzie - szczygiełkom. 

Przychodził do nas, rozmawialiśmy 

o rolnictwie, o totolotku, bo 

wygrał kiedyś i kupił sobie konia i 

wóz". „To był spokojny człowiek, 

małomówny, więcej myślał, jak mówił, 

był uważany za mruka". „Ciągle 

czytał, gospodarstwem się mało 

zajmował, cały czas coś sobie mówił 

pod nosem". „Był zadumany, 

ciągle zamyślony, powolny, ciężko 

mu było". 

Mieszkańcy Kalenia i Markuszowa 

swoją wiedzę o życiu i twórczości 

poety pozyskali z różnych źró- 

13

deł. Poprzez opowieści znajomych, 

sąsiadów lub krewnych, edukację 

szkolną, imprezy kulturalne i okolicznościowe, 

konkursy recytatorskie, 

jak również programy radiowe, 

prasę (dawniej ogólnopolską, a 

obecnie lokalną). Ponadto 2 osoby 

pamiętały, że za życia poety kręcony 

był w Kaleniu film o jego pracy i 

twórczości. Kilku respondentów 

twierdząco odpowiedziało także na 

pytanie: Czy ktoś z państwa pamięta 

nazwisko Pocka z kościoła (np. z 

kazania, ogłoszeń parafialnych, nauki 

religii itp.). 

W niektórych przypadkach źródłem 

informacji mogły być krążące 

w danej wsi opowieści o poecie. W 

Kurowie najczęściej mówi się o tym, 

kim był Jan Pocek i że w Markuszowie 

stoi jego pomnik. W Markuszowie, 

podobnie jak i w Kaleniu, 

opowieści takich jest kilka. Do stale 

powtarzanych należą przedstawione 

wyżej wspomnienia o poecie, 

jak również następujące wypowiedzi: 

„Jak był stawiany jego pomnik, 

to były wielkie uroczystości i przyjechał 

Malinowski". „Dzięki niemu, 

to zrobili drogę na Kaleniu, bo jak 

odsłaniali pomnik, to przyjechała 

telewizja i musieli jakoś dojechać, 

a tam wcześniej takie błoto było, że 

nie dało się przejść". „Jak szedł w 

pole na Olempin, to całą drogę coś 

sobie mamrotał pod nosem i nawet 

dzień dobry nie odpowiadał, a on 

przez ten czas układał sobie wiersze, 

przyjeżdżał i zapisywał te wiersze". 

„Był powolny, zadumany, zamyślony, 

skromny, spokojny człowiek. 

Pracował kiedyś w Warszawie. 

Za życia był biedny, a teraz dopiero 

wszyscy go dostrzegli". „Ma pomnik 

w Markuszowie i jest patronem 

szkoły". „Jest w Lublinie ulica 

i liceum im. Jana Pocka". 

Podsumowując powyższe rozważania 

można stwierdzić, że wśród 

cech, które wpływają zarówno na 

stopień wiedzy respondentów, jak i 

na źródło pozyskanych informacji, 

decydujące znaczenie ma odległość 

miejsca zamieszkania od Kalenia. 

Im dalej od miejscowości, w której 

poeta mieszkał, tym słabsza jest wiedza 

badanych osób i tym mniej źródeł 

informacji o osobie i poezji Jana 

Pocka. Zmienna przestrzenna jest 

więc główną kategorią, która różnicuje 

stopień wiedzy respondentów 

o życiu i twórczości poety. 

Nowym źródłem informacji dla 

osób zainteresowanych tematem 

może być obecnie Internet. W maju 

Jan Pocek jest patronem Szkoły Podstawowej 

w Markuszowies. 

Fot. archiwum 

2003 roku wnuk poety utworzył 

stronę poświęconą sławnemu dziadkowi. 

Zamieścił na niej informacje 

biograficzne, wycinki z prasy, wiersze 

(m.in. z pierwszego trudno dostępnego 

obecnie tomu poezji 

Zgrzebne pieśni). Celem utworzonej 

strony ma być, według jej założyciela, 

rozpowszechnianie twórczości 

Pocka, zapoznanie ludzi z jego poezją 

i wypełnianie luki informacyjnej. 

W ten sposób m.in. rodzina 

poety stara się popularyzować jego 

twórczość, ponieważ w Internecie są 

bardzo skromne informacje na ten 

temat. Ponadto bierze udział w imprezach 

lokalnych, na których są 

recytowane wiersze, jest także zapraszana 

do Szkoły Podstawowej w 

Markuszowie, na uroczystości związane 

z rocznicą nadania imienia 

szkole. 

Dzięki zaangażowaniu rodziny 

Jana Pocka w rozpowszechnianie 

jego poezji, może wkrótce wzrośnie 

liczba jej odbiorców i nazwisko 

twórcy będzie znane nie tylko 

mieszkańcom Kalenia i Markuszowa, 

lecz także innym mieszkańcom 

całej Polski. 

Tekst jest streszczeniem pracy magisterskiej 

przygotowanej w Instytucie Socjologii 

UMCS pod kierunkiem prof. dr. 

hab. Józefa Styka w 2003 r. 

BARBARA JANCZ-KOSTUCH 

JUSTYNA KOWALIŃSKA 

JOANNA MINKSZTYM 

ANETA SKIBIŃSKA 

Artysta wiejski... wiedział, że dokoła 

wyrzeźbionego wioskowego Chrystusa 

będą szumieć pszczoły z pobliskich lip 

i owijać się dymy z ognisk 

roznieconych przez pastuchów. 

Tadeusz Seweryn, 

Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce 

Przywykliśmy widzieć w 

rzeźbiarzu ludowym przede 

wszystkim indywidualną 

osobowość, artystę działającego 

z pobudek wewnętrznych, 

kreującego własną wizję 

świata, wyrażającego 

własne emocje. Przyczyniły 

się do tego zarówno wystawy 

monograficzne prac konkretnych 

twórców ludowych, 

jak i literatura fachowa podkreślająca 

przede wszystkim 

„oryginalność", „swoisty, 

niepowtarzalny styl", „samodzielność 

w poszukiwaniu 

rozwiązań plastycznych" poszczególnych 

artystów. Z 

tego też względu w refleksji 

nad rzeźbą ludową przeważają 

rozważania nad jej formą 

plastyczną i wyrazem artystycznym 

oraz problem zastosowanych 

materiałów i 

warsztatu artysty. 

Współczesna rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, 

G. Sieradzki, Dębno, fot. K. 

Minksztym, 2001 r. 

14

Rzeźbiarz ludowy 

jako współtwórca 

przestrzeni sakralnej 

Wartykule tym chcielibyśmy 

spojrzeć na rzeźbiarza 

ludowego jako 

na członka społeczności, w której 

przyszło mu żyć, powiązanego z nią 

wielorakimi i nierozerwalnymi więzami 

- osobę, która obdarzona niepowszednim 

talentem służy nim nie 

tylko sobie, ale przede wszystkim 

własnemu środowisku. Najpełniejszą 

formę wyrazu znalazła ta służba 

w tworzeniu świętych figur do 

kapliczek i krzyży przydrożnych. 

Znakomity badacz wielkopolskiej 

rzeźby kultowej Stanisław Błaszczyk 

zauważa: „rzeźba ludowa powstaje 

w związku z potrzebami kultowymi 

wiejskiego środowiska" (1975:125) 

i obok oficjalnej funkcji opiekuńczej 

pełni także pobocznie funkcję pomnika 

swego fundatora (1975:114). 

Ponadto wspomina o zależności artysty 

od lokalnej społeczności wiejskiej, 

„która takich czy innych przedstawień 

świętych postaci łaknęła i 

otrzymywała je od tych, którzy z tą 

społecznością byli związani albo w 

duchu jej potrzeb tworzyli. Były to 

potrzeby wykraczające poza ramy 

(...) oficjalnej liturgii, potrzeby ujawniania 

wewnętrznego życia w swobodniejszej 

wypowiedzi, kontaktowanie 

się z niewiadomym i nieodgadnionym 

światem irracjonalnym 

jakby bez onieśmielającego, urzędowego 

pośrednictwa kościoła, a nawet 

potrzeby manifestowania własnej 

godności i utrwalenia o sobie pamięci. 

Dlatego miejscem ujawniania tych 

pragnień i ich realizacji jest nie kościół, 

tylko wieś, jej drogi i rozdroża 

(...). W rzeźbie przydrożnej tedy, i 

czasem cmentarnej, wyraża się najpełniej 

istota ludowej twórczości plastycznej" 

(Błaszczyk 1975:127). 

Rola rzeźbiarza jako artysty odpowiedzialnego 

za część centralną 

małej architektury sakralnej, to jest 

za wyobrażoną postać świętą, jest 

trudna. Z jednej strony musi zaspokoić 

oczekiwania fundatora (w XIX 

wieku manifestowało się to w wielkopolskiej 

rzeźbie przydrożnej poprzez 

rzeźbienie świętych patronów 

fundatora i jego rodziny na drzewcu 

krzyża lub słupa oraz w napisach 

fundacyjnych), z drugiej - pozostałych 

mieszkańców wsi, z trzeciej - 

winien on pozostawać w zgodzie z 

oficjalną nauką Kościoła. Ponadto 

niejednokrotnie rzeźbiarz próbuje 

dać w swych pracach wyraz własnym 

przekonaniom i emocjom. Jeden ze 

współczesnych rzeźbiarzy, mówiąc o 

nietypowym rozwiązaniu zastosowanym 

w wyrzeźbionej przez siebie 

postaci Chrystusa Ukrzyżowanego, 

tak to wyraził: Tylko te ręce chciałem 

sznurem przywiązane, bo tak to 

było naprawdę. 1 

Wypadkową wszystkich tych 

oczekiwań jest dzieło, które na 

trwałe zrasta się z krajobrazem danej 

wsi i funkcjonuje w nim jako 

centrum swoistej przestrzeni sakralnej 

powstającej wokół krzyża czy 

kapliczki przydrożnej. Manifestacją 

przynależności przestrzeni wokół 

krzyża czy kapliczki do sfery sacrum 

są zarówno pewne gesty i zachowania 

obowiązujące w jej pobliżu 

(obowiązek zdjęcia czapki, przeżegnania 

się, ściszenia głosu) jak i 

szczególna dbałość mieszkańców o 

ten teren - co sobotnie sprzątanie 

wokół „figury" 2 , dekorowanie jej 

„na maja" i na większe święta kościelne. 

Warto przy tym podkreślić, 

że sfera sacrum zostaje wyznaczona 

już na zawsze. Pięknie ujął to 

Stanisław Błaszczyk (1935): „Poszczerbione, 

połamane, stoją gdzieś 

nad drogami czy wśród ogrodów 

(...). Stoją długo. Gdy spróchniałe 

od dołu wiatr złamie, dźwigają je 

ludzie litościwi i głębiej w ziemi osadzają; 

Boże męki wrastają w ziemię. 

Reszta, co na wierzchu, rozlatuje się 

w próchno. Na miejscu starej wyrasta 

nowa, gładka, heblowana, bo 

tam, gdzie Boża Męka stała, stać 

winna zawsze...". Trudniej wygląda 

sprawa jeśli zniszczeniu ulegnie 

rzeźba kamienna, czy drewniana, na 

której odnowienie brakuje funduszy. 

Lecz i wtedy, jak długo sięga 

pamięć ludzka, tak długo miejsce, 

gdzie stała jest miejscem szczególnym. 

Np. w Rąbiniu 3 kamienna (?) 

figura św. Jana stojąca na wzgórku 

przy drodze do cmentarza uległa 

zniszczeniu na początku XX wieku 

i już nikt z żyjących nie wie jak wyglądała. 

Lecz do dziś miejscowe dzieci 

wiedzą, że po tej górce się nie biega. 

W artykule tym proponujemy 

bliższe przyjrzenie się, w jaki sposób 

funkcjonują we współczesnej 

społeczności wiejskiej zarówno 

dzieła rzeźbiarzy dawnych, jak i 

współczesnych oraz sylwetkom samych 

rzeźbiarzy. Do analizy wybrałyśmy 

prace dwóch rzeźbiarzy XIXwiecznych 

- Franciszka Nowaka i 

Pawła Brylińskiego oraz trzech 

współczesnych - Tomasza Karalusa, 

Grzegorza Sieradzkiego, Jerzego 

Sowijaka. Wszyscy oni tworzyli 

lub tworzą w Wielkopolsce, a ich 

twórczość wpisuje się w nurt rzeźby 

ludowej. 

RZEŹBIARZE Z XIX WIEKU 

Franciszek Nowak 

Urodził się w 1810 r. we wsi Raszewy 

koło Krotoszyna. Z zawodu 

był cieślą. Zasłynął jednak jako 

ludowy rzeźbiarz krzyży i słupów 

przydrożnych na terenie południowej 

Wielkopolski. Prawdopodobnie około 

1860 r. przeniósł się wraz z rodziną 

do Romanowa, gdzie wziął w 

dzierżawę gościniec. Nie przykładał 

się jednak zbytnio do nowego zajęcia. 

W końcu pozostawił żonę i karczmę, 

a sam wyruszył na wędrówkę od 

wsi do wsi, zjawiając się tam, gdzie 

składano zamówienia na jego rzeźby. 

Umierając w 1894 r. pozostawił 

po sobie olbrzymią ilość (ok. tysiąca) 

rzeźb, z których większość to postacie 

świętych oraz słupy i krzyże 

przydrożne (Zdunek 1997). Z tych 

ostatnich około 30 przetrwało w terenie 

do 1939 r. W czasie okupacji 

znaczna ich część została zniszczona 

na rozkaz Niemców. 

15

Rzeźby Nowaka wykonane były w 

większości z jednego pnia drzewa, który 

zwieńczał figurą świętego, bądź postacią 

Chrystusa. Rzeźbiarz posługiwał 

się metodą reliefu, tzn. płaskorzeźby 

wklęsłej wypełniającej często całą powierzchnię 

słupa. Krzyże i słupy Nowaka 

mają tzw. podział kondygnacyjny. 

W poszczególnych kondygnacjach 

(których było od 2 do 4) artysta rzeźbił 

postacie reprezentujące świętych patronów 

rodziny fundatora. W dolnej 

kondygnacji, od frontu umieszczał zawsze 

postać Matki Boskiej Bolesnej, 

zaś na górze postać Chrystusa Ukrzyżowanego, 

a na szczycie słupów zazwyczaj 

Frasobliwego. 

Obecnie kilka prac Nowaka znajduje 

się w Muzeum Etnograficznym - 

Oddziale Muzeum Narodowego w Poznaniu, 

w Muzeum Archidiecezjalnym 

w Poznaniu oraz w Muzeum Regionalnym 

w Gostyniu. Tylko 6 przetrwało 

w naturalnym środowisku. 

Paweł Bryliński 

Urodził się w 1814 r. w Wieruszowie 

nieopodal Ostrowa Wlkp., a zmarł 

w Masanowie w 1890 r. Pomimo iż posiadał 

8-morgowe gospodarstwo, to 

jednak przez większą część roku, od 

wiosny do jesieni, wędrował za zarobkiem, 

przenosząc się od wsi do wsi i 

rzeźbiąc w stodołach fundatorów. Niewielkie 

figurki strugał w domu. Oprócz 

rzeźb sakralnych wykonywał też skrzypce 

i przedmioty codziennego użytku 

(maglownice. kołowrotki) oraz zabawki 

dla dzieci. Główny okres jego twórczości 

to lata 1840-1885 (Chmielewska 

2002:6-10). 

Liczby prac Brylińskiego nie sposób 

dziś określić nawet w przybliżeniu. Wiadomo 

o istnieniu 33 krzyży i 5 słupów, 

z których kilka przetrwało w terenie do 

dziś. (Chmielewska 2002:12). Zdokumentowano 

też kilkanaście rzeźb pojedynczych, 

choć przypuszczać należy, 

że w domach i kapliczkach Ziemi 

Ostrowskiej zachowało się ich znacznie 

więcej. Wiele prac Brylińskiego zostało 

zniszczonych przez Niemców w 

czasie II wojny światowej. 

Jego prace znaleźć można przede 

wszystkim na terenie wsi i miasteczek 

w okolicy Ostrowa Wlkp., Pleszewa, 

Odolanowa i Ostrzeszowa oraz Wieruszowa. 

Charakteryzuje je specyficzny 

styl oraz schemat kompozycyjny obejmujący 

dwa programy ikonograficzne. 

Pierwszy z nich zajmował frontalną 

stronę krzyża. Opowiadał o historii 

upadku i odkupienia (figury Adama i 

Ewy, Matki Boskiej Bolesnej, św. Marii 

Magdaleny, symbole Męki Pańskiej, 

postać Chrystusa Ukrzyżowanego) a 

całość zwieńczona była rzeźbą pelikana 

karmiącego młode. Figury drugiego 

programu przedstawiały świętych 

patronów poszczególnych członków 

rodziny fundatora i umieszczane 

były po bokach lub z tyłu krzyża 

(Błaszczyk 1975:113). Podobnie było 

na rzeźbionych przez niego słupach, 

które wieńczyła zazwyczaj postać 

Chrystusa Frasobliwego. Poza kompozycjami 

wielofigurowymi wykonywał 

też pojedyncze rzeźby do kapliczek 

przydrożnych i ołtarzyków domowych. 

Rzeźby „mistrza z Masanowa" 

znajdują się w kolekcji Muzeum Etnograficznego 

(Oddziału Muzeum Narodowego 

w Poznaniu), w Muzeum 

Okręgowym Ziemi Kaliskiej, w Muzeach 

Regionalnych w Krotoszynie i 

Odolanowie oraz w Wielkopolskim 

Parku Etnograficznym w Lednogórze 

(Oddziale Muzeum Pierwszych Piastów 

na Lednicy). 

Figurki św. Walentego i chłopca z kapliczki przydrożnej, P. Bryliński, 

XIX w., Wielkopolska, fot. R. Skibiński, 2002 r.. 

Figura św. Franciszka, XVIII/XIX w., Wielkopolska, fot. R. 

Skibiński, 2002 r. 

16

Współczesna figura św. Jana Nepomucena, W. Ćwir, Leziona, Współczesna figura św. Jana Nepomucena, St. Szymczak, Kofot. 

R. Skibiński, 2002 r. tlin, fot. R. Skibiński, 2001 r. 

WSPÓŁCZESNA FUNKCJA 

XIX-WIECZNYCH FIGUR 

I KRZYŻY PRZYDROŻNYCH 

Większość zabytkowych figur, 

słupów i krzyży przydrożnych spotykanych 

w terenie jest zadbana i 

nadal otoczona troską. Opiekę nad 

nimi sprawują zwykle starsze kobiety 

z pobliskich gospodarstw lub właściciele 

gruntu, na którym stoi „figura". 

Do ich powinności należy 

dbanie o czystość i porządek wokół 

obiektu, wymiana kwiatów w wazonach, 

sadzenie roślin w ogródku, 

grabienie i pielenie. Z okazji większych 

świąt kościelnych (Boże Narodzenie, 

Wielkanoc) pojawiają się 

czasem okolicznościowe dekoracje 

a w maju ozdobne wstążki. Szczególnie 

zadbane jest otoczenie krzyży, 

przy których do dziś odbywają 

się uroczystości bądź nabożeństwa. 

Wówczas stoją tam często ławki 

umożliwiające osobom starszym 

uczestnictwo w modlitwach. 

Część z obiektów zabytkowych 

została fachowo zakonserwowana 

staraniem bądź wojewódzkiego 

konserwatora zabytków (np. dwa 

krzyże Nowaka), bądź z inicjatywy 

prywatnej, jak w Chotowie, gdzie 

utworzono Społeczny Komitet Ratowania 

Rzeźby Sakralnej Pawła 

Brylińskiego (por. Chmielewska 

2002), czy w Kuklinowie, gdzie w 

latach 70. XX w. wykonano (dzięki 

zapobiegliwości dyrektora miejscowej 

szkoły i ówczesnego proboszcza) 

profesjonalną konserwację nietypowej 

rzeźby Fr. Nowaka - słupa 

św. Benona. Niekiedy odrestaurowanie 

krzyża jest przedsięwzięciem 

lokalnym, jak w Starym Kobylinie, 

gdzie w 1999 r. parafianie sami odrestaurowali 

krzyż Nowaka. Świadczyć 

by to mogło o dbałości miejscowej 

społeczności o swoje „miejsca 

święte". 

Tragiczna historia wielkopolskich 

„figur" przydrożnych - masowo 

niszczonych przez Niemców w 

czasie II wojny światowej - oraz 

wysiłki miejscowych gospodarzy, 

aby je uchronić przyczyniły się z 

pewnością do powstania dodatkowych 

powiązań emocjonalnych 

(poza poczuciem sacrum i dumą 

z fundacji przodków). Świadczą o 

tym chętnie opowiadane, szczególnie 

przez starsze pokolenie, 

„historie wojenne" uratowanych 

krzyży i figur. W niektórych wsiach, 

np. w Kotlinie, opisano wojenne 

losy „figur" w kronikach parafialnych. 

Do dziś mieszkańcy pamiętają 

nazwiska osób, które przyczyniły 

się do ich przetrwania. Nikt natomiast 

nie pamięta nazwisk ich twórców. 

Artyści ci są dla społeczności 

wioskowej zupełnie bezimienni, 

przemawiają jedynie poprzez swoje 

dzieło. 

Inną oznaką zaangażowania 

emocjonalnego opiekunów „figur" 

w ich przetrwanie jest dążenie do 

uzyskania wiernych kopii obiektów, 

którym grozi zniszczenie bądź zamawianie 

takich kopii, w przypadku 

zaginięcia oryginałów. Tak na 

17

przykład opiekunowie figury św. 

Franciszka skłonni byliby oddać ją 

do muzeum, ale tylko w zamian za 

identyczną wykonaną z tworzywa 

sztucznego, tak aby była trwalsza od 

drewnianej. Z kolei w Lezionej 

skradzioną przed kilkoma laty figurę 

św. Jana Nepomucena (być może 

autorstwa Brylińskiego) zastąpiono 

nową, ufundowaną przez opiekunów 

kapliczki, a wykonaną, na wzór 

poprzedniej, przez zawodowego artystę 

rzeźbiarza Włodzimierza Ćwira 

z Kalisza. Tak samo stało się w 

Kotlinie, gdzie w 1992 r. fundatorem 

nowej figury św. Jana Nepomucena 

była Rolnicza Spółdzielnia 

Produkcyjna „Interkotlin". Figurę, 

na wzór oryginalnej rzeźby ludowej 

skradzionej w 1991 r., a pochodzącej 

wg kroniki parafialnej z II poł. 

XVIII w., wykonał zamieszkały w 

Kotlinie artysta Stanisław Szymczak. 

Choć z zawodu jest on technikiem 

budowlanym, to słynie w 

okolicy ze swoich umiejętności i 

wykonał już wiele prac rzeźbiarskich, 

m.in. dla Domu Opieki sióstr 

Antoninek w Wieluniu, dla Domu 

Samotnej Matki w Odolanowie, dla 

kościoła pw. św. Wincentego a Paulo 

w Bydgoszczy oraz ołtarz główny 

w kaplicy Domu Katolickiego w 

Dobrzycy. Jego rzeźby i płaskorzeźby 

znajdują się w kościołach i prywatnych 

kolekcjach w Polsce, Niemczech 

i Norwegii. 

Bywa jednak i tak, że wobec 

trudności materialnych i technicznych 

opieka nad zabytkowym 

krzyżem przerasta możliwości prawnych 

właścicieli posesji i staje się dla 

nich uciążliwością. Już sama wysokość 

krzyży Brylińskiego jest 

problemem, np. umocowanie na 

nowo oderwanych elementów wyżej 

umieszczonych rzeźb wymaga interwencji 

pogotowia energetycznego. 

W takich wypadkach jedynie opinia 

publiczna skłania właścicieli do 

zapewnienia „figurze" minimum 

opieki. 

Zabytkowe krzyże i figury święte 

z wolna tracą swoje dawne sakralne 

funkcje, stając się coraz bardziej 

w świadomości mieszkańców atrakcją 

turystyczną, szacownym zabytkiem, 

o który należy dbać, bo wyróżnia 

wieś od innych, bo jakoś łączy 

się z tradycją, bo był tu „od zawsze". 

Dawniej, wobec braku 

kościoła czy kaplicy, „figury" przejmowały 

częściowo ich funkcje gromadząc 

społeczność na modlitwę i 

uroczystości wioskowe (święcenie 

potraw, poświęcenie sztandarów, 

żegnanie idących do wojska lub na 

wojnę oraz pożegnanie zmarłych). 

Obecnie odległości zmniejszyły się 

i dojazd do kościoła samochodem 

nie stanowi już problemu. Tym samym 

maleje społeczna i religijna 

rola krzyży i kapliczek przydrożnych. 

Zmienia się również charakter 

kultu religijnego i zapomnieniu 

ulegają „zakresy obowiązków" poszczególnych 

świętych, na rzecz 

„centralizacji" wszelkich spraw wokół 

postaci Matki Boskiej i Jezusa 

Chrystusa. 

Jak wspomina 89-letni mieszkaniec 

Wielkopolski: Przodkowie postawili 

tę figurę, aby św. Benon sprawował 

opiekę nad zwierzętami domowymi. 

Jeszcze do lat 50. XX w. w dniu 

16 czerwca odbywało się przy figurze 

nabożeństwo dla bydła i święcenie 

zwierząt. Gospodarze też zawsze po 

szczęśłiwym ocieleniu krowy zapalali 

pod figurą świeczkę. 

Obecnie zwyczaje te zaniknęły, 

pod słupem nie odbywają się już 

żadne uroczystości. Podobna sytuacja 

dotyczy dwóch krzyży Fr. 

Nowaka. Jeszcze 20 lat temu ksiądz 

prowadził do nich procesję w „dni 

krzyżowe". Obecnie nie ma już 

żadnych nabożeństw. Czasem 

starszy gospodarz zapali znicz 

w jakiejś swojej prywatnej intencji. 

Przed II wojną światową 

przy wspomnianej figurze św. Franciszka 

w letnie wieczory zbierano 

się i śpiewano pieśni religijne. Na 

modlitwy i pieśni majowe jeszcze 

ze 20 lat temu ludzie się zbierali. 

Odmawiano też modlitwy różańcowe 

tak długo dopóki telewizory nie nastały. 

Obecnie jedyną większą uroczystością 

jest poświęcenie stawianego 

na nowo lub gruntownie odnowionego 

krzyża czy kapliczki. Zwykle 

przyjeżdża wtedy ksiądz z parafii i 

odmawia wespół ze zgromadzonymi 

modlitwy przepisane na tę okazję. 

Czasem, szczególnie przy fundacjach 

prywatnych, po poświęceniu 

odbywa się też uroczysty posiłek 

dla rodziny fundatora, księdza i 

osób zaangażowanych w budowę 

„figury". 

Jedynie w miejscowościach, 

gdzie do kościoła lub kaplicy jest 

naprawdę daleko zachowywane są 

jeszcze dawne zwyczaje, np. w Starym 

Kobylinie pod starym krzyżem 

nadal odbywają się nabożeństwa 

majowe i czerwcowe. 

RZEŹBIARZE 

WSPÓŁCZEŚNI 

Tomasz Karalus 

Ten utalentowany artysta-samouk. 

z zawodu listonosz, zajmujący się 

z zamiłowania pracą w drewnie, od 

urodzenia mieszka w Świątnikach. 

Korzysta z warsztatu i narzędzi, które 

odziedziczył po ojcu. Tak jak i jego 

XIX-wieczni poprzednicy oprócz 

rzeźb postaci świętych i krzyżyków 

domowych wykonywał okna, drzwi, 

koła do wozów, wózki-taczki, kołowrotki, 

kierzynki do masła, domki dla 

ptaków, rzeźbione laski, itp. Postacie 

świętych powstawały głównie 

wieczorami, zimową porą. gdy mniej 

było zamówień na sprzęty gospodarskie. 

Spośród prac T. Karalusa wyróżniają 

się dwa, niemal identyczne 

krzyże z drewnianymi rzeźbami 

Ukrzyżowanego, z których pierwszy 

pochodzi z 1974 r. i stoi na poewangelickim 

cmentarzu w Radzewicach. 

Krzyż P. Brylińskiego, XIX w., Wielkopolska, 

fot. R. Skibiński, 2001 r. 

18

a drugi z 1988 r. umieszczony został 

przy Mauzoleum Raczyńskich w Rogalinie. 

Zarówno umieszczenie krzyża 

nieopodal licznie odwiedzanego 

przez turystów (a szczególnie 

młodzież szkolną) mauzoleum, jak 

i napis wyryty na tablicy w formie 

otwartej księgi umieszczonej poniżej 

stóp Ukrzyżowanego: „dla umocnienia 

wiary obecnych i następn. 

pokoleń" - świadczy o intencjach 

rzeźbiarza. Mówi o nich również staranny 

dobór surowca - grusza na figurę 

Chrystusa (bo nie ma słojów, 

drewno jest gładkie, a inaczej na twarzy 

by były kreski i linie) oraz. akacja 

na belkę pionową (bo akacja jest najtwardsza 

i najlepiej się w ziemi trzyma). 

T. Karalus wykonał również według 

własnego pomysłu, ale na zamówienie 

fundatorów, drewnianą płaskorzeźbę 

Matki Boskiej, która znajduje się na 

ścianie frontowej kapliczki w Rogalinie. 

W swojej pracy artysta korzysta 

z fotografii i obrazków świętych, ale 

wyszukuje takie, które „czuje". Wyraźnie 

podkreśla rolę wyobraźni: bo 

Słup św. Benona, Fr. Nowak, XIX w., 

Wielkopolska, fot. B. Jancz-Kostuch, 

2001 r. 

jak kto jej nie ma, to nic nie wyjdzie. Ja 

nie rysuję, ale tak z głowy robię. Doświadczenie 

zdobywa w czasie pracy. 

Pierwsza figura Ukrzyżowanego (z krzyża 

w Radzewicach) ma nieco 

zachwiane proporcje, druga (z Rogalina) 

jest bardziej wypracowana: inaczej 

układa się perisonium, korona cierniowa 

jest bardziej plastyczna niż poprzednio. 

Krzyż z Radzewic pierwotnie stał 

przy mauzoleum w Rogalinie. Jednak 

świadomość, że w postaci Ukrzyżowanego 

zachwiane zostały proporcje oraz 

wstyd wobec zwiedzających mauzoleum 

turystów zmusiły twórcę do naprawienia 

błędu. I tak po 14 latach wyrzeźbiona 

prawidłowo figura Chrystusa i 

nowy krzyż stanęły przy mauzoleum, a 

poprzedni przekazany został do Radzewic. 

Grzegorz Sieradzki 

Jest z zawodu ślusarzem, ale zawsze 

interesowało go rękodzieło. Wykonuje 

różne prace artystyczne w metalu 

(balustrady, kraty ozdobne, lampy). 

Zgodnie z rozpowszechnioną w okolicy 

opinią: zmyślny jest i wyrzeźbić umie, 

co trzeba. Zamieszkały we wsi Chrzan 

artysta tak mówi o powstaniu swojej 

pierwszej rzeźby drewnianej - Chrystusa 

Ukrzyżowanego, znajdującego się 

na skrzyżowaniu dróg nieopodal zabytkowego 

kościoła w Dębnie: Ksiądz 

mówił, żebym wyrzeźbił Chrystusa do 

grobu [na święta wielkanocne - J.M.]. 

Wcześniej nic takiego nie robiłem, to 

moja pierwsza robota. Bałem się, czy 

poradzę, ale myślę, dlaczego mam nie 

zrobić? No ale czasu jakoś nie było 

wcześniej i dopiero dwa tygodnie przed 

Wielkanocą za to się wziąłem. Myślałem 

sobie, że najłatwiej będzie zrobić 

Chrystusa takiego, jak ja sam, to lepiej 

wyjdzie, bo można proporcje mieć 

dobre. Dlatego ma 182 cm, tyle co ja. 

Nie patrzałem na żaden wzór, tylko tak 

jakoś z siebie - jak wyszło, tak wyszło. 

Tylko te ręce chciałem sznurem 

przywiązane, bo tak to było naprawdę. 

Przez ten tydzień to nic innego nie robiłem, 

tylko tego Chrystusa, kończyłem 

na ostatnią chwilę, bałem się, że nie 

zdążę. Krzyż to już ktoś inny robił, bo ja 

bym nie dał rady. Zmordowany tym byłem. 

Po wykonaniu rzeźby Chrystusa artysta 

zaczął myśleć o rzeźbieniu w kamieniu, 

bo choć to material trudniejszy, 

to jednak trwalszy i może przetrwać wieki. 

Następną jego pracą była naturalnej 

wielkości figura Chrystusa Zmartwychwstałego 

dla kościoła w Dębnie, wykonana 

na Wielkanoc 2002 r. Obecnie 

pracuje nad drewnianą figurą św. Józefa 

zamówioną przez parafię w Brzóstkowie. 

Większość swoich prac artysta 

wykonuje według własnych pomysłów 

ale rzeźbiąc figurę św. Józefa wzoruje 

się na dostarczonym przez zamawiającego 

zdjęciu. 

Jerzy Sowijak 

Urodzony w 1959 r. i zamieszkały 

we wsi Bukówiec artysta z zawodu jest 

ślusarzem narzędziowym. Jednak od 

dziecka z zamiłowaniem rzeźbił w 

drewnie, a od 1991 r. jest to jego główne 

zajęcie. Zamówienia otrzymuje od 

osób prywatnych, parafii, firm, urzędów 

miast i gmin: Ludzie trafiają do 

mnie przez polecenie - mówi. W zależności 

od zamówienia wykonuje 

rzeźby oraz płaskorzeźby z surowego 

lub polichromowanego drewna. Głównym 

tematem jego prac są postaci 

święte: Matka Boska w różnych wyobrażeniach, 

Chrystus Ukrzyżowany, 

Frasobliwy, św. Hubert, św. Antoni. 

Wiele z nich jest co najmniej naturalnej 

wielkości, niektóre mają monumentalne 

rozmiary (np. figura św. 

Huberta w Boszkowie sięga wysokości 

6 m). Widać te moje rzeźby w terenie, 

rzucają się w oczy - stwierdza z 

dumą, świadomy wpływu swoich prac 

na kształtowanie i estetykę krajobrazu. 

Wykonuje je według własnych pomysłów 

opartych na gromadzonych 

zdjęciach i materiałach oraz zgodnie 

z życzeniem zleceniodawcy, jak mówi: 

Takie czasy, żeby żyć, trzeba robić pod 

zamówienie. Wykonując elementy architektoniczne 

(np. ozdobne daszki 

nad krzyżami) wzoruje się na elementach 

dawnego polskiego budownictwa 

ludowego - starych wiatrakach, gołębnikach. 

Zajmuje się też odnawianiem 

i kopiowaniem starych krzyży oraz 

rzeźb ludowych. 

Jego prace wystawiane były w muzeach 

w Lesznie i Kościanie. Znany jest 

też dobrze we wsiach w najbliższej i 

nieco dalszej okolicy. Jedna z jego ciekawszych 

rzeźb to powstała w 1999 r. 

figura Matki Boskiej z Lourdes. Stanowi 

ona centralny element groty wkomponowanej 

w mury otaczające kościół 

i centrum pielgrzymkowe w Charbielinie. 

Mieszkańcy Charbielina dumni są 

z posiadanej rzeźby, która nie tylko odpowiada 

ich gustom estetycznym, ale 

również przy swojej 2-metrowej wysokości 

prezentuje się bardzo okazale, i 

na tle murów okalających kościół jest 

z daleka widoczna. 

19

FUNKCJONOWANIE 

WSPÓŁCZESNYCH KRZYŻY 

I FIGUR PRZYDROŻNYCH 

Fundowane w ostatnim czasie 

krzyże i figury przydrożne zwykle 

otoczone są większą troską niż 

obiekty starszych fundacji. Pamięć 

wydarzeń poprzedzających fundację 

oraz poszczególnych prac i kosztów 

z nią związanych jest jeszcze świeża, 

i bardziej angażuje emocjonalnie 

zarówno fundatorów, jak i całą 

społeczność wiejską. Tak stało się 

np. z figurą Ukrzyżowanego G. Sieradzkiego, 

która funkcjonuje obecnie 

jako krzyż przydrożny i otoczona 

jest opieką mieszkańców wsi. 

Corocznie pod tym krzyżem budowany 

jest jeden z ołtarzy procesyjnych 

w święto Bożego Ciała. 

Współcześnie powstałe krzyże i 

kapliczki świadczą o rodzinie fundatora, 

stąd też dba ona o to, aby ich 

otoczenie było wypielęgnowane a 

sama „figura" odpowiednio udekorowana. 

Ponadto - niezależnie od 

ich rzeczywistej wartości artystycznej 

- pod względem estetycznym obiekty 

te bardziej zadawalają gusta opiekunów 

niż prace dawniejsze. Również 

sama postać artysty funkcjonującego 

w danej społeczności, bądź 

przynajmniej osobiście znanego, jest 

bardziej wyrazista niż sylwetka anonimowego 

twórcy sprzed wieku. 

Z kolei w pracach rzeźbiarskich 

współczesnych artystów widać wyraźny 

wpływ otoczenia. Niektóre powstają 

pod wpływem konkretnego 

zamówienia, jako praca zarobkowa, 

inne zainspirowane zostały wizerunkiem 

świętego pożyczonym od sąsiada, 

jeszcze inne powstały dzięki życzliwości 

kogoś, kto podarował odpowiednie 

drewno, bądź są wyrazem 

serdecznych uczuć w stosunku do 

najbliższych. Są i takie, które jako 

prezent stanowią rodzaj „spłaty długu", 

wyrównania zobowiązań wobec 

Boga, społeczności wiejskiej lub konkretnych 

osób. Wielu patronuje 

myśl, wyrażona przez T. Karalusa: 

Coś trzeba robić dla Boga. 

Intencje współczesnych twórców 

są najpewniej identyczne jak tych 

sprzed wieku, jednak ze względu na 

niewielkie oddalenie czasowe są dla 

nas jasno czytelne, uzupełniają to, 

co zaginęło wraz z pamięcią ludzką 

z życia artystów XIX-wiecznych. 

Jednak w przeciwieństwie do nich 

współcześni rzeźbiarze zazwyczaj 

podpisują swoje prace, i to w widocznym 

miejscu, czasem wręcz z 

podaniem miejscowości zamieszkania. 

Jest to nie tylko dowód chęci 

zyskania uznania pod własnym nazwiskiem, 

ale również najpewniejsza 

droga dotarcia do szerokiego 

kręgu odbiorców i pozyskania nowych 

zamówień. 

Udział współczesnego rzeźbiarza 

ludowego w tworzeniu przestrzeni 

sakralnej szczególnie odczuwalny 

jest, gdy niespodziewanie napotykamy 

jego prace w terenie i na chwilę 

zatrzymujemy się przed „figurą". 

Doceniamy wtedy odmienność refleksji 

i doznań, jakie budzi dzieło 

artysty w porównaniu ze zwykłym 

krzyżem z metalowych rur, pomimo 

iż symboliczne odniesienia obu są 

identyczne i przestrzeń sakralna tak 

samo ustanowiona. Jej nasycenie 

jednak dodatkowo pierwiastkiem 

artystycznym pogłębia siłę doznań i 

często pozostawia w sercu bardziej 

trwały ślad. Za przykład niech posłuży 

siła wyrazu nietypowego krzyża z 

Borui Nowej czy Frasobliwego z ogrodu 

sióstr Urszulanek na poznańskim 

Pokrzywnie. Pomimo iż są to 

rzeźby współczesnych nam rzeźbiarzy, 

ich nazwiska uległy zapomnieniu 

i nie funcjonują w świadomości 

fundatorów i opiekunów tych miejsc 

świętych. Zupełnie tak samo, jak 

imiona twórców XIX-wiecznych. Pozostaje 

tylko samo dzieło i jego siła 

uświęcająca ziemię, na której stoi. 

BIBLIOGRAFIA 

Błaszczyk St. (1935), Boże Męki nad 

Baryczą i Ołobokiem, „Kurier Literacko- 

Naukowy" nr 45. (1975) Ludowa plastyka 

kultowa w Wielkopolsce, Muzeum Narodowe 

w Poznaniu, Poznań. 

Chmielewska E. (2002), Święci na polskich 

rozstajach - południowa Wielkopolska, 

cz. 1. Słup sakralny Pawła Brylińskiego 

w Chotowie, Latowice. 

Współczesna rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, 

T. Karalus, Rogalin, fot. J. Minksztym, 

1999 r. 

Zdunek J. (1997), Franciszek Nowak 

z Raszew, [w:] Rzeźbiarze Ziemi Krotoszyńskiej, 

Krotoszyn. 

PRZYPISY 

1 

Kursywą wyróżniono w tekście oryginalne 

wypowiedzi informatorów. Materiały 

do niniejszego artykułu zebrane zostały 

w latach 1999-2002 na terenie południowej 

i środkowej Wielkopolski w 

ramach realizacji projektu badawczego 

„Przestrzeń kultowa w Wielkopolsce. 

Tradycja i współczesność" (grant KBN 

1HO1H 025 19). 

2 

Terminem „figura", używanym powszechnie 

na terenie Wielkopolski, posługujemy 

się w niniejszym tekście - zgodnie 

z etymologią ludową - jako pojęciem 

obejmującym łącznie wszelkie formy małej 

architektury sakralnej, a więc krzyże, 

słupy i wszystkie rodzaje kapliczek przydrożnych. 

3 

Wszystkie miejscowości wymienione 

w niniejszym tekście znajdują się w granicach 

obecnego woj. wielkopolskiego. 

Współczesna rzeźba Matki Boskiej z Lourdes, J. Sowijak, Charbięlin, fot. J. Minksztym, 

2002 r. 

20

IRYNA KOWAL-FUCZYŁO 

Zatrzymać się 

w zaczarowanym miejscu. 

Wspólne elementy w litewskiej, polskiej 

i ukraińskiej baśni ludowej 

Przydatność porównawczego badania twórczości 

ludowej nie podlega wątpliwości. Jest 

to metoda skuteczna zwłaszcza dla badania 

narracyjnych gatunków folkloru. Często jest 

ona jedynym sposobem wytłumaczenia niezrozumiałej, 

niejasnej albo wątpliwej treści czy 

detalu. 

Motywem, który potrzebuje - moim zdaniem - wyjaśnienia 

jest obecny w ludowej bajce litewskiej motyw 

„chłopiec i żmija". Oto jego streszczenie: ojciec wysyła 

chłopca w świat, aby się ożenił. Chłopiec trafia do lasu, 

z płonącego dębu ratuję żmiję, która daje mu klucz do 

jaskini, gdzie znajduje on wszystko, co jest niezbędne 

dla życia. Chłopiec zostaje tam na noc. Rano pojawia 

się stary dziadek, daje gościowi pieniądze i prosi, żeby 

został na jeszcze jedną noc. Następnego dnia z taką 

samą prośbą zwraca się do niego staruszka. Trzeciego 

dnia - młoda dziewczyna. Ta ostatnia prosi, żeby został 

na cztery tygodnie. Po upływie tego terminu mówią 

do chłopca: „Proś, o co chcesz, niczego ci nie pożałujemy 

za to, że tyle czasu przebywałeś w ciemnym 

zamku. W ten sposób zniknie z tego zamku przekleństwo, 

ożyje i zamek, i góra, a my będziemy mogli wrócić 

do ludzi, wyzwolimy się od złych czarowników". 1 

Chłopiec zobaczył, że ściany zamku stały się białe, wyrosły 

trawa i drzewa. Za przysługę, którą wyświadczył, 

poprosił o miecz, który jednym uderzeniem ścina 1000 

głów i o koszulę, która spełnia wszystkie życzenia, kiedy 

się ją włoży. I tak się stało. Jego życzenia zostały 

spełnione. Ale bajka na tym się nie kończy, chociaż 

motyw, który nas interesuje, jest wyczerpany. 

Podobne motywy spotyka się w litewskich mitologicznych 

legendach. Dziewczyna/żołnierz nocuje w mieszkaniu, 

w którym zjawiają się widma: ktoś przędzie / ludzie 

widzą potwory. Człowiek ratuje duszę zmarłego. 2 

W powyższym kontekście niezrozumiały, potrzebujący 

wytłumaczenia jest przynajmniej jeden moment: 

dlaczego chłopcu/dziewczynie udaje się uratować zaczarowany 

zamek tylko poprzez swoją w nim obecność. 

Na podstawie tekstu konkretnej bajki nie da się tego 

wytłumaczyć i nawet inne litewskie bajki prawie niczego 

w tym względzie nie wyjaśniają. 

Podobny motyw spotykamy również w ukraińskiej 

bajce ludowej Jak leniwy królewicz-pijak ożenił się z królewną? 

Królewicza w ciemnym lesie spotykają trzy 

dziewczyny ubrane w bycze skóry. Proszą, żeby przenocował 

w ich zamku. Przez trzy noce złe siły męczą 

go: szczypią, gryzą, przypiekają. Co noc do chłopca 

przychodzą dziewczyny i po każdej nocy bycze skóry 

pokrywają coraz mniejszą część ich ciał, aż po trzeciej 

nocy zupełnie znikają - dziewczyny są uwolnione od 

złych mocy. 

Z kolei w polskiej bajce ludowej O królewiczu-wronie 

4 

podobne zadanie wypełnia dziewczyna. Prosi ją o 

to wrona. Tłumaczy i uprzedza dziewczynę: „Jeżeli 

chcesz mnie uratować, to zamieszkaj w tym pokoju. 

Tam będą cię męczyły złe siły, ale ty nie bój się i nie 

zwracaj uwagi na nic z tego, co zobaczysz i co poczujesz. 

Ale jeżeli krzykniesz - ze strachu albo z powodu 

męczącego cię bólu, nawet jeżeli to będzie tylko jeden 

krzyk, albo skarga - to powiększysz moje męki o dziesięć 

razy; a jeżeli odwrotnie - nie wydasz żadnego 

dźwięku, to szybko uwolnisz mnie od tego zaklęcia". 

Przez cały rok dziewczyna mieszkała w tym strasznym 

pokoju. Ale to okazało się niewystarczające, żeby ostatecznie 

uratować wronę. Bohaterka musi jeszcze przez 

rok pracować na wsi. Dziewczyna wytrzymała też i te 

niewygody z honorem i za to otrzymała nagrodę, na 

którą rzeczywiście zasłużyła. 

Wymienione przykłady z ukraińskiej i z polskiej bajki 

wyjaśniają dużo więcej niż w treści bajki litewskiej. 

Okazuje się, że czas przebywania w zamku skojarzony 

jest tu z męką, ale jej okres winien być wystarczająco 

długi (tego momentu nie ma w ukraińskiej bajce). W 

takim kontekście nie jest trudno się domyśleć, że mamy 

tu do czynienia z inicjacją, tym bardziej że prawie we 

wszystkich przykładach przedstawione przeżycia (wcześniej 

czy później) wiążą się ze ślubem. 5 

Ciekawe jest 

to, że chociaż w bajce litewskiej momentu męki brakuje, 

to chłopak nie spędza czasu bezczynnie: dziewczyna 

bez przerwy uczy go, pokazuje jak powinien czyścić 

swój miecz, jak rzucać kopią, jak zachowywać się przy 

stole. Oznacza to, że istnieje tu moment zjednoczenia 

z wiedzą sakralną. 

Rozpatrywany moment, nazwijmy go „zatrzymaniem 

się w zaczarowanym miejscu", istnieje też w znanym 

motywie, który nazwać możemy umownie „czerwony 

kwiat". W litewskiej bajce Martwy kwiat oraz w polskiej 

O tym jak panna zakochała się w potworze dowiadujemy 

się, że w trakcie spędzania czasu w towarzystwie 

potwora dziewczyna zakochała się w nim, a to z 

kolei sprzyja wyzwoleniu zamku i jego właściciela od 

zaklęcia. 

21

W polskiej bajce O głupim, który nie znał strachu 

dzięki nocy spędzonej w strasznym zamku, w którym 

żyje widmo, głupi staje się bogaczem. Ale oprócz tego, 

a to jest ważne, chłopcu udało się wyzwolić od męki 

poprzedniego władcę - okrutnego i niesprawiedliwego 

pana, który musiał cierpieć w swoim domu. Pan wytłumaczył 

swojemu wybawicielowi sytuację w następujący 

sposób: „Ty mnie uratowałeś, uwolniłeś mnie 

od zaklęcia. Ja wcześniej byłem szanowanym panem, 

władcą tego folwarku, który pozostał przy mnie nawet 

po mojej śmierci, bo nikomu jeszcze nie udało się przenocować 

tu i ocalić życie (podkreślenie autora). W życiu 

byłem okrutny dla ludzi. Kiedy się rozgniewałem, 

od razu kazałem położyć chłopa do pieca i rozciąć go 

na dwie połowy. Po mojej śmierci diabli mnie w ten 

sam sposób rozcinali i mieli to robić do chwili, w której 

uda się komuś przenocować na folwarku i wybawić 

mnie od męki. Ty mnie wybawiłeś od tej męki - 

folwark jest teraz twój, a ja już nikogo nie będę straszył". 

Okazuje się, że jednym z podstawowych warunków 

zbawienia zaczarowanego miejsca jest pozbycie się strachu. 

To nie jest ludzka cecha (chociaż dla człowieka 

strach jest stanem typowym) - ale może to zrobić tylko 

ten, który przeżył inicjację, to znaczy w jakiś sposób 

upodobnił się do zmarłego. W polskiej bajce O królewiczu-wronie 

dziewczyna musi ponadto milczeć. To 

milczenie jest typową cechą zmarłych. 8 

Polska bajka O tym jak panna zakochała się w potworze 

krótko tłumaczy przyczynę powstawania sytuacji, 

w jakiej przez długi czas znajduje się zamek: „Kiedyś 

królewicz razem z wioską został zaczarowany przez 

złego króla". Jaka przyczyna wywołała złe czary - nie 

wiadomo. Ale znana jest fińska bajka Kwiatek, który 

nie więdnie 9 , w której motyw ten jest analogiczny z 

motywem umownie nazwanym „czerwony kwiatek". W 

niej królewicza i jego królestwo widmo zaczarowało 

dlatego, że nie ożenił się z jego córką. Można przypuścić, 

że przyczyna zaczarowania w pozostałych bajkach 

jest taka sama. 

To przypuszczenie jest motywowane także tym, że 

prawdziwa miłość dziewczyny ratuje królewicza od 

pozostawania w postaci maszkary. Jest to ukazane w 

ukraińskiej bajce Jak miłość dziewczyny uratowała królewicza 

zaklętego w maszkarę (motyw „czerwony kwiatek"). 

Matka zaklęła go w maszkarę, którą miał być do 

chwili, w której zakocha się w nim dziewczyna. 10 

Ponadto 

pokuta ma tu charakter społeczny (ukarany został 

nie tylko królewicz, ale także jego królestwo), a 

związane jest to również z rezygnacją ze ślubu - naruszeniem 

norm społecznych, złym zachowaniem się (termin 

B. Kerbelite 11 ), co w konsekwencji (jak w bajce O 

głupim, który nie znał strachu) powoduje odpowiednią 

karę. 

Bajka O głupim, który nie znał strachu, jak i inne 

wyżej wymienione, udowadnia ważną myśl: przebywanie 

w zaczarowanym miejscu związane jest z motywem 

grzechu i kary. W każdym wypadku, w którym bohater 

musi pozostać przez jakiś czas w zaczarowanym miejscu, 

to miejsce uwalnia od pokuty. Nie zawsze znana 

jest przyczyna pokuty, ale to, że przyczyna istnieje, nie 

ulega wątpliwości. Tu trzeba przypomnieć mitologiczną 

litewską legendę, w której człowiek pozostający przy 

zmarłym na cmentarzu, chociaż ktoś go goni, pali, grozi, 

że rozetnie go na połowę, ratuje duszę zmarłego. 12 

Elementu zaczarowanego zamku w tym tekście brakuje, 

ale jest moment męki fizycznej. 

Krótko podsumujmy to, co zostało wyżej zauważone. 

Rozpatrywany motyw „zatrzymać się w zaczarowanym 

miejscu" posiada następujące elementy: 

1. Bohater musi oswobodzić zaczarowane miejsce 

od przekleństwa; 

2. Przekleństwo sprowokowane jest naruszeniem 

społecznych norm, grzechem; 

3. Bohater musi mieć specjalne cechy, które kojarzą 

się z inicjacją. 

Materiał, którym dysponuję, pozwala szczegółowiej 

rozwinąć trzeci punkt. Jak już było powiedziane, bohater, 

który musi przez jakiś czas przebywać w zaczarowanym 

miejscu, to człowiek, który przechodzi inicjację. 

Dlatego musi być śmiały, posiadać sakralne znamię 

(na przykład po to, aby stać się niewidzialnym), 

umieć milczeć przez długi czas. Oprócz tego, człowiek 

ten musi być bezgrzeszny. Możliwe, że taki akcent, o 

charakterze religijnym, pojawi się później, ale być 

może, moralne cechy bohatera nie są drugorzędne. 

Bohater, którego sumienie jest nieczyste, przez wymagany 

czas nie może pozostawać w zaczarowanym, sakralnym 

miejscu i zachować życie. 

Bardzo dobrze dowodzi tego ukraińska legenda O 

nienarodzonych dzieciach, zarejestrowana w Galicji w 

końcu XIX wieku. 13 

Opowiada o kobiecie, która nie 

chciała rodzić dzieci i z tego powodu poddała się aborcji. 

Zdecydowała, że wyspowiada się, ale żaden ksiądz 

nie chciał odpuścić jej grzechów. W końcu zrobił to 

ksiądz z jej wsi. Ale przy tym powiedział: „Jeżeli nic ci 

się nie stanie po trzech dniach przebywania w kościele 

- to znaczy, że żadnego grzechu nie masz". Po trzeciej 

nocy przyszli wypuścić ją z cerkwi, a tam nie ma niczego, 

tylko kości z baby". 

W polskiej bajce Królewna-upiór 14 

bohater też musi 

być w świątyni trzy noce (taki motyw jest dobrze znany 

w słowiańskich bajkach), ale on wie, gdzie i jak można 

się schować przed zmarłym, którego trzeba pilnować 

i dlatego bohater pozostaje żywy. Innymi słowy, bohaterowie 

posiadają wiedzę, która potrzebna jest 

przy inicjacji, a czas spędzony w kościele - to czas inicjacyjny, 

podobnie jak czas spędzony w zaklętym zamku. 

PRZYPISY 

1 

Lytowski narodni kazky, Kyjiw 1972, s. 39. 

2 

B. Kerbelite, Tipy narodnych skazani]. Strukturno-semanticzeskaja 

kłasifikacja litowskich etiołogiczeskich, mifołogiczeskich 

skazanij i predanij, Sankt-Peterburg 2001, s. 320. 

3 

B. Kerbelite, Tipy narodnych skazanij..., s. 320. 

4 

Kazky ta opowidania z Podilla. W zapysach 1850-1860-ych rr. 

Upr. M. Lewczenko, Kyjiw 1928, s. 383-385. 

5 

Polskije skazki, Sankt-Peterburg 1992, s. 267-274. 

6 

Polskije narodnyje legendy i skazki, Moskwa-Leningrad 1965, 

s. 157-165. 

7 

Tamże, s. 150-153. 

8 

Kowal-Fuczyło I., Ekzystencial mowczanna w etnologii i kulturi, 

„Wisnyk Lwiwskoho uniwersytetu. Seria fiłołogiczna". Wyp. 

27, Lwiw 1999, s. 32-40. 

9 

Fiński narogni kazky, Kyjiw 2000, s, 7-11. 

10 

Kazky ta opowidanna z Podilla..., s. 370. 

" B. Kerbelite, Tipy narodnych skazanij..., s. 5. 

12 

Tamże, s. 321. 

13 

J. Jaworskij, Duchownyj stich o gresznoj dewe i legenda o 

nienarożdiennych dietach. Izbornik Kijewskij, 1904, s. 340-341, 

14 

Polskije narodnyje legendy i skazki..., s. 142-148. 

22

MARIOLA 

TYMOCHOWICZ 

ARCHIWUM 

FOLKLORU 

Narodziny i chrzest dziecka 

- przekazy ze Stojeszyna 

Dziś młodym ludziom trudno uwierzyć, że 

jeszcze jakieś czterdzieści lat temu dzieci rodziły 

się tylko w domu. Przy ich narodzinach 

nie było lekarza, a rodzącej kobiecie pomagała 

tak zwana babka - akuszerka. Bardzo 

duże znaczenie dla zdrowia i przyszłości noworodka 

miały rozmaite czynności magiczne, 

które należało wykonać zaraz po urodzeniu i 

w kolejnych dniach. Bardzo ważna była zatem 

pierwsza kąpiel, podczas której zachowywano 

wszystkie obowiązujące zasady i obserwowano 

zachowanie dziecka, aby móc przewidzieć, 

jakie czeka go życie. 

Kiedy pierwszy raz rodzina i sąsiedzi przychodzili 

obejrzeć nowo narodzone dziecko, zawsze przynosili coś 

ze sobą, aby dziecku w ten sposób zapewnić dobrobyt. 

Ten akurat zwyczaj przetrwał do dnia dzisiejszego. 

Dziecku przez pierwsze miesiące układano rączki 

wzdłuż ciała, które następnie obwiązywano długą krajką. 

Takie usztywnienie ułatwiało jego noszenie, a także 

miało chronić je przed złamaniami, albo, jak niektórzy 

twierdzili, że dzięki takim zabiegom niemowlę 

będzie miało proste ręce i nogi. 

Inaczej też przebiegały chrzciny. W uroczystościach 

kościelnych nie powinna uczestniczyć matka, ponieważ 

nie był u wywodu. A mogła pójść do kościoła na specjalne 

błogosławieństwo dopiero po chrzcie dziecka. 

Najczęściej do świątyni wchodziła przez zakrystię, a nie 

głównymi drzwiami, bo według dawnych wierzeń była 

nieczysta. 

O takich interesujących dawnych zwyczajach opowiedziała 

Władysława Świątek, urodzona w 1925 r. w 

Stojeszynie (gm. Modliborzyce, pow. Janów Lubelski) 

w województwie lubelskim. Pani Władysława od wczesnych 

lat młodzieńczych zafascynowana była piosenkami 

i pieśniami ludowymi, które wówczas były śpiewane 

bardzo często i przy różnych okazjach. Obecnie bardzo 

ubolewa nad tym, że mogą one ulec zapomnieniu, 

że nikt ich nie chce śpiewać. Dlatego też z własnej inicjatywy 

zapisała przebieg tradycyjnego wesela ze Stojeszyna 

ze wszystkimi piosenkami i przyśpiewkami. 

Poniższy tekst jest tylko fragmentem wywiadu, który 

został nagrany w Janowie Lubelskim 18 maja 2003 r. 

podczas Przeglądu Folkloru Ziemi Janowskiej. 

Narodziny dziecka 

Urodziło się nas pięcioro dzieci, ale wszyscy, pani, rodziliśmy 

się w domu. Nie było szpitala, no, choćby Boże, 

tu był taki mały szpital, tu gdzieś w Janowie. No teraz 

już jest duży. Taki był mały szpital, ale to nikt rodzić dziecka 

do szpitala nie jechał. Tylko była taka babcia, to 

się babcia nazywała i ona to " omiata odjąć to dziecko. 

Dzieci wszystkie rodziliśmy się w domu. I już jak była 

starsza ode mnie, ja byłam młodsza i jeszcze mój brat. 

To już jego chrzciny to już dobrze pamiętam, dwa i pół 

roku ode mnie był młodszy, to dobrze pamiętam jego 

chrzciny. 

A do śpiewania od matu miałam gdzie taki jakiś pociąg, 

że już zapamiętałam, jak jego chrzestna mama zaśpiewała 

na tych chrzcinach. A ja sobie stałam z takim 

sąsiedzkim dzieckiem, dzieckiem na skrzyni. To były jeszcze 

skrzynie. I stałam sobie na tej skrzyni, a tam śpiewali. 

Już ci kumowie tamci goście to śpiewali, to ja już posłyszałam. 

To już umiałam zaśpiewać to, co już chrzestna 

zaśpiewała. No to ta babcia przyszła, że to jakoś to było, 

że to bez lekarza, bez doktora. Ona tam już umiała i to 

dziecko odjeła i o kąpała i jakoś ten pępuszek zawiązała. 

To się zawiązywało pępuszek dziecku lnem. To jakoś to 

było najczyściejsze chyba, najlepsze, tasiemeczek żadnych 

to nie było. No i później te dzieci. 

I jeszcze jak się później te dzieci były małe, to pamiętam, 

jak jeszcze mama te młodsze dzieci i jeszcze jak się 

ich później ich powijało. To im się tak rączki pieluszką 

wzieno o tak się "o i tak się prościutko do niego przyłożyło 

te ręce i krajka taka była i to się jego okręciło ono, było 

taki snopeczek. Takie sztywne i to chyba ono tak, żeby 

się. No mówili, to tak trzeba zrobić, bo żeby się nie schylneło, 

żeby się tam nie skręciło. Tak, nie tak się chowało 

dzieci jak dzisiaj. To, to było takie aż jak pomyśle dzisiaj, 

to dziwne. 

Pierwsza kąpiel 

Tak. Pierwsza kumpiel była ważna i to się sypało, jak 

kąpała to pierwszy raz, to kumpała ta babka, co odbierała 

dziecko. Ona go okąpała, to trzeba było ziela - czy z 

wianków czy z ziela. Trzeba było tak pokruszyć, a to na 

kumpanie to były drewniane takie niecki. Takie i ono się 

mu położyło pod główke jakaś pieluszkę i tu się rozciągneło 

w te niecki pieluszke. To było dobre, bo to było 

drewniane to nie było zimne i tak się położyło to dziecko. 

Okąpało, no i te wode się przeżegnało, dziecko się położyło 

i to się go okąpało i tak o to z tymi kąpielami. 

A później, jak już do chrztu dziecko, tak jak już kuma, 

tak nie czasami może była tak gdzie z dalsza, to już tak 

nie doszła, ale jak kuma była taka bliższa, to już pomagała 

troszke tak kumpać to dziecko, poliwała wodą. Było 

jakoś, że to już będzie dobre jak go tak kuma będzie kumpać. 

No i później, no i jeszcze te pare groszy jakieś tam no 

to już i kum i kuma tam włożyli pod te dziecko, w te 

poduszke, żeby to zawsze miało to dziecko miało jakiś 

tam grosz, żeby się jego tak trzymał. 

23

To jak się dzieci tak ochrzciło, a później jeszcze było 

jeszcze małe, no i tak zawsze te wode, to się tak długo 

zawsze przeżegnało jak się dziecko kładło do kąpieli. To 

się wode przeżegnało już ziół tych żółtych się nie sypało, 

ale że zawsze się przeżegnało i później jak się go wyjeno, 

no to się tak ładnie ucałowało to dziecko takiesz " o. Tak 

już mama przeważnie czy babcia to już pocałowały to 

dziecko, tak tutaj pod szyjkę w pierś i tak to się to dziecko 

pokąpało. 

Wybór imienia dla dziecka 

Dla dziecka to już zależało czasem babcie, dużo babcie 

miały tutaj do mówienia. Babcie, a czasem mama, 

czasem tato to już tak wszyscy w rodzinie, ale przeważnie 

babcie tak się tem zajmały. 

Z pierwszą wizytą u dziecka 

Coś przyniósł, przyniósł tak, żeby to dziecko no i ci 

kumowie, to jak już to oni się złożyli i tak też coś kupili, 

bo to były takie przymówki, że jakby kumowie nic nie 

kupili temu dziecku. To ono tak się będo na nim tarły 

później te wszystkie ubiorki, jakie będzie miało ubiory. 

Już duże będzie, już zawsze to ono nie nastarcza mu nikt 

kupywać tego, bo to będzie się tak darło na nim. To musieli 

coś kumowie kupić. No. 

Przygotowania do chrztu 

Później nawet jak to było, że tak jak, jak już to dziecko, 

już ta mama tam tego dziecka była już zdrowsza. No 

bo tam przecież każdy wie, musiała ozdrowić. No to, to 

dziecko szykowało się zaraz do chrztu. A chrzciło się dziecko, 

becika to nigdzie nie było. Dlatego to dziecko owijało 

się tą krajką, żeby ono było takie sztywne. Bo teraz becikiem 

zwiąże się i już go można wziąć. A w ten czas to 

było takie sztywne taka kraje długo się tak się go okręciło, 

te rączki miało przy sobie i tak leżało. Ono się tak 

nauczyło i też mogło se dobrze [śmiech]. 

A później, jak do chrztu, to robiło się to każde dziecko 

tak w poduszce. Byle by taki stroik był to takie było 

uszyte, takie długie, że tak aż o tak wo tutaj z nóżek jeszcze 

spadło i tu takie falbanki. To się mu tam podsadziło 

pod niego tu rękaweczki mu nasadziło tu jakieś tam, jakąś 

szlareczka [tasiemka ozdobna] może była. Ale to tak 

wszystkie dzieci się w jednym ochrzciły. To tam było we 

wsi stroik taki. I później jak to dziecko do chrztu w poduszke 

się położyło, na róg się tak jakoś o tak ręko się go 

wciungneło, o tak o się wcisnęło ten róg od poduszki i o 

tak miało tak troszke wyżej. Za to, że ten róg, te pióra 

tam były. I to mu się związało te poduszke i w tej poduszce 

go się tak wiozło. No a tam już chrzestni, ci chrzestni 

no to przychodziła chrzestna. No to która była tam bogatsza, 

to już coś tam przyniosła dla tego dziecka coś. Bo 

poduszka to już była domowa. To już zawsze z tego domu 

była poduszka. Już tam od dziecka. I tak się ochrzciło to 

dziecko. 

W dniu chrztu 

A jak to wychodzili do kościoła to powiedzieli; „Niech 

będzie pochwalony Jezus Chrystus! Bierzemy sokoła, przyniesiemy 

wam anioła" . To już tak powiedziała, czy kuma 

czy oboje już tam, kto tam. No i później. No i jeszcze, jak 

była dziewczynka, to kum wynosił, a jak był chłopczyk - 

kuma wynosiła tak na odwrót, żeby to kiedyś miało powodzenie 

lepsze. No to tak ludzie uważali, takie to były te 

przymówki. 

Przyśpiewki śpiewane podczas chrzcin 

I na te chrzciny przecież to było tych piosenek przeróżnych. 

To dawniej, no to, no to już śpiewali tak. I kumowie 

śpiewali i ktoś był tam zaproszony z te goście, te ciotki, 

te wujki, te jakie. To, to wszystko śpiewało. I to tak 

było wesoło. Jeszcze coś jakiś muzykancina coś zabrzęczoł, 

jeszcze tam potańczyli, to i to. A to polki, a oberki, 

to takie te tańce były. I przeważnie, że to tak, o jak ten 

mój dziadzio, to tak różańce zawsze śpiewał, a jo jak już 

podrosłąm to już z dziadkiem w kolegi. Już tak lubiałam, 

żeby lubiałam śpiewać. To jak żeśmy, to tak dziadek zawsze, 

a już tam na te chrzciny na to, to już tego dziadka 

tam prosiło się. No zreszto tych wujków było to, to ta rodzina 

się poschodziła, to i dziadzio. To tak o dziadzio 

zawsze na chrzcinach: 

Oj. kumy mom, kumy mom, 

Oj, cóż jo dom, cóż jom dom? 

Oj, dom ja gorzołecki 

napijcie się kumeczki. 

„Niech tam kuma coś ?" - dziadek do kumy, „ u Oj, " oj 

co by wam zaśpiewać" - tam się tłumaczy, a to: 

A kumie ty mój, kumie, 

aj, " oj rozwozny rozumie. 

Oj, rozwozże ty sobie, 

A, że ja kuma tobie. 

Już ten dziadek tak ją wyręczył, no to ona już się cieszy, 

już się śmieje. A no to kum, niech tam coś i tak: 

Kumo moja, kumo, 

a pokumaliś wasie, 

Wlos kogut na " ogrud 

i pogniewaliś wasie. 

I tak " o i to pani to wszystko, tak na to ludowo szło, bo 

nikt tam nie używał tych słów takich dzisiaj, to już tak 

wszystko ładnie. I tak to ja mówie, że to jest tak inaczej. I 

tak o tych kumach. I kumom się śpiewało, i na weselu to 

te piosenki najróżniejsze. 

Wywód matki po chrzcie dziecka 

Ale pamiętam, jak to było jeszcze już większa byłam, 

chodziło się do kościoła to wracali do domu, a później 

jechało się z tym dzieckiem - nazywało się do wywodu. 

Mama jedzie. Może to było czterdzieści dni, może ile, nie 

pamiętam, ile tych dni było, ale później się jechało jeszcze 

raz tą furą. Jeszcze a to do wywodu pojechała z dzieckiem. 

Kobieta, matka no tak,już wywód pojechała. Już ci 

chrześni nie musieli jechać. No i tak. 

A tych chrzestnych to się wybierało, żeby tak więcej 

taj, tak i teraz tak więcej, żeby to pobożni byli ludzie, żeby 

tam. No i ta dziecko jak już było ochrzczone i po wywodzie, 

a do wywodu to matce nie było wolno chodzić, żeby 

za miedze gdzieś tam, bo jakby na sąsiedy, jakby gdzieś 

do rodziny to nie. Matka dokąd dziecko nie było z nim, 

nie była do wywodu tego, co się nazywało, to nie wolno 

jej było tak za miedze iść. No a później to już chodziła, 

gdzie tam trzeba było czy gdzie tam o. W swoim gospodarstwie 

mogła chodzić, ale dalej już nie. Nawet na sąsiedy, 

nawet gdzieś choćby do rodziny do jakiejś, to już 

ona nie wychodziła. Tylko tak już była przy domu, przy 

24

tym dziecku. No to tak. To wiezło się furo do kościoła, 

ale zaraz, o teraz to się ochrzci dziecko i tak jak u nas 

nawet w kościele i wszędzie, no to mama później bierze, 

ksiądz błogosławi. To mama bierze dziecko, później tata 

bierze dziecko i chrzestna. Chrzestny już nie. I tak ksiądz 

błogosławi. A w ten czas to trzeba było do domu wrócić, 

choć i mama była. 

Chrzciny u wnucząt 

A wnuki jak się chrzciły, a to przeważnie, że tam zaczem 

się zajechało, to już i z kościoła wrócili, bo mam 

dwóch synów miałam i tych wnuków pięcioro, ale że tak 

nawet jedne jak się chrzciły, to tak żeśmy tam byli, ale to 

już tych ceremoni nie było. To dziecko już ubrane w beciku, 

ładnie przystrojone. No babcia, jak tylko poszła, to 

jeszcze przeżegnała, żeby to, ale młodzi to już widze nie. 

Już tak się nie interesują tem i te kumpanie, to tam już 

teraz już się dzieci rodzą w szpitalu, nikt tam nie używa 

ziół, nic. I tam to już jest inaczej dzisiaj. To w ten czas 

tak było, no i wszystko było inaczej. 

Pierwsze urodziny dziecka 

Oj, nie nigdy to nie było tego, to już nie było, a to tak 

dzieci rodziło się więcej. Pierwszego może wiedzieli, kiedy 

tam ma roczek, ale takich żadnych urodzin to nie było. 

A dziś to nasze małe kończy roczek, to tak mówili, ale 

więcej to już nie było. Tylko pamiętali. 

Płaczki - jak radzono sobie 

z płaczącym dzieckiem 

No tylko znowu były te przesądy jakby dziecko, a no 

żeby to uroki nie wzieli, tak to takie były przypałki, przypadki. 

To tak jak było to dziecko, a to jeszcze jak zaczyno 

płakać, może ono było chore, może słabe - lekarzy nie było. 

Nikt tam do doktora nie woził. Było zdrowe to przeżyło, a 

było słabe jak więcej, to i tam odeszło. Ale przeważnie, a 

że ktoś mu płaczki nasłał. Jak dziecko płakało, a płaczki, 

to od tych płaczków były takie te babcie różne to robiły. A 

jak nie, to możliwe uroczone, a bo ładne, bo rośnie to pewno 

uroki, to kto był starszy najstarszy w domu, tak jak u 

mnie była siostra, to ona była już od tych uroków. To położyło 

się dziecko w tej poduszce na ziemi, a to tylko tak za 

słońcem to wiem, że było za słońcem zawsze było. Żeby go 

tak noga przelazła bez trzy razy i tfu, tfu, tfu i jeszcze popluło 

i już pomogło, i już dziecko zdrowe, i już dziecko dobre. 

I znowu to już od tych uroków, to takie było i nie 

wiem, pani, czy to tak to było, czy to co, że to tak czasami 

no i dziecko przestało płakać. Może tam tak się roz kwiliło, 

ale to już się widziało, że mu to pomogło i już było 

dobrze. Mama mu tam dała jeść, possać piersi. I już to 

było jakoś tam dobrze. 

Ja pamiętam, nas pięcioro się wychowało, ale żadne 

nie było, mama nie była z żadnym u lekarza, nigdy, a ni 

nigdy. Już "o porośliśmy, urośli i pożenili się, ale u doktora 

to nikt nie był. 

• UWAGA NOWOŚĆ • UWAGA NOWOŚĆ • UWAGA NOWOŚĆ • UWAGA NOWOŚĆ • 

Nakładem Stowarzyszenia Twórców Ludowych i Krajowego Domu Twórczości Ludowej 

niedawno ukazała się bardzo interesująca książka 

Na ludową nutę - ginące piękno 

To niezwykle przydatny informator zawierający 

podstawowe informacje o ludowych kapelach, zespołach 

śpiewaczych, obrzędowych i teatralnych 

oraz pieśni i tańca. 

Informator przygotowano na podstawie wywiadów 

ankietowych, które przeprowadziło kilkunastu 

animatorów i działaczy kultury w 15 województwach. 

Na ludową nutę - ginące piękno można kupić 

w Galerii Wystawienniczej STL przy ul. Grodzkiej 

14 w Lublinie. Książkę można również zamówić, 

zamówienia prosimy kierować na adres: Stowarzyszenie 

Twórców Ludowych, ul. Grodzka 14, 

20-112 Lublin, tel./fax 532-49-74. 

Cena egzemplarza 30 zł. 

Gorąco 

polecamy! 

• UWAGA NOWOŚĆ • UWAGA NOWOŚĆ • UWAGA NOWOŚĆ • UWAGA NOWOŚĆ • 

25

ANETA DERKACZ 

Ostatni pustelnicy 

w Pieninach 

Góra Zamkowa koło Krościenka 

to niewielkie wzniesienie w Pieninach, 

które nie sposób ominąć przemierzając 

szlaki turystyczne. Mała 

grota świętej Kingi zaprasza niejako 

do wyjścia na szczyt i odwiedzenia 

miejsca, na którym stał dawniej pałacyk. 

Miejsce to było także przez wiele 

lat schronieniem pustelników, którzy 

zasłynęli z pokutnego życia, spania 

w trumnie i ziołowych herbat, którymi 

raczyli turystów. 

Chcąc uczcić 600 rocznicę śmierci 

Kingi, na początku XX wieku krościeńczanie 

wspólnie z miejscowym 

duchowieństwem postanowili umieścić 

w grocie posąg świętej. Podczas 

prac nad wykonaniem kapliczki zjawił 

się w górach młody człowiek - 

Andrzej Stachura. Po poświęceniu 

figury Kingi, zwrócił się z prośbą do 

proboszcza o pozwolenie na zamieszkanie 

przy grocie. W 1904 roku otrzymał 

zezwolenie oraz zobowiązanie do 

opieki i ochrony przed zniszczeniem 

poświęconego miejsca. W miejscu 

chatki robotników postanowił wybudować 

pustelnię. Pozostawiony przez 

pracujących materiał szybko został 

zagospodarowany przez Stachurę i 

jego pomocników. Tak powstała pienińska 

samotnia, której pierwszy 

mieszkaniec - Andrzej Stachura - 

obrał sobie imię Władysław. 

Outsiderzy z powołania 

Pustelnię zaczęli odwiedzać turyści. 

Władysław zawsze znajdował dla 

nich czas i dobrą herbatę. Dzięki 

umiejętności rozpoznawania ziół i leczenia 

specyfikami szybko zyskał akceptację 

miejscowej ludności. Schodząc 

na poranną modlitwę do Krościenka, 

często udzielał porad. Kiedy 

tylko pojawiła się okazja do dołączenia 

do zakonników, Władysław poprosił 

Zygmunta Janickiego, komisarza 

Ziemi Świętej, o namaszczenie. 

Spokojne życie w pustelni przerwała 

I wojna światowa. Został aresztowany 

przez żandarmerię austriacką 

i doprowadzony przed sąd polowy 

w Nowym Targu. Oskarżono go o 

szpiegostwo. Odesłany do klasztoru 

w Sądowej Wiszni, nigdy już nie powrócił 

do swojego miejsca w górach. 

Pustelnia z czasem stała się przyczółkiem 

dla przypadkowych gości. Bez 

gospodarza zaczęła niszczeć. 

Dziesięć lat później, w 1924 roku, 

przybył do Krościenka następny człowiek, 

który zapragnął rozpocząć w 

Pieninach samotny żywot. Był to Władysław 

Kasprowicz - ocalony podczas 

bitwy pod Verdun. Złożył ślub Bogu 

i obiecał wstąpić do zakonu, jeśli dożyje 

końca wojny. Zgodnie z obietnicą 

wstąpił do krakowskiego klasztoru, 

gdzie przebywał rok. Któregoś 

dnia samowolnie opuścił współbraci 

i udał się w Pieniny. Pociągiem dojechał 

do Nowego Targu, a stamtąd 

według wskazań napotkanych ludzi 

dotarł do Krościenka. Postanowił 

pozostać w pustelni. Proboszcz jednak 

nie zgodził się. 

- Ksiądz Jan Bączyński, gdy tylko 

zobaczył młodzieńca, zapytał, ile ma 

lat. Kiedy usłyszał, że 21 - nie uwierzył, 

że będzie żyć samotnie w górach 

- wspomina Stefan Plewa, który był 

pomocnikiem pustelnika przez kilka 

lat. - Władysław Kasprowicz wrócił 

do zakonu, jednak po paru dniach 

ponownie odwiedził proboszcza. Tym 

razem padł przed nim na kolana. 

Widząc jego powołanie, ksiądz od 

razu wyraził zgodę na pobyt w pustelni, 

a mieszkańcy Krościenka i Sromowiec 

wspomogli go w odbudowie chaty. 

Niebawem pojawili się pierwsi goście, 

z czasem zwłaszcza w sezonie 

przychodziło ich wielu. W tym okresie 

z trudem nadążało się z przyniesieniem 

wody na herbatę z odległej 

od pustelni jary hulińskiej - dodaje 

pan Stefan. 

Pustelnik dorabiał rzeźbiąc świątki. 

Ocalony dzwon 

W 1925 roku z inicjatywy zakonnika, 

na szczycie góry obok pustelni 

zostało wzniesione rusztowanie, na 

którym umieszczono dzwon z wizerunkiem 

Matki Bożej Częstochowskiej. 

To właśnie jego głos wzywał 

mieszkańców do codziennej modlitwy 

na Anioł Pański i zachęcał przechodniów 

do wstąpienia do chaty. Po powstaniu 

Pienińskiego Parku Narodowego, 

zarząd niechętnie przyglądał 

się pustelnikowi. Jednak z czasem 

przyzwyczaił się do tłumów, które 

odwiedzały to miejsce i pozwolił nawet 

prowadzić mu stację meteorologiczną. 

W zamian za comiesięczne 

zeszyty pełne zapisów pogodowych 

pustelnik otrzymał od parku możliwość 

zbierania drzewa na opał z pobliskiego 

lasu. Z upływem lat w pustelni 

powstał mały skansen. Na stronach 

księgi pamiątkowej z tamtych 

czasów wpisywali się biskupi, generałowie, 

literaci. 

Gdy wybuchła druga wojna światowa, 

pustelnik zamknął swój domek 

i udał się do Krościenka. Kiedy jednak 

Niemcy dotarli do miejscowości, 

powrócił do pustelni. Znając język 

niemiecki, bez problemu porozumiewał 

się z żołnierzami okupanta. W 

1941 roku Niemcy rozpoczęli akcje 

zbierania dzwonów z kościołów. „Braciszek", 

ubiegając zamiary wroga, postanowił 

ukryć dzwon. Podczas pracy 

nad rozbiórką rusztowania, dzwon 

niespodziewanie runął w dół. Na 

szczęście udało się go ukryć w skale. 

Dwa lata później strażnicy z Grenzschutz 

w Sromowcach upomnieli się 

jednak o niego. Przez rok głos dzwonu 

stał się sygnałem na obiady dla młodych 

niemieckich żołnierzy. Kiedy kończyła 

się wojna, sołtys Sromowiec uprosił, by 

okupanci pozostawili go we wsi. 

Żona pustelnika 

W czerwcu 1949 roku Józef Plewa, 

starszy brat Stefana, został przez 

pustelnika wysłany do Zakopanego, 

gdzie na rzeźbę zakonnika czekał turysta. 

Po powrocie z miasta, późnym 

wieczorem pomocnik udał się z zarobionymi 

pieniędzmi w góry. Niestety, 

mrok uniemożliwił mu powrót do 

domu. „Braciszek" przenocował go. 

Podczas porannego wspólnego śniadania 

rozszalała się burza: 

- Piorun uderzył w linkę pozostałą 

po dzwonie i poraził zakonnika. 

Przez chwilę mój brat cucił nieprzytomnego. 

Kiedy pustelnik się ocknął, 

okazało się, że nie ma władzy w nogach. 

Z trudem Józek wyniósł go z 

płonącego domu. Gdy wrócił ponownie 

wszystko płonęło. W szoku udało 

mu się jedynie wynieść stół i księgę 

pamiątkową - wspomina pan Stefan. 

- Mój brat postanowił sprowadzić pomoc. 

Kiedy wróciliśmy razem na górę, 

zakonnika już nie było - dodaje. 

Do końca lata „braciszek" mieszkał 

w piwnicy pustelni. Jesienią gościnnie 

przyjęli go w domu Mrukowie 

z Krościenka. Tak po dwudziestu 

pięciu latach pobytu w górach 

Władysław opuścił pustelnię. 

Przez dwa lata bezskutecznie starał 

się uzyskać zezwolenie dyrekcji 

parku na odbudowanie swojej chatki. 

W 1951 roku przyjechał do niego 

brat z okolic Poznania. Za jego namową 

pustelnik opuścił góry i wrócił 

do rodzinnego domu. Z czasem zawarł 

związek małżeński z samotną 

starszą kobietą i zaczął pracować przy 

kościele. Kiedy jeden z synów Józefa 

Plewy skończył podstawówkę, pustelnik 

przygarnął go do siebie i zapewnił 

mu odpowiednie wykształcenie. 

Wychowywał jak własnego syna. Nie 

sprzeciwiał się woli młodzieńca, gdy 

ten oświadczył, że pragnie zostać duchownym. 

26

Z KLASYKI LITERATURY 

CHŁOPSKIEJ 

Stanisława Flis 

(1918-1984) 

W tradycji samorodnej 

poezji ludowej jednym z 

podstawowych nurtów jest 

twórczość o charakterze 

okolicznościowym. Mowa 

wiązana była bowiem często 

potrzebna dla uświetniania 

różnorodnych, a ważnych 

dla lokalnej społeczności 

wydarzeń. Zwracano się 

wówczas do miejscowego 

twórcy, który takie zamówienie 

społeczne realizował. 

W okolicach Szczebrzeszyna 

(powiat Zamość) tą osoba 

była zapomniana i szerszemu 

ogółowi czytelniczemu 

mało znana ludowa poetka Stanisława Flis z domu 

Oczkoś. 

Urodziła się w sierpniu 1918 roku w Szczebrzeszynie. 

W pobliskim Błoniu (dzisiaj jest to część Szczebrzeszyna) 

uczęszczała do szkoły powszechnej. Ze względu na trudne 

warunki rodzinne ukończyła tylko sześć klas. Pochodziła 

z rodziny chłopskiej i przez całe życie pracowała na 

roli w zlokalizowanym w Błoniu gospodarstwie rolnym, 

gdzie również cały czas mieszkała. Urodziła czworo dzieci. 

Pisaniem zainteresowała się dosyć późno. Bezpośrednią 

inspiracją stała się prośba miejscowej katechetki. Na 

początku były to głównie wiersze religijne, które wykorzystywano 

na różnych uroczystościach kościelnych. W tym 

zakresie w jej twórczości daje się wyróżnić trzy podstawowe 

odmiany: 

- wiersze okolicznościowe powstałe z okazji np. imienin 

księdza, wizyty duszpasterskiej, I Komunii Świętej, 

zakończenia nauczania religii, prymicji, na jubileusz kapłaństwa, 

na powitanie biskupa, Ojca Świętego, pożegnanie 

misjonarza, pogrzeb księdza itp., 

- cykl wierszy i pieśni maryjnych związanych z sytuacją 

domowego odwiedzania kopii obrazu Matki Boskiej 

Częstochowskiej, 

- lirykę ściśle osobistą, która najczęściej przedstawia 

indywidualne przekazy wiary i osnute na tym tle refleksje 

o śmierci i przemijaniu. Bywa także, że są to swoiste modlitwy. 

Z kolei w grupie tzw. twórczości świeckiej S. Flis przeważają 

teksty związane z sytuacją szkolną i zresztą często 

na tego typu uroczystościach były one wykorzystywane. 

Są to głównie wierszowane życzenia na Dzień Nauczyciela, 

Dzień Kobiet, uroczystości choinkowe i noworoczne, 

życzenia świąteczne, na zakończenie roku szkolnego, pożegnanie 

VIII klasy, na imieniny dyrektora szkoły, a także 

z okazji takich sytuacji rodzinnych jak ślub, pogrzeb, 

imieniny itp. 

Stanisława Flis zmarła 4 stycznia 1984 roku i została 

pochowana na cmentarzu w Szczebrzeszynie. Jej twórczość 

zachowała się w rękopiśmiennym zapisie, w zeszycie 

dużego formatu. Ponieważ dotychczas teksty te nie 

były nigdzie publikowane, przedstawiamy poniżej chociaż 

skromny ich wybór. Ich dokumentację zawdzięczamy córce 

poetki Marii Kisiel. 

(JA) 

W dniach starości 

Szumi, szumi wiatr jesienny, 

pędzi, pędzi w dal, 

a staremu smutne życie, 

bo ma w sercu żal. 

Bo w starości, w 

i rozpaczy 

dniach 

rozpaczy 

nikt radości nie zobaczy, 

tylko gorzkie łzy, 

tylko gorzkie łzy. 

Przepracował swoją młodość, 

nie oszczędzał sił, 

może nieraz chłodno, głodno, 

lecz szczęśliwym był. 

Bo mu jasny promień świecił, 

bo pracował dla swych dzieci, 

dla ich szczęścia żył, 

dla ich szczęścia żył. 

A gdy przyszła smutna starość, 

gdy zabrakło sił, 

stał się wtedy niepotrzebny 

tym, dla których żył. 

I choć w oku łza się kręci, 

serce z bólu cicho jęczy, 

to nieważne dziś, 

to nieważne dziś. 

Przy 

żłóbku 

Za miastem stajnia, dziurawe 

ściany, 

a w stajni żłóbek siankiem wysłany, 

a w żłóbku klejnot świecący jak 

zorza, 

Jezus malutki, dziecina Boża. 

Przy żłóbku Matka stoi 

uśmiechnięta, 

przy niej Józef Opiekun, 

to Rodzina Święta. 

Przy otworze, co zwał się drzwiami, 

grupa pasterzy klęczy z darami. 

Dary składali, cześć Mu oddali, 

oni w Nim pierwsi Boga uznali. 

A nad stajenką wśród gwiazd 

tysiąca 

jedna najbardziej promieniejąca. 

Ta gwiazda Mędrcom świeci 

z daleka, 

którzy szukają Boga-człowieka, 

a z nieba się sypie aniołów moc, 

jak płatki śniegu w zimową noc. 

Na pożegnanie 

Matki 

Bożej 

obrazu 

Już ostatni błoński dom, 

już ostatnia błońska strzecha, 

już ostatni raz z obrazu 

Matka do nas się uśmiecha. 

Już ostatni błoński próg, 

już ostatnie błońskie drzwi, 

Matka dzisiaj żegna nas, 

w oczach naszych szklą się łzy. 

Pójdziesz Matko niedaleko, 

między górą, między rzeką 

do sąsiadów, naszych braci, 

bo to też są Twoje dzieci. 

Oni też kochają Cię, 

mają także prośby swe, 

w zamian za to dadzą Ci 

swoją radość i swe łzy. 

Oni za obrazem Twym 

przyszli tu na naszą wieś, 

spojrzyj, ilu ich tu jest, 

wszystkich w swą opiekę weź. 

Gdy opuścisz naszą wieś, 

Matko, nas ze sobą weź, 

bo gdy przyjdą ciężkie dni, 

kto nam otrze z oczu łzy? 

27

SYLWETKI 

DANUTA POWIŁANSKA-MAZUR 

Stanisława Baj 

- mistrzyni 

pereborów 

Wśród wielu tkaczek ludowych tworzących obecnie 

w Polsce Stanisława Baj wyróżnia się dzięki umiejętności 

wykonywania pereborów - ornamentu tkackiego, 

który przypomina haft. 

Stanisława Baj urodziła się 6 lutego 1927 r. w Hannie 

w pow. włodawskim (woj. lubelskie) w rodzinie 

chłopskiej. Rodzice posiadali 20-hektarowe gospodarstwo 

rolne. Ukończyła 4 klasy szkoły podstawowej. 

Tkania nauczyła się w wieku 15 lat od matki, która 

tkała tkaniny na warsztacie czteronicielniowym. Były 

to materiały wykonywane splotem płóciennym: płótna, 

pasiaki i kraciaki, lniane, rzadziej lniano-wełniane 

o dość ograniczonej kolorystyce (np. biało-czarne, czerwono-czarne, 

zielono-czarne). 

W 1946 r. Stanisława Baj wyszła za mąż i przeprowadziła 

się do wsi Dołhobrody, gdzie mieszka do chwili obecnej. 

Oprócz prowadzenia wspólnie z mężem gospodarstwa rolnego 

przez całe życie w wolnych chwilach - więc przede 

wszystkim w okresie zimowym - tkała płótna i dywany na 

użytek swojej rodziny, a niekiedy na zamówienia sąsiadów. 

Początkowo, podobnie jak matka, wykonywała płótna, pasiaki 

i kraciaki. Dywany o bardziej urozmaiconych wzorach 

zaczęła tkać po II wojnie światowej. Były to tzw. dywany 

plecionki, wybieranki lub przebieranki i dywany perskie, 

krymskie. 

Plecionki to tkaniny dwukolorowe (np. czarno-białe, pomarańczowo-czarne, 

zielono-białe, niebiesko-białe, czerwono-czarne) 

o wzorach: geometrycznych (w formie prostokątów, 

wydłużonych sześcioboków, elips itp.), o motywach 

roślinnych (np. róże, bzy, wianki), a także o motywach zoomorficznych 

(np. jelenie). Podstawowy wzór wypełniał środek 

tkaniny, zaś na obramowaniu twórczyni komponowała 

odmienny ornament. Dywany te tkała według wzoru 

spisanego w zeszycie, określającego rząd po rzędzie liczbę 

prądków i słupków oraz sposób przekładania wątku: pod 

spodem czy nad osnową. Jednak mimo ściśle rozpisanych 

ornamentów, czasem wprowadzała własne kompozycje. 

Dywany perskie, krymskie to tkaniny wielobarwne o 

splocie rypsowym, wzorze geometrycznym w formie linii 

zygzakowatej, rombów, prostokątów, które są złożone z 

wiązek wielobarwnych nitek. Tkaniny te rozpowszechniły 

się w regionie około 1950 r. dzięki temu, że wzory i technika 

tkania publikowane były w czasopismach kobiecych. 

W 1964 r. St. Baj nawiązała współpracę z Cepelią i Instytutem 

Wzornictwa Przemysłowego, dla którego projektowała 

wzory tkanin w oparciu o tradycje regionu. W 1981 

r. gospodarstwo przekazała synowi i przeszła na emeryturę. 

Mimo że tkactwo było przez całe życie ulubionym zajęciem, 

Stanisława Baj obecnie wykonuje tkaniny sporadycznie. 

Wynika to z faktu, że w środowisku wiejskim dawno 

minęła moda na samodziałowe dywany. Wśród wielu tkaczek 

działających do ostatnich lat na tym terenie, największe 

uznanie zdobyła jako autorka pereborów. 

Stanisława Baj. 

Fot. D. Powiłańska-Mazur 

Trudnej sztuki ich komponowania nauczyła się w 1957 r. 

od teściowej. Impulsem do opanowania tej techniki były 

zamówienia składane przez placówki zajmujące się rekonstrukcją 

strojów ludowych, dla których zresztą do tej pory 

wykonuje te zdobiny. 

Perebory to ornament tkacki wykonywany techniką 

wybierania, tkany jednocześnie z gładkim płótnem, gdzie 

nitka wątku przebiega nieregularnie w zależności od kompozycji 

wzoru. W polskiej kulturze ludowej technika ta jest 

znana na dość ograniczonym obszarze. Występuje w północno-wschodniej 

części woj. białostockiego i północnowschodniej 

części woj. lubelskiego, we wsiach zamieszkałych 

przez ludność pochodzenia ruskiego. Zdobnictwo tego 

typu ma rozległy zasięg europejski. Występuje w Szwecji, 

na Litwie, Łotwie 1 , u Finów Nadwołżańskich 2 , Tatarów 

Kazańskich, Udmurtów-Wotiaków, Wielkorusów, Białorusów 

i Ukraińców 3 , na Słowacji 4 , na Węgrzech 5 , w Rumunii 

6 , Bułgarii 7 , Jugosławii 8 i Albanii. 9 

Zasięg występowania pereborów w regionie lubelskim 

pokrywa się z zasięgiem występowania stroju nadbużańskiego 

i włodawskiego, w których ornamentem tym zdobione 

były koszule, spódnice oraz fartuszki. 

Kiedy pojawiły się perebory w tkactwie na omawianym 

terenie, trudno jest dokładnie ustalić. Na podstawie literatury 

10 , materiałów z badań terenowych, metryk eksponatów 

znajdujących się w zbiorach muzealnych, można 

stwierdzić, że już ok. 1860 r. ten sposób zdobienia był tu 

rozpowszechniony. Natomiast koniec XIX wieku jest okresem 

zanikania tej techniki na północnych i południowych 

krańcach zasięgu. W większości wsi zanikła ona po I wojnie 

światowej. Dotyczy to szczególnie tych miejscowości, 

przez które przechodził front i z których ludność była ewakuowana. 

Po powrocie w rodzinne strony kobiety zaniechały 

stosowania tej techniki. We wsiach mniej dotkniętych 

wojną strój tradycyjny zanikał stopniowo, a perebory 

wykonywane były jeszcze w okresie międzywojennym. 

W okresie tym obok nich rozpowszechnił się haft krzyżykowy, 

który wykorzystywano do zdobienia strojów oraz 

ręczników jako mniej skomplikowany technicznie. Do wykonywania 

tego typu zdobin wystarczyła igła i kolorowe 

nici. 

28

Targi Sztuki Ludowej Kazimierz 2003 

Przy pięknej słonecznej pogodzie i dużym zainteresowaniu 

zwiedzających po raz trzydziesty szósty 

odbyły się Targi Sztuki Ludowej w Kazimierzu Dolnym 

n. Wisłą. Od lat jest to najbardziej prestiżowa impreza 

Stowarzyszenia Twórców Ludowych na trwale wpisana 

w Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych. 

Jak co roku kazimierski rynek stał się największą galerią 

współczesnej sztuki ludowej, przeglądem kultywowanych 

dyscyplin twórczych. Artyści ludowi - członkowie 

STL z niemal każdego zakątka kraju - reprezentujący takie 

dyscypliny jak: rzeźba, plastyka obrzędowa i zdobnicza, 

hafciarstwo, koronkarstwo, garncarstwo, tkactwo, 

malarstwo, kowalstwo, plecionkarstwo, zabawkarstwo, 

ludwisarstwo, piernikarstwo i wyroby ze skóry - mieli 

możliwość prezentacji efektów swojej pracy artystycznej 

szerokiemu gronu odbiorców. 

Uświetnieniem targów były pokazy „ginących zawodów" 

w wykonaniu mistrzów kowalstwa, garncarstwa, 

plecionkarstwa, hafciarstwa i koronkarstwa. Jest to dla 

wielu osób, odwiedzających Kazimierz w te czerwcowe 

dni, jedyna okazja do zapoznania się z technikami wykonywania 

tradycyjnego rękodzieła ludowego. 

Wszystkich miłośników kultury ludowej, jak i tych, którzy 

jeszcze nie zetknęli się z jej bogactwem, zapraszamy 

do Kazimierza za rok. P. O. 

Stefania Topola (z lewej) i Gertruda Kleman - pisankarki z Opola Śląskiego. 

I

Hafciarki z Włocławka (od prawej): Zofia Bielecka, Krystyna 

Zgrabska i Zofia Najdek. 

Zofia Pacan i Marianna Rzepka - hafciarki z Opoczna oraz Maria 

Gleń (z prawej) - wycinankarka i poetka z Krasnegostawu. 

Stanisław Kwaśny - rzeźbiarz z Mesznej 

Bystrej (woj. śląskie). 

Marian Murat - rzeźbiarz z Biskupca (woj. warmińsko-mazurskie). 

Zofia Trzcionkowska - tkaczka z Bałtowa 

(woj. lubelskie). 

Zdjęcia Paweł Onochin 

H

Twórczość Styperków 

O Waldemarze i Danucie 

Styperkach 

z podgrudziądzkiej wsi Ruda 

i ich twórczości 

piszemy na str. 30. 

Aniołek i św. Franciszek - rzeźby Waldemara Styperka. 

Św. Franciszek - obraz na szkle Danuty Styperek. 

III

Perebory - haft tkacki 

Perebory wykonane przez Stanisławę Baj z Dołhobrodów i Stanisławę Kowalewską 

z Holeszowa Nowego (woj. lubelskie). O tej trudnej sztuce tkackiej piszemy na str. 28. 

Zdjęcia: Danuta Powiłańska-Mazur, Piotr Maciuk i Roman Prószyński 

iv

Występowanie pereborów w strojach ludowych przez 

wiele lat odróżniało ludność pochodzenia ruskiego od ludności 

polskiej. Co ciekawe, w momencie rozpowszechnienia 

się haftu krzyżykowego, zdobnictwo takie przypisywano 

ludności pochodzenia ukraińskiego, choć na omawianym 

obszarze osadnictwo ukraińskie było rzadkie, a haft 

ten stopniowo rozpowszechniał się wśród ludności pochodzenia 

ruskiego. Natomiast perebory zachowały się u unitów, 

uważających się już za Polaków. 

Najwcześniej, bo już z końcem XIX wieku, technika wykonywania 

pereborów zanikła w północno-wschodniej części 

zasięgu ich występowania, najdłużej przetrwała w okolicach 

Włodawy i Parczewa. Po 1945 r. nie miały już praktycznego 

zastosowania, więc mimo że wiele kobiet znało tę 

technikę, wykorzystywana była sporadycznie, na specjalne 

zamówienia lub na konkursy organizowane przez muzea. 

Podstawowym surowcem do wykonywania pereborów 

była bawełniana przędza fabryczna. Nici lnianych używano 

rzadko. Stosowano przędzę kolorową barwioną domowym 

sposobem. Kolor brązowy uzyskiwano przez gotowanie 

nici w wywarze z kory dębowej lub szyszek olchy, kolor 

granatowy - gotując niebieskie nici w korze dębowej. W 

lubelskich pereborach dominuje kolor czerwony, czarny, 

ciemnogranatowy i brązowy. Bawełna biała używana była 

jako tło. Ornament na ręcznikach, spódnicach i fartuchach 

tkano przeważnie razem z płótnem. Natomiast ornamenty 

przeznaczone do dekoracji koszul (przyramki, mankiety, 

kołnierze) tkano zazwyczaj oddzielnie na dużym kawałku 

płótna i potem w miarę potrzeby odcinano poszczególne 

pasy, żeby je wszyć w odpowiednie miejsca. Tkaniny przeznaczone 

na koszule zawsze były „czysto" lniane, tkane 

splotem płóciennym. Natomiast lniano-bawełniane bywały 

spódnice, fartuszki i ręczniki. Tkano je splotem rządkowym 

zwykłym czy diagonalnym. 

Do wykonywania pereborów posługiwano się warsztatem 

tkackim o czterech nicielnicach i czterech podnóżkach. 

Nicielnice zawieszano na bloczkach parami: pierwsza z 

drugą i trzecia z czwartą. W każdej nicielnicy było od 10 

do 14 pasem po 30 nitek w paśmie. Przez oczko każdej 

nicielnicy przechodziła tylko jedna nitka. Przez tzw. trostkę 

płochy - zawsze po parze. Do każdej nicielnicy uwiązany 

był kolejno jeden podnóżek. Wzór pereborów wybierało 

się deseczką o długości ok. 80 cm i szerokości 2 cm, która 

na końcu zacięta była w szpic. 

Po wybraniu wzoru tkaczka stawiała deseczkę dłuższym 

bokiem prostopadle do nici, a w utworzony niewielki ziew, 

który powstawał za płochą, a przed nicielnicami wsuwała 

drugą deseczkę, nieco szerszą i dłuższą od poprzedniej (dł. 

ok. 100 cm, szer. 7 cm) i stawiała ją w ten sam sposób co 

pierwszą. Dzięki temu powiększał się ziew w tylnej części 

warsztatu za nicielnicami od strony wału. W ten ostatni ziew 

wsuwano trzecią, jeszcze dłuższą i szerszą deseczkę (dł. ok. 

110 cm, szer. 14 cm). Każdą poprzednią deskę wyjmowano 

po włożeniu następnej. Z trzecią deską postępowano podobnie 

jak z poprzednimi, dzięki czemu w przedniej części 

warsztatu tworzył się ziew, przez który przerzucano czółenko 

z wątkiem. Długość deseczek zależała od szerokości tkaniny: 

gdy tkano ręczniki, deseczki były krótsze: pierwsza dł. 

ok. 50 cm, druga dł. ok. 80 cm, trzecia dł. ok. 100 cm. 

Tkaczka, aby ułatwić sobie dalszą pracę, przed zlikwidowaniem 

ziewu, wkładała w miejsce deseczki pręt leszczynowy, 

wiklinowy lub sznurek. Następnie przerzucała 

czółenko z podwójnym wątkiem i likwidowała ziew wyjmując 

deskę. Przybijała wątek płochą, a następnie „zrzucała" 

biały wątek przez ziew powstały na skutek nastąpienia na 

podnóżki i podniesienia odpowiednich nicielnic. Następowało 

się na zmianę; podnosiło się dwie pierwsze lub dwie 

kolejne pary nicielnic. Zazwyczaj raz jeszcze stawiało się 

potem deskę na sztorc w tym samym miejscu, gdyż poszczególne 

linie wzoru wykonywane były czteroma nitkami wątku. 

Następnie całą czynność powtarzało się na nowo, wybierając 

dalszą część wzoru. W ten sposób dochodziło się 

do połowy jego szerokości. 

Ponieważ druga część jest symetrycznym powtórzeniem 

części pierwszej, wykonanie jej nie wymagało już wybierania 

wzoru, gdyż włożone w odpowiednie miejsca pręty czy 

sznurki zaznaczały miejsca, gdzie trzeba było włożyć deskę. 

Pozostałe czynności były takie same jak w pierwszej 

części, z tym, że kolejno wyjmowano pręty czy sznurki. 11 

Pasy gładkiego barwnego tła pomiędzy ornamentem wzorzystym 

tkane były splotem płóciennym lub rypsowym, rzadziej 

rządkowym. 12 

Ornament pereborów komponowany był zawsze w układzie 

pasowym, ułożonym symetrycznie po obu stronach osi 

poziomej. Występują dwa sposoby kompozycji ornamentu; 

pierwszy stanowi dość szeroki pas, gdzie elementy wzorzyste 

przedzielone są dość szerokimi paskami gładkimi w 

odmiennych kolorach, które dominują nad ornamentem i 

drugi: dość szerokie pasy wzorzystego ornamentu przedzielone 

są wąskimi, gładkimi paskami. 

Motywy zdobnicze występujące na pereborach mają 

najczęściej charakter geometryczny. Są to romby, kwadraty, 

elementy przypominające literę X, gwiazdy, krzyżyki, 

linie zygzakowate, wieloboki. Dużo później i rzadziej pojawiają 

się motywy kwiatowe. Początkowo występowały w 

postaci drobnych elementów, najczęściej trójlistków. W 

okresie późniejszym obok zgeometryzowanych motywów 

roślinnych złożonych z trójkątów lub rombów, spotykamy 

duże kwiaty stylizowane. Występują też motywy trudne do 

określenia, jak również cyfry, np. ósemki, trójki oraz słupki 

czy przecięte owale, linie spiralne. Te wszystkie motywy 

w kompozycjach swoich pereborów wykorzystuje w różnych 

układach Stanisława Baj. 

Do Stowarzyszenia Twórców Ludowych należy od 1975 

r. Uczestniczyła prawie we wszystkich konkursach organizowanych 

czy to przez Stowarzyszenie czy też przez placówki 

muzealne (udział w około 27 konkursach). Zdobyła 

21 nagród! Do najbardziej prestiżowych można zaliczyć I 

nagrody: w Ogólnopolskim konkursie na współczesną sztukę 

ludową „Ojczyzna", 1985 r.; w Międzywojewódzkim 

konkursie „Współczesna tkanina i haft Lubelszczyzny", 

1987 r.; „Sztuka ludowa południowego Podlasia", 1988 r.; 

w Ogólnopolskim konkursie „Współczesna sztuka ludowa", 

1994 r.; „Twórczość ludowa między Wisłą a Bugiem", 1999 r. 

St. Baj nauczyła tkania pereborów Stanisławę Kowalewską 

z Holeszowa Nowego (gm. Hanna) i swoją wnuczkę 

Elżbietę Zalewską (lat 30), która mieszka w Stawkach - 

wsi położonej niedaleko Dołhobrodów, która talent i zamiłowanie 

do tej dziedziny sztuki ludowej odziedziczyła po 

babci. 

PRZYPISY 

1 

W.N. Bieliceer, Nadrodnaja Udmurtow, Moskwa 1961, s. 16. 

2 

G.S. Masłowa, Narodnyj ornament wierchnowołżańskich 

Kariel, Moskwa 1951. 

3 

N. Lebiediewa, Priadienie i tkaczestwo wostocznych Słowian 

w XIX - naczle XX w. Wostocznosłowiański etnograficzny sobornik, 

Moskwa 1956. 

4 

S. Kovacevcowa, Ludowy oder v Horodnom Liptowie, Bratisłava 

1955. 

5 

Ungarüsche Volskunst, Budapeszt 1955 

6 

L'Art. Populaire dans la Repuligue Roumaine, b.m., b.r., 

tabl. XLIV. 

7 

Ch. Vakarelski, Etnografia Bułgarii, Wrocław 1965. 

8 

Culic Z., Narodna nosnja u Posavini. Glasnik Zemaljskogo 

Muzeja u Sarajewu. Etnologia T. 14, Wrocław 1959. 

9 

Les motifs populaires albanais de textile et de tricotage, Tirana 

1959. 

10 

Oryżyna J., Przemysł ludowy w Polsce, Warszawa 1938. 

11 

Inf. Stanisława Baj, ur. 1914 rok, Dołhobrody, woj. lubelskie. 

12 

Karwicka T., Zdobnictwo tkackie ubiorów i ręczników w 

północno-wschodniej Lubelszczyźnie, „Studia i Materiały Lubelskie" 

T. 2. Etnografia, Lublin 1967, s. 7-31. 

29

JERZY ROCHOWIAK 

Mieszkający w podgrudziądzkiej 

wsi Ruda Waldemar Styperek nie 

nosi się ani na ludowo, ani z wiejska. 

Jako mieszkaniec Ziemi Chełmińskiej 

miałby kłopot, gdyby chciał przywdziać 

strój określający jego regionalną 

przynależność. A właśnie w regionalnym 

stroju najchętniej widzieliby 

go organizatorzy przeglądów, kiermaszów, 

targów sztuki ludowej, na których 

prezentuje swoje polichromowane 

rzeźby. Jego prace nie pozwalają 

na przypisanie tej twórczości do któregoś 

z etnograficznych regionów 

Polski. Jego żona, Danuta Styperek, 

mogłaby od biedy wystąpić w stroju 

kaszubskim: jej obrazy na szkle są inspirowane 

kaszubskim malarstwem 

na szkle, ale tylko inspirowane, nie 

aspirujące do etnograficznej poprawności. 

Waldemar Styperek zaznacza, że 

uważa siebie za twórcę ludowego, ale 

nie artystę. Chce, by jego rzeźby 

w drewnie były piękne, by się podobały, 

ale odpowiedź na pytanie, czy 

Twórczość Styperków 

są dziełami sztuki pozostawia oglądającym. 

Subtelne rozróżnienie twórca 

- artysta bierze się raczej nie z 

pokory czy skromności, a z przekory 

wobec głosów znawców, którzy chcieliby 

go jakoś określić, zakwalifikować... 

Jest uznawany za twórcę rzeźby 

sakralnej. Bo i rzeczywiście pośród 

jego prac częste są sceny biblijne, postacie 

świętych, zwłaszcza św. Franciszka 

i św. Antoniego, świętej Rodziny, 

a także aniołów, a niekiedy i diabłów. 

Bliskie są ludowej wyobraźni religijnej, 

a jeszcze bliższe duchowości 

franciszkańskiej. 

Dzieciństwo i młodość Waldemar 

Styperek spędził w Nowej Soli. 

Mieszkał w Siedlcach, a przed kilkunastu 

laty osiedlił się w Grudziądzu. 

Z zawodu jest technikiem odlewnikiem. 

Jak wyznaje, zawsze podziwiał 

ludzi, którzy tworzą, uprawiają 

sztukę. Już w Siedlcach sięgnął 

po dłuto, a swą artystyczną pasję rozwinął 

w Grudziądzu. Uczestniczył 

w warsztatach i plenerach plastycznych, 

stopniowo doskonalił umiejętności. 

Jego pierwszą pracą była płaskorzeźba 

o tematyce biblijnej, kolejną 

figurka Chrystusa Frasobliwego. 

A ponieważ twórczą przygodę przeżywał 

wspólnie z żoną, uprawiającą 

wówczas malarstwo sztalugowe, 

któregoś dnia poprosił ją, by dopełniła 

drewniane rzeźby polichromiami. 

Okazało się, że dzięki 

barwom surowe figurki zyskują 

urodę przyciągającą uwagę, wzbudzają 

zachwyt. A Danuta Styperek 

przed paru laty odkryła dla siebie malarstwo 

na szkle - i w nim się specjalizuje. 

Postacie Frasobliwego dłuta Waldemara 

Styperka przywodzą na pamięć 

polski krajobraz, w który tak cudownie 

wkomponowują się przydrożne 

kapliczki. Wyrażają nie tyle cierpienie, 

co zadumę, troskę o świat, 

przemilczający to, co najważniejsze... 

Święty Franciszek, do którego zleciały 

ptaki, który przytula szczura, trzyma 

na dłoni sowę, zdaje się dziwić człowiekowi, 

że wyzbył się prostoty, oddalił 

od natury. O dobroć upomina 

się św. Antoni. Wesołą nowinę głoszą 

postacie z szopki, skupione przy 

betlejemskim żłóbku. O niezwykłym 

wydarzeniu rozprawiają zatrwożeni 

apostołowie, którzy zasiedli wokół 

Mistrza w wieczerniku. 

Bodaj najliczniejsze pośród postaci 

są aniołki. Odziane w białe, niebieskie, 

różowe bądź fioletowe sukienczyny 

ozdobione wzorzystymi haftami 

są do siebie podobne, ale każdy 

ma odrębną osobowość, charakter, a 

niejeden charakterek... Stoją, klęczą, 

siedzą na obłokach, wzlatują pod niebiosa... 

Milczą, śpiewają... Coś głoszą? 

Jakąś tajemną naukę? Są poważne 

i filuterne, subtelne i rubaszne, 

rozmodlone i rozbawione. Mają urok, 

któremu niepodobna się oprzeć. 

Chciałoby się powiedzieć: mają dusze. 

Są upostaciowieniem wyobrażeń 

ukształtowanych w dzieciństwie i ożywających 

w naiwnym rozmarzeniu... 

Upodobnione do ludzi, przybywają z 

rajskich ogrodów: są i ziemskie, i niebiańskie. 

Przecząc szarości i znużeniu, 

dodają otuchy. 

Gdzież do nich diabłom?! Pomimo 

piekielnego rodowodu, niewiele 

mają w sobie grozy, choć czasem straszą 

potwornym grymasem. Niekiedy 

chcąc się przypodobać udają... Jezusa. 

Pokazują szkaradne twarze, gdy z 

drzewa wiadomości dobrego i złego 

szydzą z zawstydzonych nagością, 

przerażonych nagłym osamotnieniem 

Adama i Ewy. 

Jak przystało na twórcę ludowego, 

Waldemar Styperek przedstawia też 

sceny z życia wsi: ludzi utrudzonych 

w polu i zagrodzie. Ich oblicza, gesty, 

sylwetki zdają się świadczyć o zapracowaniu, 

pogodzeniu się z losem. 

Uzewnętrzniają duchową głębię... 

Niemal każda z postaci, które 

rzeźbi Styperek sprawia wrażenie 

pochwyconej i utrwalonej w chwili, 

gdy w bezruchu zatrzymała ją ważna 

30

myśl, jakby od zwykłych czynności 

oderwało ją przeżycie objawiające 

tajemnicę... Świat rzeźb twórcy z 

Rudy jest spójny - stylistycznie 

jednolity. Właściwościami jego stylu 

są przede wszystkim: prostota wizerunków 

osób, ich uduchowienie, 

sugerowanie - przez sylwetkę i gest - 

sytuacji, w jakiej postać się pojawia. 

Charakterystyczne są polichromie 

rzeźb: wyrazista kolorystyka i 

skromna ornamentyka doskonale 

wkomponowują się w kształty. Pośród 

rzeźb zdarzają się niepolichromowane; 

te sprawiają wrażenie wycyzelowanych. 

Uwagę zwraca bogata wyobraźnia 

twórcy: rzeźby wypełniają rozległą, 

urozmaiconą przestrzeń. Są miłe dla 

oka, ładne. Ale przecież mają w sobie 

niepowtarzalne piękno. Postacie, 

zaciekawione tym, co się dzieje, rozmyślające 

o dziwnym porządku rzeczy, 

zdumione sobą, zdają się głosić 

Pochwałę stworzenia - za św. Franciszkiem 

z Asyżu. Poverello pewnie wskazałby 

je - gdyby je miał pod ręką - 

kiedy mówił o prawdziwej radości. 

Pewnie uśmiechnąłby się, gdyby 

spojrzał na pogodne obrazki na szkle 

Danuty Styperek. W jej pejzażach, 

scenach biblijnych, postaciach świętych, 

aniołach otoczonych kwiatami i 

ptakami dostrzegłby bowiem dobro i 

nadzieję. Ujęłaby go ich prostoduszność. 

Odczułby nastrój wielkanocnego 

poranka, nie Golgoty, gdyby spojrzał 

na malowaną na szkle Drogę 

Krzyżową: mękę, która jest zapowiedzią 

Zmartwychwstania. 

Czy Danuta Styperek - która urodziła 

się i mieszkała w Grudziądzu, 

nim przed czterema laty przeprowadziła 

się do Rudy - tworzy w zgodzie 

z kanonem kaszubskiego malarstwa 

na szkle, mogą chyba dociekać tylko 

etnografowie, dla których jest ważna 

zgodność tematyki i formy prac z tradycją 

utożsamianą z wzorcami opisanymi 

przez badaczy folkloru. Artystka 

- z wykształcenia przedszkolanka 

- już w latach szkolnych malowała 

akwarele, batiki. W dziedzinie malarstwa 

na szkle techniczne umiejętności 

doskonaliła na warsztatach w Kaszubskim 

Uniwersytecie Ludowym; 

inspirację znajduje w sztuce ludowej, 

przede wszystkim kaszubskiej. Prócz 

scen biblijnych, świętych i aniołów 

maluje pejzaże, ptaki, kwiaty... Jej obrazy 

są żywe i jasne, ujmują wesołością, 

pogodą. W sposobie przedstawienia 

bywają naiwne: święci są na jej 

obrazach prostolinijni, zwróceni i ku 

niebu, i ziemi. Ozdobieni kwiatkami 

i ptaszkami, zdają się przybywać z 

ludowej wyobraźni religijnej. 

Pokłon Trzech Króli, obraz na szkle Danuty Styperek. 

Prace Danuty i Waldemara Styperków prezentujemy również na III str. kolorowej 

wkładki. 

Danuta i Waldemar Styperek niczego 

i nikogo nie naśladują. Jeśli są 

wierni, to przede wszystkim własnej 

wrażliwości, własnemu poczuciu piękna. 

Owszem, również tradycji, ale 

odczuwanej i pojmowanej na ich sposób, 

a nie jako zbiór wzorców. Jeśli 

poszukują, to własnego stylu. Uczestnicząc 

w licznych prezentacjach sztuki 

ludowej w kraju i za granicą, mają 

szeroką skalę porównań. 

Ich prace przyciągają uwagę na 

większości ważniejszych prezentacji 

sztuki ludowej w kraju: na spotkaniach, 

kiermaszach, targach, a coraz 

częściej też za granicą, ostatnio w Belgii, 

Luksemburgu, Niemczech, Szwecji. 

Znajdują się w licznych kolekcjach, 

w wielu domach. 

Na niedawnej wystawie państwa 

Styperków w Galerii Galerii Sztuki 

Ludowej i Nieprofesjonalnej w Bydgoszczy 

już na wernisażu obrazy i 

rzeźby zmieniały właścicieli, i z każdym 

dniem ekspozycja stawała się 

coraz skromniejsza. A kto w domu ma 

ich aniołka, nie chce, by nieborak czuł 

się samotny... 

- Ktoś może chciałby jeszcze, na 

początku XXI wieku, widzieć twórcę 

ludowego, gdy gdzieś na miedzy albo 

w szopie kozikiem wystruguje swoje 

świątki - żartuje Waldemar Styperek. 

- A my nie dość, że mieszkaliśmy w 

mieście, to jeszcze trudno nas było 

przypisać jakiemuś regionowi. Teraz 

przynajmniej mieszkamy na wsi. Kiedyś 

mi wytykano, że uprawiam twórczość, 

o której można powiedzieć: 

ludowa, a mieszkam w mieście. Teraz 

mój dom stoi koło lasu, blisko 

pola, łąki. Zlatują się tu ptaki, zaglądają 

zwierzęta... Wpatrzenie się w 

rodzimy pejzaż inspiruje, sprzyja 

twórczości... 

Można by o Styperkach powiedzieć, 

że są twórcami pomorskimi, 

ale to nic nie będzie znaczyło. 

Ważne wydaje się natomiast, że nie 

jest im obojętna przyroda: w Rudzie 

zbudowali dom z dala od szosy, na 

uboczu. Miejsce nęci urokiem, toteż 

mają coraz liczniejszych sąsiadów. 

Jeszcze gnieżdżą się niedaleko domu 

dudki, jeszcze sprzed nóg zerwie się 

zając, ale i coraz częściej spotyka się 

ludzi. 

Wprawdzie Waldemar Styperek 

nie chce, by mówiono o nim: artysta, 

to jednak nikt nie mógłby odmówić 

mu tego miana. Wszak tworzy sztukę! 

Zakorzeniona w przeszłości, jest 

na wskroś współczesna; jest żywa nie 

tylko dlatego, że obce są jej martwe 

pojęcia, ale i dlatego, że - jak czas - 

zaciekawia czymś niespodzianym i 

nieoczekiwanym. No i niesie przesłanie, 

które dziś jest szczególnie ważne. 

I potrzebne! 

Waldemar Styperek od jedenastu 

lat jest członkiem Stowarzyszenia 

Twórców Ludowych. Drugą kadencję 

zasiada w Zarządzie Głównym Stowarzyszenia, 

obecnie w prezydium, 

odpowiada za współpracę STL z bratnimi 

organizacjami za granicą. I bardzo 

jest rad, że prace twórców ze Stowarzyszenia 

budzą zainteresowanie 

nie tylko w kraju. 

Fot. autor 

31

W październiku br. zespół śpiewaczy „Jarzębina" i dziecięca grupa „Wisienki" wystąpiły w koncercie papieskim w Bazylice ojców 

Dominikanów na Starym Mieście w Lublinie. 

Fot. Krzysztof Kuzko (archiwum WDK Lublin) 

JAN ADAMOWSKI 

Ludowy zespół śpiewaczy „Jarzebina" 

z Kocudzy (pow. Janów Lubelski) 

Położona na południu województwa lubelskiego wieś 

Kocudza należy do historycznie i kulturowo najciekawszych 

miejscowości tego subregionu. Jej powstanie ludowe 

przekazy wiążą z tradycją osadnictwa tatarskiego, a 

mówiąc dokładniej, mieliby to być osiedleni potomkowie 

jeńców tatarskich i dlatego do dzisiaj mieszkańcy Kocudzy 

nazywani są tatarami. Współcześnie jest ona włączona 

do gminy Dzwola. Jednakże w przeszłości - pierwszy 

raz na początku XIX wieku, była tu również zlokalizowana 

siedziba władz gmikrnych. 

Pierwszy udokumentowany zapis potwierdzający istnienie 

Kocudzy - w formie Choczudza, pochodzi z 1377 roku. 

Wówczas król Ludwik Węgierski nadał wieś podskarbiemu 

królestwa Dymitrowi z Goraja. Źródła pochodzące z 

następnych wieków odnotowują jeszcze funkcjonowanie 

innych form nazwy, w tym: Coczudza - 1405 r. i Codzudza 

- 1531 r., co skrupulatnie odnotowuje praca Czesława 

Kosyla (por. Nazwy własne dawnego województwa lubelskiego, 

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 64). 

W wyniku kolejnych zmian Kocudza przechodziła - 

najpierw w ręce córki Dymitra, następnie była własnością 

rodziny Szamotulskich, Świdów, a od 1540 r. - Górków. 

Natomiast w 1596 r., podobnie zresztą jak i inne okoliczne 

miejscowości, przeszła we władanie rodziny Jana Zamojskiego 

i została włączona do dóbr Ordynacji Zamojskich 

- 1601 r. (szczegółowiej przemiany te zestawia m.in. 

Zenon Baranowski w pracy Rys historyczny miejscowości 

powiatu janowskiego, Lublin 2001, s. 38-39). 

Szczególny okres w dziejach Kocudzy to lata dwudziestowiecznych 

wojen światowych. I tak: w 1915 r. w okolicach 

wsi miały miejsce walki rosyjsko-austriackie, a w 1939 

r. wieś spalili Niemcy. W czasie II wojny światowej działały 

tu grupy partyzanckie (głównie Batalionów Chłopskich), 

doszło do zbiorowych mordów dokonanych przez 

okupanta, a w lecie 1943 r. z terenu gminy wysiedlono 

około 100 osób. 

Współczesna Kocudza to jedna z większych (podzielona 

na trzy sołectwa) wsi powiatu janowskiego. Zamieszkuje 

ją prawie 2150 osób. Funkcjonuje tutaj Szkoła Podstawowa 

i Gimnazjum. Od 1978 r. działa Gminny Ośrodek 

Kultury, a w 1987 r. erygowana została miejscowa 

parafia. 

Bogata historia miejscowości potwierdza też ciekawą 

kulturową spuściznę Kocudzy, w której stosunkowo dobrze 

została zachowana własna tradycja. Cała wieś wyróżnia 

się dużą aktywnością kulturalną, o czym m.in. 

świadczą działające tutaj różne grupy: śpiewacze, teatralne 

i muzyczne. Znaczna część tej działalności jest skupiona 

przy miejscowym domu kultury, od wielu lat kierowanym 

przez Irenę Krawiec. 

Jednym z tych zespołów jest żeńska grupa śpiewacza 

„Jarzębina". Na przestrzeni wielu lat istnienia zespół zdobył 

dużo prestiżowych nagród i wyróżnień. Za najważniejsze, 

niejako zwieńczające wszystkie inne, należy uznać zdo- 

32

ycie „Baszty", czyli głównej nagrody na Ogólnopolskim 

Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu 

nad Wisłą w 2001 r. oraz tegoroczną Nagrodę im. Oskara 

Kolberga. 

Podstawowy skład grupy stanowią: Janina Oleszek - 

ur. w 1934 r., Władysława Dycha - 1930, Lucyna Jargiło - 

1952, Monika Jargiło - 1979, Beata Oleszek - 1976 oraz 

kierowniczka grupy Irena Krawiec - 1957. Ponadto, dawniej 

w zespole śpiewała Genowefa Góra - 1932 r., a od 

2002 r. występuje Janina Dyjach - 1942. 

Repertuar zespołu oparty jest przede wszystkim na 

tradycyjnych, a więc bezpośrednio, ustnie przekazywanych 

pieśniach obrzędowych. W pierwszej kolejności należy tu 

wymienić pieśni weselne, które były również kanwą przygotowanych 

przez grupę widowisk obrzędowych, jak: 

„Wesele kocudzkie" czy „Ocepiny". Do dzisiaj, i to nie 

tylko na scenie, kobiety z zespołu „Jarzębina" znają i 

wykonują pieśni pogrzebowe. Istotnym składnikiem repertuaru 

grupy są ponadto różnego rodzaju kolędy (w tym 

dawne utwory życzące, kolędy apokryficzne oraz kantyczkowe 

pastorałki), pieśni i śpiewy wielkopostne, pieśni z 

tzw. repertuaru obrazowego (maryjne, o polskim papieżu 

itp.), a także liczna grupa pieśni zalotnych, miłosnych 

(niejednokrotnie także o miłości tragicznej). Oto jeden z 

przykładów repertuaru kolędowego „Jarzębiny": 

1. Przy zielonyj łuce, przy ślicnej dolinie, 

|: słowo Panny Przenajświetszyj na cały świat 

słynie. :| 

2. Tem u Boga była, tem pokoik miała, 

|: tem siodała, tem godała, z Bogiem rozmowiała. : | 

3. Przyleciało do Nij małe pacholutko, 

|: tak godało, zwiastowało, ze będzie dzieciutko. : | 

4. Maryja słyszała, bardzo sie smuciła 

|: ji te u ocka załośliwe do ziemi skłuniła. : | 

5. Maryjo, nie smuć sie, dlo Boga Świetygo, 

|: bo jak pocnies, tak porodzis Boga prawdziwygo. : | 

6. Miesiucek jak z cysta przez chmury przebija, 

|: Panienecka jak lalecka Jezusa powija. : | 

7. Powija, powija w białe pielusiejki 

|: ji w jedwabny ten pasicek, Jezu malusiejki. : |. 

Charakterystyczne i utrzymane w tradycyjnych, autentycznych 

konwencjach jest również wykonawstwo prezentowanych 

przez grupę utworów. Jest to mocny i „szeroki" 

śpiew jednogłosowy, utrzymywany zwykle w wolniejszym 

tempie. Wyróżnikiem tego wykonawstwa jest także 

z pietyzmem zachowany miejscowy gwarowy język, w którym 

odnaleźć można zarówno systemowo realizowane 

ogólnie znane cechy, jak mazurzenie, tzw. labializację samogłosek 

nagłosowych „o" czy „u", ale także cechy mniej 

powszechnie znane, w tym np. zamianę „a" na „e" w przykładach 

typu mema, tem - zamiast mama, tam (stąd nazwa 

memy - inny przezwiskowy etnonim mieszkańców 

Kocudzy) oraz wymowę beznosówkową - jak to jest np. 

w wyrazach; łuka, pacholutko, dzieciutko itp. - zamiast 

łąka, pacholątko, dzieciątko. 

Jak już fragmentarycznie nadmieniliśmy, „Jarzębina" 

z Kocudzy to grupa, która z dużym powodzeniem realizuje 

także widowiska oparte na miejscowej, ludowej tradycji. 

W pierwszej kolejności są to scenicznie opracowane 

obrzędy i zwyczaje - doroczne i rodzinne. Dotychczas 

przygotowane i nieraz wielokrotnie wystawiane widowiska 

to: „Wesele kocudzkie", „Ocepiny", „Praspwocki", 

„Miedlorki i pocirocki", „Łostetni rózeniec", „Świecok" 

oraz „Pośnik kocudzki". Z takim programem zespół często 

występował na Ogólnopolskim Sejmiku Wiejskich 

Zespołów Teatralnych w Tarnogrodzie. Ale nie tylko tam. 

Z pieśniami i swoim oryginalnym teatrem „Jarzębina" 

przewędrowała „kawał" Polski i nawet świata. Wymieńmy 

przykładowo tylko kilka miejscowości i krajów: Baranów 

Sandomierski, Kazimierz Dolny, Janów Lubelski, 

Lublin, Kielce, Warszawa, Kraków, Poznań, Tychy, Zakopane, 

Czechy, Niemcy i Chorwacja. Były to także występy 

na prestiżowych imprezach i w prestiżowych miejscach, 

np. na Międzynarodowych Spotkaniach „Drama i 

Liturgia" w Krakowie, w Galerii Władysława Hasiora w 

Zakopanem, w Filharmonii Poznańskiej itp. Występy te 

same w sobie są już zatem swoistą i bardzo pozytywną 

oceną dorobku zespołu. Jest to ocena na tyle ważna, że 

ma charakter „zewnętrzny". Jest więc wielostronna i pozbawiona 

wewnętrznych odniesień i przyzwyczajeń. 

Innego rodzaju uznaniem dorobku zespołu są nagrania 

radiowe, a nawet telewizyjne. Repertuar pieśniowy 

i fragmenty lub pełne widowiska zespołu „Jarzębina" 

z Kocudzy dokumentowały i popularyzowały Polskie 

Radio w Warszawie i rozgłośnie regionalne - Kielce, 

Lublin, Poznań, Gdańsk. Natomiast „Łostetni rózeniec" 

i „Pośnik kocudzki" utrwaliła na taśmie filmowej i następnie 

kilkakrotnie emitowała Telewizja Polska (program 

II i TV Polonia). W przekonaniu piszącego następnym 

krokiem w utrwalaniu i upowszechnianiu pieśniowych tradycji 

Kocudzy winna być dokumentacja pisana, a więc 

„poważne" wydawnictwo prezentujące miejscowy folklor 

i jednocześnie repertuar oraz artystyczne dokonania zespołu. 

Bardzo istotną cechą w działalności kocudzkich śpiewaczek 

jest także i to, że w swoich poczynaniach łączą 

różne pokolenia. Przy zespole działa dziecięca grupa 

„Wisienki", która z „dorosłą" „Jarzębiną" często razem 

koncertuje i to nie tylko w rodzinnej miejscowości. Zdobywa 

także laury na ogólnopolskich festiwalach i przeglądach. 

Możemy więc mieć nadzieję, że bogate i autentyczne 

kulturowe tradycje Kocudzy szybko nie zostaną zapomniane, 

że o swoich korzeniach będą pamiętały przyszłe 

pokolenia. 

Kapliczka w Kocudzy. 

Fot. Mariola Kowalska 

33

MAGDALENA 

SZYNDLER 

Zuzanna Czeczotkowa urodziła się 

25 stycznia 1915 roku w Nawsiu, a w 

1935 r. wyszła za mąż i osiedliła się 

wraz z małżonkiem w Milikowie. Poprzez 

swoje pochodzenie, stosunek 

do tradycji, mowy i przede wszystkim 

śpiewu jest przykładem wzorcowej 

twórczyni ludowej, która godnie reprezentuje 

swoje pokolenie Zaolziaków. 

Zaolzie jest częścią Śląska Cieszyńskiego, 

która leży na lewym brzegu 

rzeki Olzy, obecnie w Republice 

Czeskiej. Ziemia cieszyńska od połowy 

XIV wieku przez wiele stuleci należała 

do Korony św. Wacława, a w 

XVII wieku dostała się w ręce cesarzy 

niemieckich. Nieco później zaś 

Śląsk Cieszyński przejęła dynastia 

habsbursko-lotaryńska. Po I wojnie 

światowej toczyły się zażarte spory o 

Z wizytą 

Zuzanna Czeczotkowa, Maria Kufowa (córka) oraz autorka tekstu (Milików, Zaolzie 

- listopad 2002). 

u Zuzanny Czeczotkowej 

w Milikowie na Zaolziu 

ten teren. Ostatecznie rozstrzygnięto 

je w 1920 r. za sprawą decyzji Rady 

Ambasadorów, która zadecydowała, 

iż tereny po prawej stronie Olzy 

otrzyma Polska, zaś po lewej - Czechosłowacja. 

Jedynie w 1938 roku Zaolzie 

włączono do Polski, ale zaledwie 

na jeden rok. Tak więc od zakończenia 

II wojny światowej aż do dnia 

dzisiejszego obowiązuje granica ustalona 

w 1920 roku. 

Wł. Milerski pisze o tym w ten sposób: 

,,(...) nadal więc każda z obu części 

Śląska Cieszyńskiego żyje (jedna 

w Polsce, druga w Czechach) odrębnym 

życiem politycznym, gospodarczym 

i kulturalnym, łączy je zaś tradycyjna 

kultura ludowa, taka sama po 

obu stronach Olzy, a także język ludowy, 

czyli gwara". 1 

Mieszkańcy Zaolzia po 1920 r. 

zostali praktycznie odcięci od rodzimych 

wzorców kultury polskiej i poprzez 

ten fakt starali się i starają do 

dnia dzisiejszego zachować dawne 

tradycje, stroje, gwarę, a co za tym 

idzie również obrzędy, zwyczaje i 

muzykę. 

Zuzanna Czeczotkowa godnie reprezentuje 

Zaolzie. Ma rozległy repertuar 

śpiewaczy, w którym znajdują 

się zarówno pieśni obrzędowe, powszechne, 

jak i krótkie pieśni układane 

przy obrzędach (najczęściej związane 

z weselem) i przy różnych okazjach 

towarzyskich, a także pieśni, 

których uczyła się w szkole czy od rówieśników 

w czasach swej młodości. 

W jej rodzinnym domu mówiono 

gwarą i do dnia dzisiejszego pani Zuzanna 

używa tego specyficznego języka 

na co dzień, zarówno w mowie 

jak i podczas śpiewania pieśni. Wychowywała 

się w rodzinie wielodzietnej. 

Pomagała rodzicom, którzy posiadali 

niewielkie gospodarstwo. A 

wspomina to tak: „(...) Dobrze nas 

rodzice wychowali, pole my mieli i 

kónie. (...) Tata zostawił Helym (siostra) 

na gruncie, coby gazdowała, óna 

była silno, była młodszo (...). W tym 

roku umrziła mi siostra o dziesiyńć 

roków młodszo. (...) Tatym czynsto 

pytali: Kantór, kiela mocie tych dziywczónt? 

Sześć dziywczónt a siódmo 

Milka (...). Ta Milka już je umrzito". 

Od najmłodszych lat ciężko pracowała, 

jako mała dziewczynka zajmowała 

się pasieniem bydła. Podczas 

tych zajęć spotykała dzieci w podobnym 

wieku i od nich uczyła się pierwszych 

bojtek 2 

i tańców: „(...) Jak my 

jyny kapkym podrosły, tak krowy sie 

pasły kole pola, kiere były ocielóne, 

kiere sie doiły, a kiere ni, to my jich 

pasały w lesie. (...) A jak nas było 

wincyj, to my wszecko do kupy gnali. 

(...) Byli dwo pastyrze a my dwie były 

jako dziełuchi". 

Chłopcy najczęściej tworzyli swoje 

pierwsze instrumenty, a właściwie 

narzędzia muzyczne, grali na nich i 

jednocześnie akompaniowali tancerzom: 

- Co wiynkszi pastyrz to na jargankach 

groł, (...) Mieli my jednóm 

niedzielym wolne, co my nie pasali 

krów, (...) Kiery chłapiec umioł na 

tych jargankach grać, to my tańcowali 

jak gupi, choć sie wtedy nie umiało - 

opowiada Zuzanna Czeczotkowa. 

Pani Zuzanna bardzo często pomagała 

w przygotowaniach wesel w 

rodzinie, u sąsiadów, ale przede 

wszystkim była zapraszana jako wspaniała 

śpiewaczka i twórczyni (sama 

tworzyła wiele melodii, a szczególnie 

tekstów). Układała krótkie bojtki na 

każdym weselu: o starostach, o młodej 

parze i o każdym z gości. W nich 

opisywała wygląd bądź cechy charakteru 

wybranej osoby. Nie była to rola 

łatwa, wymagała nielada umiejętności 

szybkiego tworzenia tekstu z od- 

34

powiednim żartem i ripostą, a tych 

cech zapewne jej nie brakowało. 

Dawnej wesela odbywały się zgodnie 

z najdawniejszym obrzędem i tradycją, 

których już tylko elementy 

można współcześnie spotkać. Pani 

Czeczotkowa wspomina to w następujący 

sposób: - To wiycie (...) prziszeł 

do tej młoduchi 3 żynich 4 a starosta. 

(...) Dźwiyrze były zaryglowane, 

bo to były stare zopory (...) zaburzili, 

chcieli pochladać (...). Młoducha 

była schowano, potym przikludzili 

(...), były też małe drużki, pytali żynicha, 

czy to ta (...). Ale nóm trzeba 

co winkszigo, bo to małe. Przi tym se 

zaroz naloli, wypili. A śpiywali: 

Po coście tu prziszli, wy żyniszi 

pyszni, 

Ni ma tu dziwczyncia podle 

waszej myśli. 

Potym jak tóm młoduchym 

przikludzili: 

Jak sie wóm nie godzi, 

to proszim iść dali, 

Cobyście bogatszóm niewiastym 

obrali. 

Z kolei panna młoda dziękowała 

rodzicom za wychowanie: 

Dziynkujym wóm tatuliczku 

za me wychowanie, 

Dziynkujym wóm mamuliczko 

za me piastowanie. 

Wiele nocy ście nie spali, 

na swe rynce ście mie brali, 

Teraz idym od was. 

Nie wiym jak sie mi powiedzie, 

gdyż tyle przikrości 

W świecie sie teraz znajduje, 

smutku i uskości. 

Toteż przidźcie na mie zozdrzić, 

Tatulku z mamulkóm. 

Mego pana, mamuliczko, wy mie 

też przyjmijcie, 

Bo za waszóm niewiasteczkym, 

mie tu mieć byndziecie. 

Coby my sie mogły zgodzić, 

Z. Czeczotkowa miała wspaniałą 

(nadal ma) pamięć muzyczną, więc 

każde wesele czy spotkanie towarzyskie 

było okazją do poznania i nauczenia 

się nowej melodii, pieśni. W 

jej repertuarze znajduje się także wiele 

pieśni, piosenek, które sama układała. 

Niektóre z nich mają charakter 

żartobliwy, satyryczny, frywolny, a 

zamieszczone w tym tekście fragmenty 

to tylko niewielki wycinek zbiorów 

pani Zuzanny, 

PRZYPISY 

1 

Wł. Milerski, Troska o trwanie kultury 

ludowej na Zaolziu. O rodzimej kulturze 

ludowej Śląska Cieszyńskiego, o jej badaniu 

i kultywowaniu w subregionie zaolziańskim, 

[w]: „Literatura Ludowa" 1993, 

nr 4-6, s. 6. 

2 

Bojtka - pieśń, piosenka (w odróżnieniu 

od pieśni religijnej - pieśniczki). 

i 

Młoducha - panna młoda. 

4 

Żynich - pan młody. 

Wspomnienie o Stefanie 

Bednarczyku 

Wsierpniowy dzień odszedł 

od nas na zawsze Stefan 

Bednarczyk, nasz kolega 

i przyjaciel ze Stowarzyszeni Twórców 

Ludowych, artysta wiejski, muzyk 

ze znakomitej Kapeli Wojciechowskiej. 

Pogrzeb odbył się w Wojciechowie na 

Lubelszczyźnie 4 sierpnia 2003 r. 

Przybyła ogromna rzesza okolicznych 

mieszkańców, orkiestra dęta z Wojciechowa 

oraz koledzy z kapeli. 

Stefan Bednarczyk urodził się 4 

grudnia 1918 r. w Wojciechowie. W 

wieku 6 lat został osierocony przez 

matkę, wychowywała go babcia. Od 

dziecka mógł obcować z muzyką ludową, 

ponieważ ojciec Jan grał na harmonii 

trzyrzędówce. Nawiązując do 

tradycji rodzinnych rozpoczyna edukację 

muzyczną u Franciszka Chanaja, 

założyciela kapeli. Nauka kosztowała 

200 zł. Młody chłopak szybko przyswoił 

sobie technikę gry na trąbce. 

Któż by zliczył te drogi i ścieżki, którymi 

Stefan Bednarczyk chadzał na 

próby i na występy. Grał Panu Bogu 

podczas różnych uroczystości kościelnych, 

rozweselał ludzi skocznymi ober- 

BRONISŁAWA 

FASTOWIEC 

Wieczny 

Ojciec 

Dałeś deszcz roślinom 

kiedy umierały 

dałeś pokarm ludziom 

i cień z Twojego drzewa 

Ptaki się napiły wody 

z Twoich zdrojów 

a zwierzęta na zielonej trawie leżą 

Chwała Ci! 

Jesteś Panem rozumnym i hojnym 

Czemu zsyłasz na lud ciągłe wojny 

Czemu dajesz choroby i głód 

Wszak Ty sam posłałeś na krzyż 

Jedynego Syna 

by odkupił wszystkie nasze winy 

Wszak to Ty 

oddałeś ludowi 

Ciało z Ducha Twego 

i krew z Twego serca 

Jak to jest 

że będąc samym dobrem 

włóczysz nas po ciemnych ścieżkach 

poniewierki 

Ufam Ci Wieczny Ojcze 

ODESZLI 

OD NAS 

kami, mazurami i sztajerami, a czasem 

żegnał żałobną muzyką tych, którzy odchodzili 

z krainy żywych do wieczności. 

Na zawsze pozostanie miłe wspomnienie 

muzykanta chłopskiego z Gaju. 

Pozostały nagrania, których Stefan 

Bednarczyk dokonał wraz z kapelą 

Wojciechowską. Kilka kaset z ich 

muzyką wydał GOK w Wojciechowie. 

Czesław Maj 

Fot. archiwum WDK w Lublinie 

ALFREDA 

MAGDZIAK 

Jesienny 

wieczór 

Wieś układa się do snu 

we mgle deszczowej 

drobny kapuśniaczek 

cichuteńko szumi 

jak muszla z dalekich oceanów 

Jesienny wieczór 

zajrzał w okno rozjaśnione jeszcze 

co to? Tu spać nie idą? 

wielka szatkownica zmienia 

dorodną kapustę 

w drobny makaron 

ktoś go ubija w beczce 

i podśpiewuje jeszcze 

Jesienny wieczór poweselał 

raźniej po wsi przechadza się 

deszczyk zanika 

w strzępiastych chmurach 

jawi się twarz księżyca 

jutro pogodny dzień 

jesień długa ciepła 

przysłowia sprawdzą się 

teraz wieś zasypia 

w jaśniejszej już mgle 

35

ELŻBIETA SZOT-RADZISZEWSKA 

PRZEDSTAWIAMY 

INSTYTUCJE 

Muzem Wsi Kieleckiej 

skansen w Tokarni 

Wśród różnych typów muzeów, szczególną rolę ze 

względu na ich specyficzny charakter odgrywają muzea 

na wolnym powietrzu, zwane skansenami. Termin ten 

pierwotnie związany był z plenerową ekspozycją etnograficzną 

powstałą w Sztokholmie na wyspie Djurgarden 

(1891), na której zachowały się resztki starych szańców, 

zwanych po szwedzku skansen. Nazwę dość szybko 

zaczęto identyfikować z samym muzeum, a z biegiem 

lat przyjęła się ona w całej Europie jako synonim muzeum 

na wolnym powietrzu. 

Obecnie w Polsce istnieje 29 skansenów, w większości 

regionalnych. Jednym z nich jest Muzeum Wsi Kieleckiej, 

istniejące od 1976 r. jako muzeum na wolnym 

powietrzu. Ma ono za zadanie ochronę oraz prezentację 

dla celów naukowo-dydaktycznych zabytkowych 

obiektów tradycyjnego budownictwa wsi, małego miasteczka 

oraz dworu. Zgodnie z założeniami opracowanymi 

przez prof. R. Reinfussa, muzeum dąży do poznania 

i opracowania całokształtu kultury ludowej Kielecczyzny 

we wszystkich jej aspektach. Większość prezentowanych 

obiektów to zabytki najwyższej klasy, bądź 

unikalne w naszym regionie. Zostały wybrane spośród 

kilkuset obiektów i przeniesione na teren skansenu. 

Wstępne założenia przewidują zgromadzenie na obszarze 

65 ha 80 obiektów drewnianej architektury. Zróżnicowanie 

terenu pozwala na lokalizację obiektów w 

warunkach zbliżonych krajobrazowo do ich środowiska 

naturalnego. 

Celem ekspozycji jest odtworzenie układu przestrzennego 

wsi z podstawowych regionów Kielecczyzny. 

W związku z tym wyodrębnionych zostało 6 sekto- 

Ogródek przed chałupą z Daleszyc 

rów: świętokrzyski, nadwiślański, terenów lessowych, 

wyżynny, małomiasteczkowy (z kościołem i plebanią, 

karczmą i zespołem domów rzemieślników) oraz dworski. 

Ponadto zaplanowano luźno stojące budynki przemysłowe 

i użyteczności publicznej. Obiekty w skansenie 

prezentowane są w naturalnych zespołach pochodzących 

z tego samego czasu i miejsca lub uzupełniane 

Fragment wsi świętokrzyskiej - zagroda z Bielin 

36

o elementy pochodzące z tego samego okresu i z tej 

samej wsi lub z sąsiednich. 

W skansenie prezentujemy rozmaite konstrukcje płotów, 

bram, wiejskie ogródki ziołowo-kwiatowe, a przy 

aptece ogródek zielarski. Krajobraz urozmaicają kapliczki 

i krzyże przydrożne. W wyniku prowadzonych badań 

terenowych wszystkie obiekty zostały wyposażone w autentyczne 

XIX i XX-wieczne sprzęty i narzędzia. Zwykle 

elementy wyposażenia pochodzą z przenoszonych 

obiektów, tylko w przypadkach koniecznych gromadzone 

są w obrębie tej samej wsi lub najbliższego sąsiedztwa. 

W chałupach eksponujemy również warsztaty rzemieślników 

wiejskich: stolarza, plecionkarza, gonciarza, 

tkacza, szewca. 

W sektorze poświęconym prezentacji kultury małych 

miasteczek Kielecczyzny można oglądać chałupę szewca 

z Daleszyc (1892 r.), wiatrak typu paltrak z Grzmucina 

(1921), okazałą stodołę plebańską z Suchedniowa 

(1863), chałupę organisty z Bielin (XIX w.) oraz kościółek 

pw. Matki Bożej Pocieszenia z Rogowa wybudowany 

w 1763 roku. Z powodu niewielkiej jeszcze ilości 

obiektów w sektorze małego miasteczka w chacie 

organisty prezentujemy trzy wystawy, które w przyszłości 

znajdą miejsce w osobnych obiektach usytuowanych 

wokół rynku: małomiasteczkową pracownię krawcowej, 

wnętrze sklepiku oraz aptekę z ogródkiem ziołowym. 

Interesująca ze względu na swą unikatowość w skansenach 

polskich jest ekspozycja wnętrz apteki małomiasteczkowej 

z przełomu XIX i XX wieku czynna od czerwca 

1992 r., w zabytkowej chałupie organisty ze wsi Bieliny. 

W sali ekspedycyjnej umieszczono stół, czyli menzę, 

służący do wydawania lekarstw. Zaprezentowano też oryginalne 

chorągiewki receptowe, litografowane sygnatury 

w kształcie kopert z aptek Kielecczyzny. Meble pochodzą 

z nieistniejącej już zabytkowej apteki w Busku. 

Na regałach umieszczono flasze ze szkła brunatnego, 

białego, niebieskiego, szklane słoje z przykrywkami z 

mosiężnej blachy, porcelanowe pojemniki, syfony, metalowe 

pojemniki na zioła. Jako relikty można zobaczyć 

puszki i baryłki drewniane, w których przechowywano 

surowce suche, zioła i minerały. 

W aptece znajdują się też leki produkowane przez 

powstające już od połowy XIX w. wytwórnie farmaceutyczne. 

W tekturowych lub szklanych opakowaniach 

przechowywano wyroby kosmetyczne, m.in. mydła, kremy 

do różowienia policzków, proszki do zębów oraz 

spożywcze wina lecznicze, musztardy, wódki odświeżające. 

Obecność syfonów i szklanych flasz przypomina o 

powszechnej sprzedaży przez apteki lemoniad i wód 

mineralnych. 

W izbie mniejszej zaprezentowano niektóre urządzenia 

i eksponaty występujące w laboratorium galenowym. 

Pod oknem zaaranżowano miejsce pracy aptekarza: na 

stole leżą taksy aptekarskie, przybory do pisania, waga 

laboratoryjna, mikroskop, menzurki. Obok stoją liczne 

moździerze prezentujące bogactwo form i materiałów, 

z jakich zostały wykonane. Eksponatem unikatowym jest 

oryginalne urządzenie do lania świec. Ponadto można 

tu podziwiać XVIII-wieczne szklane retorty, tabletkarkę 

ręczną, urządzenie do robienia czopków, różnego rodzaju 

szklane lejki, dzbany, prasę do wyciskania nalewek 

i wyciągów. Ekspozycję uzupełnia niewielki ogródek 

ziołowy przed apteką. 

W sklepiku zaaranżowano wnętrze z lat dwudziestych 

XX wieku, wypełniając je oryginalnymi przedmio- 

Kościół z Rogowa pw. Matki Boskiej Pocieszenia 

tami, pochodzącymi z tamtego okresu. Wśród nich znajdują 

się: opakowania ołówków, piór, stalówek, zeszyty, 

cygara, książeczki dla dzieci, opakowania po artykułach 

spożywczych i chemicznych. W pracowni krawcowej 

pokazaliśmy m.in. bogatą kolekcję haftów, strojów, 

koronek, akcesoriów krawieckich, maszyny do 

szycia, żurnale mód oraz różne typy żelazek. 

Z małego miasteczka można przejść do tzw. sektora 

budownictwa wyżynnego, gdzie prezentowane są 

obiekty architektury drewnianej przeniesione z Wyżyny 

Krakowsko-Częstochowskiej. Zagroda ze wsi Bukowska 

Wola (Miechowskie) ma kształt luźnego okołu, 

który tworzą chałupa, wozownia, stajnia z oborą. 

Chałupa (1875) prezentuje typ budynku szerokofrotowego, 

jednotraktowego. Ściany zbudowane są w konstrukcji 

zrębowej. Dach czterospadowy, pokryty słomą 

na gładko. Wozownia oszalowana deskami od strony 

podwórza otwarta, od strony drogi posiada dwuskrzydłowe 

wrota wjazdowe. Stodoła jest sześcioboczna o 

konstrukcji ścian sumikowo-łątkowej. Dach pokryto 

słomą na gładko o archaicznej konstrukcji sochowej. 

Stajnia z oborą jest kopią wykonaną z łamanego kamienia 

wapiennego i cegły wewnątrz. 

W zagrodzie od 1991 r. prezentujemy unikatową ekspozycję 

rzeźb Jana Bernasiewicza z Jaworzni Gniewce: 

„Ocalić od zapomnienia. Jan Bernasiewicz, twórca 

ogrodu rzeźb". Muzeum w jaworzniańskim sadzie, nazwane 

przez artystę „Małym Muzeum w Jaworzni", było 

w latach 1979-1984 jednym z najciekawszych zjawisk 

w kręgu sztuki samorodnej. Do najbardziej znanych 

kompozycji rzeźb artysty należały: Kapliczka na kasztanie 

z ekspresyjną postacią Chrystusa Witającego, w 

otoczeniu błękitnych aniołów, postaci świętych, papieży, 

Pomnik Poległych Żołnierzy Polskich w walce 1939- 

45, Kopernik, grupa kolędnicza Herody, postacie żołnierzy, 

dowódców: Rydza-Śmigłego, Roli-Żymierskiego, 

Sikorskiego, Świerczewskiego, Piłsudskiego. Zachowały 

się wyobrażenia Chrystusa o smutnej twarzy 

szykującego się do Drogi Krzyżowej, kompozycja Chrystus 

prowadzony przez Niemców, kontrastujące z liryczną, 

kolorową kapliczką z Madonną umieszczoną w pniu 

drzewa. Obok postaci historycznych i świętych artysta 

z upodobaniem tworzył filuterne diabły, kostusie, zwierzęta, 

ptaki, małpoludy, no i stwory. Obecnie „ogród 

rzeźb" już nie istnieje - „umarł" wraz z artystą w 1984 

r. Na krótko przed śmiercią, w trosce o dalszy los rzeźb 

37

eksponowanych pod otwartym niebem, Jan Bernasiewicz 

przekazał niemal cały dorobek Muzeum Wsi Kieleckiej. 

Od 1991 r. jego prace i pamiątki, które po nim 

pozostały, można oglądać w skansenie. 

Naprzeciwko tej ekspozycji znajduje się zagroda ze 

wsi Ślęzany k. Lelowa, która składa się z budynku mieszkalno 

- inwentarskiego z XVIII/XIX wieku i małej jednozapolowej 

stodółki z połowy XIX wieku. Z uwagi na 

bagnisty teren regionu włoszczowskiego budynek posadowiono 

na drewnianych palach wbitych w ziemię. Chałupa 

ze stajnią i oborą znajduje się pod wspólnym czterospadowym 

dachem, krytym słomą. Ekspozycja prezentuje 

zamożne gospodarstwo chłopskie z przełomu XIX/ 

XX wieku. W sieni stoją żarna do mielenia ziarna na 

mąkę, stępa ręczna do tłuczenia kaszy, sprzęty do pieczenia 

chleba, narzędzia rolnicze etc. W izbie można 

obejrzeć tradycyjne rozmieszczenie mebli i sprzętów. W 

sieni zwraca uwagę szeroki komin, z wnęką do wymiatania 

sadzy, w izbie piec grzewczy z tzw. kapliczką z blachami 

do gotowania, obok archaiczna nalepa z otwarty 

paleniskiem i dynarkiem do gotowania. 

Trzecią zagrodą (nieukończoną) w tym sektorze jest 

chałupa stolarza ze wsi Rokitno k. Szczekocin (1805). 

Składa się z pięciu pomieszczeń: kurnik - izba - sień - 

izba - komora. Dach jest czterospadowy, kryty słomą. 

W sieni na uwagę zasługuje archaiczne rozwiązanie 

wnęki wędzarni i zapiecka, zamkniętych dwoma jednoskrzydłowymi 

drzwiami na kołowrocie. Ekspozycja 

prezentuje tradycyjne wyposażenie wnętrza z lat 1920- 

30: piękny kredens na naczynia, dwa łóżka - prawdopodobnie 

z warsztatu w Szczekocinach. Kołyska na biegunach 

wskazuje, że w domu były dzieci, nad łóżkami 

wisi rząd obrazów religijnych. Uwagę zwraca pięknie 

malowana skrzynia wianna z początku XIX wieku. O 

zamożności gospodarza świadczy też zegar ścienny, 

lustro oraz intarsjowany stół dębowy, wykonany w Rokitnie 

ok. 1900 r. Na stole umieszczono „ołtarzyk" domowy, 

obok stołu krzesło i ława zwana kanapą, która 

pełniła rolę schowka, a czasem i łóżka. W izbie małej 

odtworzono warsztat stolarza wiejskiego z wyposażeniem: 

stół stolarski, ręczne piły, strugi, dłuta ośniki, 

kobylica, dłuta, znaczniki, formy do wycinania profilowanych 

elementów. 

Wychodząc ze wsi mijamy kuźnię z Radoski wybudowaną 

ok. 1900 r. oraz przydrożny krzyż z 1918 r. z 

okolic Włoszczowy. Lipowa aleja prowadzi do XIXwiecznego 

dworu przeniesionego z Suchedniowa. Wnętrze 

modrzewiowego, krytego gontem budynku, wypo- 

Warsztaty muzealne cieszą się dużym zainteresowaniem 

Spichlerz dworski 

sażono w oryginalne, stylowe meble, tkaniny wschodnie 

i sprzęty z XVIII/XIX wieku. Za dworem usytuowano 

spichlerz dworski z Rogowa wybudowany w 

1719 r. We wnętrzu prezentujemy wystawy czasowe o 

tematyce związanej z kulturą wsi polskiej oraz mniejszości 

etnicznych i narodowych. Nieopodal spichlerza 

trwa budowa ośmioraka z Rudy Pilczyckiej. 

Pod lasem usytuowano fragment wsi świętokrzyskiej 

złożonej z czterech zagród chłopskich. Wszystkie zagrody 

w tym wnętrza chat wyposażono w sprzęty i meble 

zgodnie z tradycją regionu. W chałupie z Bielin 

(1789), krytej gontem, zaprezentowano dodatkowo 

warsztat wytwórcy gontów, rzemiosła niegdyś popularnego 

na wsiach położonych wśród lasów. W chałupie z 

Sukowa (1774) można zobaczyć warsztat koszykarza. 

Naprzeciwko zwraca uwagę zagroda okólna, przeniesiona 

ze wsi Radkowice (1800-1862), składająca się z 

kilku obiektów ściśle ze sobą połączonych, krytych słomą. 

Pod lasem w krytej strzechą chałupie z Bronkowic 

(1890) urządzono wnętrze chaty zamieszkiwanej przez 

zielarkę. 

Dróżka biegnąca wśród pól prowadzi do fragmentu 

wsi reprezentującego architekturę drewnianą charakterystyczną 

dla terenów lessowych. Przeniesiono tu dwie 

biedniackie chałupy ze Świątnik (1758) i Chrobrza (1858) 

oraz dużą studnię gromadzką o napędzie kieratowym. 

W chacie ze Świątnik odtworzono wnętrze zamieszkiwane 

przez rodzinę tkacza. Obiekt ten posiada archaiczny 

komin sztagowy wykonany z drewna, gliny i słomy. 

Nieopodal usytuowano chatę z Chrobrza, z wyposażonym 

wnętrzem. Za wsią stoi kamienna figura świętego 

Jana Nepomucena, strzegącego mieszkańców od 

powodzi. Był to najpopularniejszy, obok Floriana, święty 

w wiejskich kapliczkach na wsiach kieleckich, stale 

zagrożonych powodziami i pożarami. 

Stałe ekspozycje w Muzeum Wsi Kieleckiej urozmaicają 

wystawy czasowe, aranżowane w zabytkowym 

spichlerzu dworskim oraz w XVIII-wiecznym dworku 

Laszczyków, kieleckiej siedzibie muzeum. Skansen jest 

też miejscem imprez folklorystycznych, koncertów. W 

muzeum w ostatnich latach nakręcono kilka filmów i 

reklamówek telewizyjnych. 

Skansen jako ekspozycja plenerowa ma na widza oddziaływanie 

nostalgiczne, sentymentalne, refleksyjne. Już 

tylko w skansenach odnajdujemy zapomniany obraz wsi, 

„dotykamy" historii, poznajemy tradycje regionu. Większość 

Polaków, z racji pochodzenia ze środowisk wiejskich, 

z sentymentem powraca tu, by odnaleźć wspomnienia 

z dzieciństwa, historię swoich przodków. 

Autorka jest kustoszem Muzeum Wsi Kieleckiej 

Fot. E. Szot-Radziszewska 

38

RECENZJE 

KATARZYNA SMYK-PŁOSKA 

Śląskie wypisy 

o tradycyjnych 

obrzędach i zwyczajach 

Tradycyjne zwyczaje i obrzędy śląskie. 

Wypisy - to opracowana przez 

Teresę Smolińską antologia tekstów, 

której celem jest prezentacja tradycyjnych 

form śląskich zwyczajów i obrzędów 

ludowych ukazanych w perspektywie 

historycznej z zachodzącymi w 

nich zmianami i przestrzennym zróżnicowaniem. 

Stanowi ona popularne 

kompendium dla miłośników kultury 

ludowej, pasjonatów śląskiego dziedzictwa 

kulturowego, jak też pomoc 

naukową dla nauczycieli i uczniów 

podczas lekcji „Edukacji regionalnej 

- dziedzictwa kulturowego w regionie". 

Sprostanie celom programu tego 

nowego przedmiotu w realiach śląskich 

nie jest łatwe. Nauczyciele bowiem 

włączający się do procesu rewitalizacji 

tożsamości śląskiej muszą posiadać 

rozległą wiedzę z zakresu historii, 

tradycji Górnego Śląska (zwłaszcza 

Opolskiego) jako pogranicza kulturowego, 

kultury masowej oraz o kulturalnych 

i politycznych aspiracjach liderów 

mniejszości niemieckiej. Właśnie 

naprzeciw ich oczekiwaniom wychodzą 

omawiane Wypisy, powstałe z inicjatywy 

Opolskiego Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego, 

mecenasa śląskiej 

tradycji ludowej. 

Ukazując w sposób systematyczny 

i inspirujący bogactwo tradycyjnej kultury 

ludowej Śląska Opolskiego, T. 

Smolińska zebrała w recenzowanej 

pracy teksty wielu autorytetów w dziedzinie 

folklorystyki, etnologii, historii 

sztuki, zarówno wybitnych śląskoznawców, 

jak też badaczy zajmujących się 

polską i słowiańską kulturą tradycyjną. 

W Wypisach znalazły się zatem teksty 

autorów, którzy pisząc o obrzędach 

i zwyczajach, eksponowali ich regionalny 

- śląski - charakter. Skrupulatnie 

opracowane i celnie pogrupowane 

materiały pochodzą z wydawnictw regionalnych, 

jak np. „Kalendarz Opolski", 

„Kwartalnik Opolski", „Głos Olesna", 

„Rocznik Ziemi Krapkowickiej", 

z prywatnych zbiorów archiwalnych 

pozyskanych w terenie przez miłośników 

śląskiej tradycji oraz trudno dostępnych 

prac zwartych L. Malinowskiego 

czy L. Dubiela. Zebranie ich w 

jednej publikacji jest realizacją niezwykle 

cenną i stanowić powinno wzór dla 

wielu animatorów edukacji regionalnej 

na terenie całego kraju. 

Omawiana książka składa się z 

trzech części: Zwyczaje i obrzędy doroczne, 

Zwyczaje i obrzędy rodzinne 

oraz Materiały uzupełniające. Teksty. 

Dwie pierwsze części otwierają Uwagi 

wprowadzające autorstwa T. Smolińskiej, 

które z założenia nie mają charakteru 

syntezy zwyczajowości i obrzędowości 

śląskiej. Natomiast w skondensowany 

sposób, posługując się czytelnymi 

przykładami, zarysowują 

szeroki kontekst, w jakim należy prowadzić 

rozważania nad współczesnymi 

przejawami śląskiej kultury tradycyjnej: 

kontekst obszaru kultury śródziemnomorskiej, 

kultury narodów starożytnych 

i naszej ery oraz kontekst 

zagadnień chrystianizacji przedchrześcijańskich 

elementów ludowej tradycji 

rolniczej. 

Autorka objaśnia również najpotrzebniejsze 

terminy z dziedziny folklorystyki, 

etnologii, jak np. folklor tradycyjny, 

spontaniczny folklor współczesny, 

folkloryzm, magia pierwotna, 

obrzędowe formy reliktowe, kolędowanie 

i jego magiczna symbolika wróżebna, 

formuły życzeniowe, opowieści 

ajtiologiczne, zachowania magiczne, 

obrzęd inicjacyjny, obrzęd izolacyjny i 

inne. Podkreśla, że dziedzictwo kulturowe 

Ślązaków należy do obszarów 

tradycyjnej kultury chłopskiej, o czym 

świadczą zachowane do dziś archaizmy 

kulturowe i gwara. Enumeratywnie 

wymienia przy tym elementy o jednoznacznym 

rodowodzie niemieckim, 

uznane przez Ślązaków „za własne" 

(bożonarodzeniowe dzieciątko przynoszące 

prezenty, choinka, wielkanocny 

zajączek, pieśni niemieckie z przedwojennej 

szkoły, tyty dla uczniów 

pierwszych klas, wieńce adwentowe, s. 

28) oraz formy przejmowane od ludności 

napływowej (s. 29, 97). 

Pisząc zaś o procesie przemian śląskiej 

tradycji kulturowej w ostatnich 

latach, T. Smolińska stwierdza, że konsumpcyjny 

model życia i „kultura masowa 

[...] pod każdym względem 

zmienia, a raczej niweluje pierwotny, 

jakże zróżnicowany, obraz tradycyjnej 

kultury chłopskiej na rzecz unifikacji 

kulturowej" (s. 30). Godne powszechnej 

uwagi jest zarazem to, że właśnie 

„Ślązacy pamiętają jeszcze o wielu tradycyjnych 

praktykach związanych z 

rodzinną i doroczną obrzędowością, a 

niektóre z nich starają się pieczołowicie 

pielęgnować", co „jednoznacznie 

świadczy o niezwykle silnym więziotwórczym 

charakterze własnej tradycji"(s.l3). 

W części poświęconej zwyczajom i 

obrzędom dorocznym znajduje się 

wybór materiałów na temat obrzędowości 

jesienno-zimowej, wiosenno- 

-letniej oraz opatrzony rysunkami i 

schematami zbiór tekstów o współczesnej 

twórczości obrzędowej na Śląsku 

Opolskim, sztuce ludowej świąt dorocznych 

i o tradycyjnych rekwizytach 

obrzędowych. Część Zwyczaje i obrzędy 

rodzinne zawiera rozdziały: Człowiek 

się rodzi, Wróżby miłosne, zaloty i 

wesele, Śmierć i pogrzeb oraz rozdział, 

zbierający m.in. teksty o tradycyjnych 

zabawkach, symbolice kolorów w obrzędowych 

strojach śląskich, o strojach 

weselnych i dawnych rekwizytach w 

obrzędowości rodzinnej. 

Zarazem należy podkreślić, że 

Wypisy przywołują tylko niektóre zwyczaje 

i obrzędy, eksponując te najbardziej 

charakterystyczne dla Śląska 

Opolskiego, jak np. wodzenie niedźwiedzia, 

chowanie basa, babski comber, 

topienie marzanny (marzanioka), 

chodzenie z goikiem, zwyczaje wielkanocne 

i wigilijne czy żniwniok. Znalazły 

się tu opracowania, które podejmują 

nie tylko opis archaicznej formy 

obrzędów i zwyczajów, ale analizują 

je w konwencji „dawniej i dziś", 

ukazując proces zmian oraz redukcji 

tradycyjnych zachowań i obrzędów, 

który jest wynikiem nowych potrzeb 

i aspiracji społecznych współczesnych 

mieszkańców Śląska. Odzwierciedleniem 

tego podejścia autorki antologii 

jest dobór i zestawienie niespełna 

stu fotografii dopełniających Wypisy, 

wśród których znalazły się zdjęcia 

wykonane na Śląsku w czasie ostatniego 

wieku, pochodzące z archiwum 

nauczycieli-regionalistów, Zakładu 

Kulturoznawstwa i Folklorystyki Uniwersytetu 

Opolskiego oraz autorki. 

Na specjalną uwagę zasługuje 

ostatnia część omawianej książki: 

Materiały uzupełniające. Teksty. Zawiera 

ona tradycyjne teksty opatrzone 

minimalnym komentarzem analitycznym, 

zarejestrowane na Górnym 

Śląsku przez współczesnych badaczy. 

Znajdują się tu scenariusze przedstawienia 

Herody, wynoszenia marzanny 

i chodzenia z gaikiem; zbiorki tra- 

39

dycyjnych formuł życzeniowych, jak 

powinszowania świąteczne, życzenia 

noworoczne, napisy na kroszonkach, 

weselne oracje życzeniowe; zbiorki 

pastorałek i kolęd ze Śląska, tradycyjnych 

pieśni i oracji weselnych, 

przysłów ludowych; przepisy na tradycyjne 

potrawy wigilijne; opisy 

wróżb wigilijnych oraz zapisy opowieści 

wspomnieniowych o dawnych zwyczajach 

i obrzędach takich, jak tradycyjne 

wesele śląskie, szukanie Judasza 

i obmywanie się wodą z rzeki w 

Wielki Tydzień, opolskie obrzędy Palmowej 

Niedzieli. 

Różnorodność metodologiczna 

zebranych prac czyni z Wypisów pu- 

blikację o niezwykłej wartości dla studentów 

folklorystyki - młodego kierunku 

rozwijającego się np. w Opolu 

i na UMCS w Lublinie. Książka ta 

stanowi także bezcenną pomoc edukacyjną 

dla nauczycieli realizujących 

ścieżkę regionalną, prowadzących 

lekcje edukacji regionalnej - dziedzictwa 

kulturowego w regionie, zajęcia 

plastyczne, teatralne, praktyczne, 

cje religii, historii itd. Zwłaszcza na 

lekcjach języka polskiego w rękach 

nauczyciela-regionalisty Wypisy mogą 

stać się skarbnicą materiału, który 

pozwoli szerzej analizować dzieła literackie, 

fakty kulturowe i językowe. 

A materiał ten na pewno będzie bliski 

uczniom śląskich szkół - pochodzi 

przecież z ich „małej ojczyzny". 

Z drugiej strony polecani antologia 

służy inspiracji wszystkich czytelników 

do szerszej refleksji na temat 

współczesnej formy, funkcji i wartości 

tradycyjnych zwyczajów oraz obrzędów, 

nie tylko śląskich, ale i kaszubskich, 

kurpiowskich, lubelskich, 

południowo-podlaskich, żywieckich... 

Tradycyjne zwyczaje i obrzędy śląskie. 

Wypisy, wybór i opracowanie 

Teresa Smolińska, Opole 2003, 219 

s., 96 ilustracji, wydanie II poszerzone. 

NELA SZPYCZKO 

Dokumentacja 

pieśni ludowych 

Polaków zamieszkałych 

na Ukrainie 1 

W 2002 roku w Kijowie (nakładem 

głównej redakcji literatury w językach 

mniejszości narodowych) została opublikowana 

książka Larysy Wachniny 

Pieśni ludowe Polaków Ukrainy. 

Przedmiotem i zakresem opracowania 

jest folklor Polaków Ukrainy od 

1920 r. po 2001 r. 

Na ziemi ukraińskiej od dawna 

mieszkali nie tylko Ukraińcy, ale i Rosjanie, 

Żydzi, Ormianie i inne narodowości. 

Wśród mniejszości narodowych, 

które miały wielki wpływ na dzieje kulturowe 

Ukrainy i zawsze zachowały 

swój język, wiarę oraz zwyczaje, wyróżnia 

się wspólnota polska, która na tych 

terenach pojawiła się jeszcze w średniowieczu. 

Jej działalność i kultura nie zostały 

dotychczas wyczerpująco i wszechstronnie 

zbadane. Recenzowana książka 

jest jednym z pierwszych tego typu 

źródeł. Obejmuje ona współczesną folklorystyczną 

kulturę Polaków Ukrainy. 

W historii polskiej diaspory w byłym 

ZSRR Polacy Ukrainy wyróżniali 

się głównie etnicznym autochtonizmem, 

gdyż większa część polskiej 

mniejszości mieszkała na tych terenach 

już niejedno stulecie. Przekazywana 

z pokolenia na pokolenie wiara 

katolicka była podstawowym źródłem, 

które przyczyniło się do zachowania 

języka i kultury polskiej grupy etnicznej. 

Ze statystycznych spisów ludności 

wynika, że na pierwszym miejscu u 

Polaków było zawsze kryterium „Polak-katolik". 

To określenie utrwaliło 

się w świadomości mieszkańców Ukrainy 

i dziś nawet występuje w niektórych 

miejscowościach, a Kościół nazywany 

jest nie katolickim, a polskim. 

Czasy stalinowskie - represji, głodu 

i ludobójstwa - dla Polaków na tych 

terenach były tragiczne. W kilku słowach 

nie można wyrazić bólu i cierpienia. 

Masowych deportacji zaznało wiele 

narodowości mieszkających na terytorium 

Ukrainy, w tym Tatarzy Krymscy 

i Niemcy. Jednakże Polacy byli 

chyba pierwszym narodem ukaranym 

w tragicznym stalinowskim eksperymencie. 

Setki tysięcy mieszkańców pochodzenia 

polskiego, począwszy od lat 

30., stało się ofiarami masowych deportacji 

do rejonów Kazachstanu, a w latach 

30. i 40. ofiarami śmierci głodowej. 

Jeszcze do dziś nie zostały do końca 

wyjaśnione wszystkie szczegóły dotyczące 

tej tragicznej statystyki, która 

po raz pierwszy została ogłoszona dopiero 

w ostatnich latach. Polski etnos, 

według opinii M. Iwanowa, wszedł do 

historii byłego ZSRR „jako pierwszy 

naród ukarany" [s. 18]. 

Przypomnienie tych wydarzeń dowodzi, 

że także kultura Polaków Ukrainy 

była niszczona i doznała niepowetowanych 

strat. Gdyby nie te tragiczne 

wydarzenia w historii i fatalne wręcz 

warunki życia, materiału folklorystycznego 

dochowałoby się o wiele więcej. 

Dzisiaj, kiedy w okresie tworzenia 

i rozwoju niepodległego państwa ukraińskiego 

warunki odrodzenia dla 

wszystkich mniejszości narodowych są 

sprzyjające, trudno odtworzyć kulturę, 

gdyż wiele pokoleń poddało się asy- 

milacji i przez to straciło zdolność mówienia 

we własnym języku. Czasy „pierestrojki" 

(koniec lat 80.) były początkiem 

okresu, kiedy mniejszości narodowe 

zaczęły w ten czy inny sposób 

mówić o sobie: otwierano świątynie, 

tworzono różne stowarzyszenia i organizacje 

kulturalne. 

Książka o folklorze Polaków na 

Ukrainie gromadzi materiał pieśni ludowych 

z różnych regionów. Był on 

zbierany przez dłuższy czas przez folklorystów 

i naukowców. Większość zapisów 

folklorystycznych różnych grup 

narodowościowych znajduje się w Archiwum 

Wydziału Folklorystyki i Etnologii 

im. M. Rylskiego Akademii Nauk 

Ukrainy. Badania różnią się ilością zebranych 

tekstów oraz miejscem ich zapisu. 

Przeprowadzone stopniowo, począwszy 

od 1920 roku, pokazują, że w 

pamięci Polaków mieszkających na 

Ukrainie do dzisiaj pozostały pieśni 

różnych gatunków: wojskowe, dawne 

historyczne, liryczne, religijne, legionowe 

itp. Jest to dowód przynależności 

Polaków do swojej narodowości. Tradycyjna 

ludowa kultura stała się dla 

nich ważną sferą realizacji świadomości, 

niezależnie od czasu historycznego. 

Proponowany czytelnikowi śpiewnik 

polskich pieśni ludowych reprezentuje 

zarówno własne zapisy autorki, 

zarejestrowane w ostatnich latach 

jak i całą warstwę materiałów i badań 

terenowych Instytutu Sztuki, Folklorystyki 

i Etnologii im. M. Rylskiego 

Akademii Nauk Ukrainy, przy czym 

większość z nich opublikowano tu po 

raz pierwszy. W książce przedstawiono 

również 17 tekstów polskich pieśni, 

które zapisał znany ukraiński folklorysta 

Gnat Tańciura w latach 20. we 

wsi Ziatkiwci w woj. Winnickim. 

Książka obejmuje wstęp pt. Współczesna 

folklorystyczna kultura Polaków 

Ukrainy w trzech językach: ukraińskim, 

polskim i angielskim oraz rozdziały 

dokumentacyjne ułożone gatunkami. 

Są to kolejno: kolędy, pieśni weselne, 

ballady, pieśni żołnierskie i patriotyczne, 

pieśni liryczne i żartobliwe. Publikację 

zwieńcza posłowie pod tytułem 

40

Muzyczne osobliwości polskich pieśni 

narodowych w języku ukraińskim autorstwa 

Ludmiły Jefremowej oraz 

zdjęcia archiwalne wykonane w różnych 

regionach Ukrainy. 

We wstępie autorka opisuje historię 

etnosu polskiego, jego pochodzenie, 

działalność Polaków oraz kulturę folklorystyczną, 

jaka wyłania się z badań 

ukraińskich naukowców i folklorystów. 

Rozdział kolędy ukazuje niektóre 

znane teksty zapisane przez informatorów 

pochodzących z Wołyńskiego i 

Żytomierskiego - podane bez zapisu 

nutowego, m.in.: W północnej ciszy, 

Przybieżeli do Betlejem, Narodził się Jezus 

Chrystus. 

Pieśni weselne, które tworzą kolejny 

rozdział książki, zostały zanotowane 

w różnych miejscowościach województw 

żytomierskiego, wołyńskiego, 

chmielnickiego i Winnickiego. Oto niektóre 

ich tytuły: Mamuniu, mamusiu, 

Panie drużku, ale tańcujesz, U kalinowym 

lesie, Oj, w lesie, lesie leszczyna (3 

warianty tej pieśni), Oj, nie płacz, nie 

płacz kochanie moje (7 wariantów) i 

inne. Ten rozdział, jak i następne, zawiera 

materiał nutowy, co daje możliwość 

ich odtworzenia i wykonywania. 

Trzeci rozdział jest zbiorem 19 ballad 

zapisanych na tychże terenach. Są 

to m.in.: U Warszawie na ulicy, Cztery 

myli od Warszawy, Pojechał Jasio wyszukać 

żonę, U niedziele rano (w 3 wersjach), 

Wyjdu na podwórze, Tam koło 

wierzby, W Wyrokach na wioskie, We 

wsi Malinowsi stała chatka mała. 

Pieśni żołnierskie i patriotyczne tworzą 

następny rozdział śpiewnika i zawierają 

w sumie 20 utworów: W zielonym 

gaiku (3 wersje), A gdy żołnierz szedł na 

wojnę, Piąty roczek wojny minął, Pan 

Dąbrowski z wojny jedzie (4 wersje), Oj, 

czy zdrowa Mania moja?, Przyjechali 

ułani, A w ogródku wojna i inne. 

Natomiast 16 utworów liczy rozdział 

dokumentujący pieśni liryczne, 

m.in.: Jabloneczka (2 wersje), Szumiała 

leszczyna, Kukułeczka kuka, Dudnie 

woda dudnię, Szła dzieweczka (2 wersje), 

Poszła Marysia na Bukowinę (6 

wersji, Rano, rano, raniusieńko, Mamunio 

moja, W moim ogródeczku. 

Ostatni rozdział to pieśni żartobliwe. 

Liczy on 18 tekstów, wśród nich 

m.in.: Dwie mili za Warszawą, Krakowiaczek 

bi(e)dny (2 warianty), W poniedziałek 

rano, Krzycze baba, krzycze, 

Miała baba koguta, Tańcuj, tańcuj, Już 

późna godzina, Laz kotek na płotek 

(piosenka dziecięca), Oto dobrze mój 

Jasieńku. 

W zakończeniu publikacji przedstawiony 

jest tekst o muzycznych osobliwościach 

polskich pieśni narodowych 

w języku ukraińskim. Dla najdawniejszych 

polskich pieśni ludowych charakterystyczna 

jest swoista melodyka archaiczna, 

w tym łady diatoniczne, swoista 

rytmika, intonacyjna pokrewność 

ze staroruskimi i czeskimi pieśniami. 

Świadczy to o ogólnosłowiańskich 

wpływach najdawniejszych warstw 

folkloru pieśniowego. Interesujący jest 

wzajemny wpływ polskich i ukraińskich 

pieśni. Najbardziej jaskrawie 

widoczny jest on w zachodnioukraińskim 

folklorze, co świadczy o podobieństwie 

i bezpośredniej bliskości 

geograficznej oraz osobliwości historycznego 

rozwoju, a także wzajemnego 

wpływu tych regionów. 

W melodyce pieśni polskiej odczuwany 

jest wielki wpływ tanecznej narodowej 

muzyki w całości i niektórych 

tańców osobno. Odczuwa się tu wpływy 

polskiej muzyki tanecznej: mazurka, 

krakowiaka, oberka, poloneza, jak 

i tańców innych narodów: czardasza, 

hopaka i in. 

W dodatkach do książki umieszczone 

zostały zdjęcia i materiały archiwalne 

oraz spis treści w języku polskim. 

Książka ta jest pierwszym opracowaniem 

ukraińskim dotyczącym folklorystyki 

etnosu polskiego. Dzięki niej 

czytelnik lepiej zrozumie życie i kulturę 

mniejszości polskiej oraz będzie 

mógł na konkretnych przykładach odtworzyć 

pieśni-inscenizacje i porównać 

wpływ różnych kultur na formowanie 

się polskiego folkloru pieśniowego. 

Bardzo istotne jest, że wstęp-wprowadzenie 

podano w trzech językach. Ponadto 

odtwarza on historię, życie, 

działalność i rozwój kulturowy Polaków 

mieszkających na kresach. 

Materiał książki będzie pomocny 

dla studentów różnych wydziałów zajmujących 

się podobną tematyką oraz 

wyjeżdżających na badania terenowe. 

Melodie niektórych piosenek mogą 

być wykorzystywane zarówno przez 

profesjonalne jak i amatorskie zespoły. 

Mogą one być także pomocne w 

badaniach dotyczących narodowej 

polskiej pieśniowej melodyki, a więc 

dla naukowców slawistów jak i dla 

szerokiego kręgu czytelników. 

We wstępie autorka książki zaznacza, 

że w latach prześladowań i represji 

nosicielem języka i kultury polskiej 

był wyłącznie Kościół Rzymskokatolicki, 

z tego wynika, że najbardziej popularnymi 

i znanymi powinne być pieśni 

religijne i liturgiczne, np. kolędy. 

Jednakże w rozdziale poświęconym 

kolędom nie ma zapisów nutowych. 

Nie ma też informacji o ich autorach 

(co dotyczy zarówno tekstów jak i melodii). 

A dane tego typu przedstawiają 

różne śpiewniki kościelne. 

Ale są w kościele inne święta, np. 

wielki post, nabożeństwa majowe, 

czerwcowe i różańcowe i dużo tego 

typu przepięknych pieśni zachowało 

się w pamięci mieszkańców na badanych 

terenach. Takiej informacji brak 

w śpiewniku. Zatem, jeżeli włączono 

do publikacji kolędy, to również należało 

chociażby wspomnieć o innych 

gatunkach polskich pieśni religijnych. 

W uwagach szczegółowych w odniesieniu 

do pieśni weselnych, m.in. 

takich jak Wyszła dziewczyna w dwóch 

wariantach i Woźmu ja szablu - to 

moim zdaniem są to warianty ballady. 

Niewykluczone, że informatorzy nie 

byli świadomi do jakiego gatunku folklorystycznego 

ta pieśń należy i nawet 

śpiewali ją na weselu. Jednakże analiza 

wewnętrzna wskazuje, że są to warianty 

ballady A w niedzielę rano podanej 

w 3 wersjach. 

Te uwagi nie umniejszają dużej wartości 

publikacji L. Wachniny. Mamy 

nadzieję, że będzie to istotny impuls do 

dalszych tego typu opracowań. 

1 

Pieśni ludowe Polaków Ukrainy, 

oprac. Larysa Wachnina, Kijów 2002, s. 288. 

JERZY ROCHOWIAK 

Poezja kujawskich równin 

Ostatni wydany za życia autora 

zbiór wierszy wybitnego kujawskiego 

poety ludowego Franciszka Becińskiego 

(1897-1975) nosi tytuł Melodie ziemi. 

Wiele jego utworów pozwala usłyszeć 

muzykę, jaką zdaje się pobrzmiewać 

kujawski krajobraz. Podobne wrażenie 

pozostawiają wiersze Barbary 

Marciniak zamieszczone w opublikowanym 

niedawno nakładem Urzędu 

Gminy w Konecku tomiku Na kujawskich 

łąkach. 

Autorka urodziła się w 1932 roku 

w Toporzyszczewie, od 1940 roku 

mieszka w Zapustku koło Konecka, 

gdzie prowadziła wraz z mężem gospodarstwo 

rolne. Pracowała w Gminnej 

Spółdzielni Samopomoc Chłopska w 

Konecku. Wychowała czworo dzieci. 

Od kilku lat jest członkinią Zespołu 

Folklorystycznego „Echo Konecka" 

działającego przy Gminnym Ośrodku 

Kultury w Konecku. Od paru lat uprawia 

twórczość poetycką. 

Wiersze zamieszczone w zbiorku Z 

kujawskich łąk mają urok ludowych 

piosenek. Proste, rytmiczne, mogłyby 

być śpiewane. I są: niektóre znalazły 

się w repertuarze „Echa Konecka". 

Przeważają tu utwory poprzez które 

poetka przedstawia wiejskie życie. 

Owszem, jest tutaj parę pocztówkowych 

widoczków, parę tekstów, w których 

autorka zbyt łatwo sławi urok 

41

odzinnej ziemi. Owszem, zdarzają się 

rymy gramatyczne, ale to wszystko 

staje się nieistotne wobec niewymuszonej 

poezji, skąpej w słowa, bogatej 

w obrazy. Barbara Marciniak ma 

bowiem dar poetyckiego malowania 

i opowiadania, dar dzielenia się swoją 

wrażliwością. I w każdym wierszu 

można znaleźć coś, co przyciąga uwagę, 

jest odkrywcze bądź wyjątkowo 

zgrabne. 

Zbiór otwierają utwory opiewające 

piękno małej ojczyzny autorki. Dalej 

są wiersze, które można by określić 

jako obyczajowe: to przede 

wszystkim erotyki o uczuciach wiejskiej 

dziewczyny, o tęsknocie za ukochanym. 

To również obrazki z życia 

na wsi. Niektóre zaciekawiają dramatyzmem, 

jak Konik: o konieczności 

sprzedaży konia, wychowywanego w 

zagrodzie od źrebięcia. To także sentymentalny 

obrazek: wspomnienie 

podwórka, miłych chwil z babcią, 

dziadkiem, rodzicami. Są tu i takie 

wiersze, jak Ojczyzna!, w których pojawia 

się pamięć wojennej przeszłości, 

rozstania dziewczyny i chłopaka 

odchodzącego do wojska. Pośród erotyków 

szczególna jest Radość weselna. 

Dalej są wiersze o śmierci: przechadzka 

po łące ożywia wspomnienie 

zmarłych rodziców. Jest i pogodny 

wiersz o dożynkach. Jesień skłania do 

zadumy: Deszczowa droga wiedzie do 

przewartościowań, do westchnienia 

nad nieuchronnością przemijania. 

Ważne okazują się przeto uczucia: 

dzieci do matki, a także drobiazgi 

umilające życie. Zamyślenie nad ziemią 

wiedzie do smutnych uogólnień 

o losie ludzi na niej pracujących, biedzie, 

marnych gospodarzach kraju... 

Ale przecież śpiewa skowronek, młodość 

nie całkiem przeminęła... Roześmiane 

dzieci bawią się na śniegu. 

Wszyscy weselą się Bożym Narodzeniem: 

choinką, betlejemskim żłóbkiem, 

kolędą. Zza kujawskiego pejzażu 

przezierają minione widoki: tam, 

gdzie teraz ściele się łan zboża niegdyś 

stała chata. Ślicznym widokom 

dodaje uroku pamięć cudownych dni, 

oświetlanych słońcem nad barwnymi 

kujawskimi łąkami. 

Domyślać się należy, że zbiór jest 

wyborem utworów z teki autorki. Redagująca 

tomik Daria Danuta Lisiecka 

starała się pogrupować publikowane 

wiersze tematycznie, ułożyć je w 

porządku określanym przez pory 

roku. Motywem, który najczęściej w 

nich się pojawia, który je spaja w całość, 

jest miłość. To ona okazuje się 

najważniejsza. Dzięki niej to, co minęło 

przenika do teraźniejszości. Barbara 

Marciniak nie rozpamiętuje 

przeszłości, nie użala się nad urodą 

wspominanego czasu. Przemijanie 

jest naturalne, a człowiek rozpoznając 

zmieniającą się rzeczywistość 

odradza się - jak przyroda, w 

którą wkomponowany jest jego los. 

Można by powiedzieć, że poetka zawarła 

w swych strofach głęboką życiową 

mądrość, że potrafi dostrzegać 

piękno, zachwycać się nim. Ujmuje w 

tych wierszach pogoda, z jaką Barbara 

Marciniak spogląda na świat, 

ludzi. W wielu wierszach zdaje się 

dzielić uśmiechem - nie stroni od 

żartu. 

Na kujawskich łąkach to niebanalna 

książka o życiu, o znajdowaniu 

wartości. Jedną z nich jest ziemia, a 

wraz z nią praca. Inną jest krajobraz, 

któremu Kujawy zawdzięczają wyjątkowość. 

Jego piękno kształtuje, określa 

ludzi wypełniających w nim swój 

los. Jakkolwiek by było, cokolwiek by 

się działo, to przestrzenią, w której 

można znaleźć radość, a dzięki niej 

żyć w duchowej pogodzie jest ukwiecona 

łąka. Sposób, w jaki poetka 

przedstawia swoją postawę okazuje 

się piękną lekcją. 

Swymi wierszami Barbara Marciniak 

nawiązuje do literackich tradycji: 

kujawskich strof Jana Kasprowicza 

oraz twórczości „poety spod strzechy" 

Franciszka Becińskiego. Jest to 

jednak twórczość samorodna: współczesna 

poezja ludowa, szczera i bezpośrednia. 

ZBIGNIEW 

Droga 

KOZAK 

Pokazywałeś mi Panie drogę 

drogę - mlecz i rumianki 

jak bosymi nogami 

nie pokalać 

ładu tego świata 

Ja głupiec uparty 

tam gdzie błota szare 

błoto - pazerność 

błoto - pycha 

Biała koszula nadana mi 

w chwili pierwszego krzyku 

krzyku nie - radości 

nawet jej nie wycieram 

z czasem kolory szare 

Wiele razy jak drogowskaz 

Stałeś na rozstajach 

w kształt kapliczki wpisany 

ja głupcem byłem 

Pokaż mi Panie drogę 

nie jakieś „kocie łby" 

nie autostrady szalone 

pokaż mi drogę 

drogę - mlecz i rumianki 

jeszcze zrzucę kamasze głupoty 

by nie pokalać 

by wybielić koszulę 

JÓZEF 

CHOJNACKI 

Nasze 

jesienie 

Zbiegły się rodzinna ziemio 

nasze jesienie 

Znów w ordynku idą dni 

w ubogim blasku 

W koszykach niosą owoce 

i ckliwe słowa 

Chłodne poranki 

na pajęczynach suszą rosę 

i dziki chmiel 

wspiął się na gruszę po ulęgałki 

Wiatr wieczny tułacz 

pogania stado chmur 

i liście próbują skrzydeł 

Nicią babiego lata 

zjesienniałe myśli 

wiążę w snop. 

WALERIA PROCHOWNIK 

Troski leciwej gospodyni 

czemu wciąż leżę 

mocny Boże 

kiedy już ranne 

wstały zorze 

kogut też pieje 

od świtania 

- najwyższa pora 

wstać z posłania 

w oborze krowa 

porykuje 

to czas udoju 

informuje 

kot na parapet 

okna wskoczył 

z wyrzutem patrzy 

w moje oczy 

a ja nie wstaję 

i nie doję 

bo te czynności 

już nie moje 

to w głowie 

kłębią się wspomnienia 

więc co zostało do zrobienia? 

Może te proste 

słowa sklecić 

Bożej opiece 

się polecić - Amen 

42

INFORMACJE 

XXXVII Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych - Kazimierz 2003 

Nadzieja w konkursie „Duży-Mały" 

Jury w składzie: mgr Maria Baliszewska, prof. dr hab. 

Jerzy Bartmiński, mgr Aleksandra Bogucka, mgr Marian 

Chyżyński, dr hab. Piotr Dahlig, prof. dr hab. Bogusław 

Linette, mgr Remigiusz Mazur-Hanaj, prof. dr hab. Jan 

Stęszewski - przewodniczący i mgr Halina Gaj-Godyńska 

(sekretarz Jury) wysłuchało w dniach 27-28 czerwca 

2003 r.: 22 kapele, 30 zespołów śpiewaczych, 13 instrumentalistów, 

21 solistów śpiewaków oraz 24 grupy wykonawców 

w konkursie „DUŻY-MAŁY". 

Jury stwierdza, że w konkursie festiwalowym wzięło 

udział około 800 artystów ludowych z 11 województw. Jury 

oceniając dobór regionalnego repertuaru, cechy regionalnego 

stylu oraz poziom artystyczny przyznało nagrody i 

wyróżnienia: 

W KATEGORII KAPEL 

BASZTY - nagrody głównej w tej kategorii nie przyznano. 

Trzy równorzędne I nagrody po 1200 zł każda otrzymują: 

Kapela Góralska z Białego Dunajca (woj. małopolskie), 

Kapela Ludowa z Orzku (woj. łódzkie) oraz 

Kapela Ludowa „Dobrzeliniacy" z Żychlina (woj. łódzkie). 

Dwie równorzędne II nagrody (po 1000 zł) otrzymują 

kapele: Mariana Pełki z Wieniawy (woj. mazowieckie), 

Czesława Zarzyckiego z Teofilowa (woj. mazowieckie). 

Dwie równorzędne III nagrody (po 700 zł) przyznano: 

Kapeli Sieradzkiej (woj. łódzkie) oraz Koźlarskiej ze Zbąszynia 

(woj. wielkopolskie). 

Jury przyznało sześć wyróżnień (po 500 zł) następującym 

kapelom: Dudków ze Zdziłowic (woj. lubelskie), 

Czernichowska z Czernichowa (woj. małopolskie), „Zabuzaki" 

z Siemiatycz (woj. podlaskie), „Pogórzanie" z Jastrzębi 

(woj. małopolskie), „Rymanowianie" z Rymanowa 

(woj. podkarpackie) i „Rawianie" z Rawy Mazowieckiej 

(woj. łódzkie). 

Śpiewaczą „Myszynianki" z Myszyńca (woj. mazowieckie) 

i Zespół Śpiewaczy „Jarzębina Czerwona" z Rudki (woj. 

lubelskie). 

Sześć wyróżnień (po 400 zł) przyznano zespołom śpiewaczym: 

„Jaćwież" z Jeleniewa (woj. podlaskie), z Ocic 

(woj. dolnośląskie), z Ostałówka (woj. mazowieckie), 

„Szewcowianki" z Bedlna (woj. łódzkie) oraz Zespołowi 

Pieśni Ludowej „Duszniczanki" z Dusznik (woj. wielkopolskie) 

i Męskiemu Zespołowi Śpiewaczemu „Lubatowianie" 

z Lubatowa (woj. podkarpackie). 

W KATEGORII 

SOLISTÓW INSTRUMENTALISTÓW 

BASZTĘ - główną nagrodę festiwalu w tej kategorii 

otrzymał skrzypek Tadeusz Zygadło z Goniwilka Starego 

z województwa mazowieckiego. Nagrodę w wysokości 

1000 zł ufundowało Polskie Radio SA Warszawa. 

Cztery równorzędne I nagrody (po 800 zł) przyznano 

skrzypkom: Zdzisławowi Marczukowi z Zakalinek (woj. 

lubelskie), Eugeniuszowi Rebzdzie z Będkowa (woj. łódzkie), 

Mieczysławowi Urbaniakowi z Goszczanowa Wroniaw 

(woj. łódzkie) i Adamowi Wyrwińskiemu z Korzyc 

(woj. mazowieckie). 

Trzy równorzędne II nagrody (po 600 zł) otrzymali: 

Józef Piechota z Wojciechowa - skrzypek z woj. łódzkiego, 

Józef Tkaczyk z Ostałówka - skrzypek z woj. mazowieckiego 

i Czesław Węglarz z Ciśca - dudziarz z woj. 

śląskiego. 

Wyróżnienie (300 zł) przyznano Krystianowi Szawryckiemu 

z Nowej Wsi Ełckiej w woj. warmińsko-mazurskim. 

Nagrodę specjalną (300 zł) dla najstarszego uczestnika 

festiwalu ufundowaną przez audycję Polskiego Radia 

SA „Kiermasz pod kogutkiem" otrzymał Andrzej Blacha 

z Krzemienia - skrzypek z woj. lubelskiego. 

W KATEGORII 

ZESPOŁÓW ŚPIEWACZYCH 

BASZTY - nagrody głównej w tej 

kategorii nie przyznano. 

Cztery równorzędne I nagrody (po 

1000 zł) otrzymały: Zespół Śpiewaczy 

„Szeszupa" z Rutki Tartak (woj. podlaskie), 

Męska Grupa Śpiewacza „Pogórzanie" 

z Jastrzębi (woj. małopolskie), 

Męski Zespół Śpiewaczy z Godziszowa 

(woj. lubelskie) oraz Zespół 

Śpiewaczy z Zahorowa (woj. lubelskie). 

Trzy równorzędne II nagrody (po 


„Ostrowianki" z Ostrówka (woj. lubelskie), 

Męski Zespół Śpiewaczy z Majdanu 

Obleszcze (woj. lubelskie) i Zespół 

Śpiewaczy z Radostowa (woj. dolnośląskie). 

Trzy równorzędne III nagrody (po 


z Bandyś (woj. mazowieckie), Grupa 

Męski Zespół Śpiewaczy z Godziszowa 

43

Anna Andruszkiewicz z Wiżajn z Zespołem „Młode Jezioranki" 

W KATEGORII SOLISTÓW ŚPIEWAKÓW 

BASZTĘ - nagrodę główną w wysokości 900 zł jury 

przyznano Stanisławowi Fijałkowskiemu z Chrzanowa w 

woj. lubelskim. 

Cztery I nagrody (po 700 zł) przyznano: Stanisławie 

Miśkiewicz z Sieradza (woj. łódzkie), Julii Okoń z Rudy 

Solskiej (woj. lubelskie), Szczepanowi Żęgocie z Rutkowa 

(woj. mazowieckie) i Janinie Adamczyk z Dębiny (woj. 

łódzkie). 

Jury przyznało pięć równorzędnych II nagród (po 400 

zł) Bogusławie Świderek z Drzewiec (woj. mazowieckie), 

Joannie Zygmund-Kipka z Jastrzębia (woj. śląskie), Krystynie 

Hoduń z Rozkopaczewa (woj. lubelskie), Mariannie 

Bączek z Bandyś. (woj. mazowieckie) oraz Halinie 

Radomskiej z Majdanu Nowego (woj. lubelskie). 

Trzy równorzędne III nagrody (po 300 zł) otrzymały: 

Monika Wałach z Jaworzynki (woj. śląskie), Krystyna 

Downarowicz z Węgorzewa (woj. warmińsko-mazurskie) 

i Albina Bochonko z Lipska (woj. podlaskie). 

W KONKURSIE „DUŻY-MAŁY" 

Nagrody po 600 zł otrzymują: Tomasz Kiciński z Kapelą 

Dudziarską z Bukówca Górnego (woj. wielkopolskie) 

i Edward Ignyś z Kapelą Dudziarską z Leszna (woj. wielkopolskie). 

Nagrody po 500 zł: Czesław Węglarz z Węgierskiej 

Górki z uczniami (woj. śląskie) i Romuald Jędraszak 

z Kapelą Dudziarską ze Stęszewa (woj. wielkopolskie). 

Nagrody po 350 zł: uczennica Karolina Łapińska 

ze Stradun (woj. warmińsko-mazurskie) i uczeń 

Arkadiusz Krawiel z Węgorzewa (woj. warmińsko-mazurskie). 

Nagrodę w wysokości 200 zł: 

Franciszek Kowalski z Karczmisk z uczennicą 

(woj. lubelskie). Nagrodę w wysokości 150 zł: 

uczennica Beata Zielonka z Rymanowa (woj. 

podkarpackie), Nagrody po 250 zł: Irena Krawiec 

z Zespołem „Wisienki" z Kocudzy (woj. lubelskie), 

Franciszka Kuczyńska z Czarni z uczennicami 

(woj. mazowieckie), Anna Andruszkiewicz 

z Wiżajn z Zespołem „Młode Jezioranki" (woj. 

podlaskie), Maria Bisaga z Dębskiej Woli z Zespołem 

„Małe Wolanecki" (woj. świętokrzyskie), 

Zespół Śpiewaczy „Jarka" z Kowal Oleckich (woj. 

warmińsko-mazurskie), Wanda Majtyka z Ożarowa 

z uczennicą (woj. łódzkie) i Zespół Śpiewaczy 

„Herody" z Gościszowa (woj. dolnośląskie). 

Nagrodę publiczności ufundowaną przez Dom 

Restauracyjny „Piekarnia" Barbary i Cezarego 

Sarzyńskich otrzymują goście festiwalu - zespół 

z Kijowa. 

Jury XXXVII Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel 

i Śpiewaków Ludowych stwierdza wysoki i wyrównany 

poziom artystyczny, bogatą reprezentację 

tradycyjnego repertuaru pieśni i muzyki z wielu 

rejonów Polski. Znalazło to wyraz w przyznaniu dużej 

liczby nagród, aczkolwiek niewysokich z powodu ograniczonych 

środków finansowych. 

Wielokrotnie organizowany konkurs „Duży-Mały" spowodował 

pojawienie się laureatów poprzednich konkursów 

w roli mistrzów - nauczycieli oraz reprezentujących 

wysoki poziom wykonawczy młodych uczniów; niestety 

część uczniów wystąpiło bez mistrzów. Konkurs „Duży- 

Mały" przyciągnął w tym roku wyjątkowo dużą liczbę 

uczestników, co budzi nadzieję, że jedna z idei festiwalu 

- kontynuacja tradycyjnej muzyki, pieśni i gry instrumentalnej 

- będzie owocować w przyszłości. Za szczególnie 

cenne jury uważa bezpośredni ustny przekaz ludowych 

utworów, co sprzyja zachowaniu typowego, tradycyjnego 

sposobu ich wykonywania. 

Ważnym uczestnikiem festiwalu była licznie zgromadzona 

publiczność, żywo reagująca na występy ludowych 

artystów. 

Jury dziękuje wszystkim uczestnikom festiwalowych 

zmagań, a laureatom składa gratulacje. Organizatorom 

dziękuje za zapewnienie sprawnego i niezakłóconego 

przebiegu 37 festiwalu. 

Niezawodni jak zawsze okazali się konferansjerzy - 

Maria Brzezińska, Józef Broda i Stanisław Jaskułka. Dziękujemy 

im za ciepłą i życzliwą prezentację ludowych artystów. 

Kazimierz, 28 czerwca 2003 roku. 

Fot. z archiwum Wojewódzkiego Domu Kultury w Lublinie. 

Tadeusz Zygadło z Goniwilka Starego 

Kapela Góralska z Białego Dunajca 

44

Jubileuszowe warsztaty 

garncarskie w Urzędowie 

Już po raz dziesiąty w Urzędowie (woj. lubelskie) odbyły 

się Międzynarodowe Warsztaty Garncarskie. Zjechali 

tu garncarze z Łążka Garncarskiego, Bochni oraz liczna 

grupa z Węgier, Ukrainy, Białorusi, Litwy i Francji. 

Inicjatorem i współorganizatorem dorocznych spotkań 

jest Zygfryd Gajewski z Bęczyna. Jest dumny z tego, że 

tradycje garncarskie w Urzędowie sięgają odległej przeszłości. 

Najstarsza wzmianka o tym rzemiośle pochodzi z 

1565 roku. Pan Zygfryd pamięta czasy, gdy w Urzędowie 

pracowało 46 garncarzy. Teraz został tylko on z synem 

Cezarym. Tu, w lokalu GOK została urządzona Regionalna 

Izba Garncarska. 

Kolejnym przedsięwzięciem w propagowaniu sztuki 

garncarskiej było zorganizowanie w Bęczynie Ogólnopolskich 

Warsztatów Garncarskich podczas trwania Dni Urzędowa 

na przełomie czerwca i lipca. Pierwsze odbyły się w 

1994 roku. Główny cel imprezy to wymiana doświadczeń i 

integracja środowiska garncarskiego. Od tamtej pory warsztaty 

odbywają się co roku i stały się międzynarodowe. 

Od kilku lat regularnie udział w warsztatach biorą garncarze 

z zaprzyjaźnionego z Urzędowem węgierskiego miasta 

Nadudvar koło Debreczyna. 

- Lepimy niespotykane gdzie indziej czarne naczynia. 

Tajemnica koloru leży w technologii wypalania - mówił 

Istvan Fazekas, który wraz z ojcem po raz kolejny brał 

udział w warsztatach. 

Na zakończenie warsztatów została zorganizowana wystawa 

prac wyrobów ceramicznych. Stało się to podczas 

dożynek powiatowych w kraśnickim amfiteatrze. 

Andrzej Wojtan 

Fot. autor 

Węgier Istvan Fazekas przy pracy oraz rodzina Gajewskich na 

dożynkach powiatowych w Kraśniku 

Poezja jest 

wieczną wiosną 

Pod takim hasłem 12 maja br. w Publicznej Szkole 

Podstawowej w Czarnymstoku na Lubelszczyźnie odbył 

się I Gminny Konkurs Recytatorski Poezji Chłopskiej, w 

którym wzięło udział 30 uczniów (z klas III-VI) ze szkół 

w Gorajcu, Zaburzu, Radecznicy i z Czarnegostoku. 

Konkursową rywalizację poprzedziły środowiskowe 

eliminacje szkolne, w których wyłoniono najlepszych recytatorów 

do uczestnictwa w czarnostockim konkursie. 

Każdy uczestnik recytował po dwa wiersze wybranych 

poetów chłopskich, m.in. Ireny Butkiewicz, Michaliny 

Borodej, Wiesławy Szymoniak, Edwarda Pliżgi, Ignacego 

Antosza, Józefa Małka, Bronisława Pietraka, Franciszki 

Ogonowskiej, Janiny Radomskiej, Mieczysława Kościńskiego, 

Florianny Kiszczak, Zofii Kwiatosz, Krystyny Boroś-Swidnik, 

Stanisława Buczyńskiego, Władysławy Głodowskiej, 

Sabiny Szymbor, Władysława Sitkowskiego i 

Władysława Koczota. Konkursowe jury pod przewodnictwem 

tego ostatniego uznało, że recytacje uczniów były 

na dość dobrym poziomie wykonawczym. Laureatami zostali: 

Beata Kurek - kl. VI SP Zaburze, Bartłomiej Apostoł 

- kl. III SP Radecznica, Sylwia Koczuła - kl. VI, Klaudia 

Dziduch - kl. VI i Beata Bryk - kl. IV z SP w Zaburzu. 

Pozostałym przyznano wyróżnienia. Dzięki dotacji 

finansowej Urzędu Gminy w Radecznicy wszyscy 

recytatorzy otrzymali piękne nagrody książkowe, wśród 

których przeważały aktualne lektury szkolne i albumy. 

Najlepszym recytatorom swoje nagrody (książkowe) ufundował 

także poeta chłopski Władysław Koczot. 

Troje zwycięzców I Gminnego Konkursu Recytatorskiego 

Poezji Chłopskiej w Czarnymstoku oraz ich opiekunowie 

wystąpili w okolicznościowym programie Katolickiego 

Radia Zamość, gdzie oprócz prezentacji nagrodzonych 

utworów wiele mówiono o popularyzowaniu dorobku 

twórców chłopskich w programach edukacyjnych 

dla młodzieży szkolnej. 

Konkurs nie byłby możliwy do zrealizowania, gdyby nie 

dyrekcja i nauczyciele z poszczególnych szkół podstawowych 

na terenie gminy, którzy nader życzliwie i przychylnie 

podjęli odzew organizatorów włączając się tym samym 

w jego kulturotwórczą i edukacyjną formułę międzyszkolnej 

współpracy. Wśród nich należy wymienić Zofię Sykałę, 

kierownika Gminnej Biblioteki Publicznej w Radecznicy, 

która udostępnia młodzieży i wychowawcom dorobek 

współczesnych twórców chłopskich, a także nauczycieli: 

Kazimierę Pecynę, Alinę Kruk, Marię Łosiewicz, 

Małgorzatę Rapę, Teresę Harkot, Wiesławę Morzyduszę 

i Ewę Huber. To dzięki nim jest nadzieja, że na kolejnym 

konkursie spotkamy się za rok. 

Na koniec trzeba odnotować fakt, iż pomysł organizacji 

konkursów recytatorskich poezji chłopskiej zrodził się 

przed czterema laty w Szkole Podstawowej w Czarnymstoku 

z inicjatywy nauczycielki języka polskiego Marii 

Łosiewicz (obecnie dyrektorki tej szkoły) i Władysława 

Koczota. Może i inne szkoły oraz pedagodzy pójdą za 

przykładem z Czarnegostoku? Chłopska twórczość z pewnością 

zasługuje na szersze upowszechnienie. 

(WK) 

45

Nasi w Szwecji 

Pod koniec września do Szwecji 

wyjechała liczna grupa artystów 

z Lubelszczyzny, m.in. plastycy, 

zespoły muzyczne, teatralne. 

Ich zadaniem było zaprezentowanie 

osiągnięć kulturalnych i promocja 

województwa lubelskiego. 

Wśród nich nie zabrakło oczywiście 

twórców ludowych zrzeszonych 

w STL. Bogactwo sztuki 

ludowej Lubelszczyzny pokazali 

Szwedom: Małgorzata Gut - pisankarka 

z Krzczonowa, Tadeusz 

Szulc - rzeźbiarz z Woli Korybutowej, 

Stanisława Baran z Majdanu 

Kozłowieckiego, która prezentowała 

wyroby ze słomy oraz Roman 

Prószyński - pisankarz i wycinankarz 

z Dzierzkowic. 

Fot. archiwum 

Wojewódzki plener 

rzeźbiarski - Dzierżązna 

„Nestorzy" 

i młodzi 

kontynuatorzy 

W dniach 2-6 lipca 2003 roku w 

ośrodku wypoczynkowym w Dzierżąznej 

(pow. zgierski, woj. łódzkie), usytuowanym 

w wyjątkowo urokliwej 

okolicy, odbył się Wojewódzki plener 

rzeźbiarski, zorganizowany przez Muzeum 

Regionalne w Kutnie i Ośrodek 

Regionalny Łódzkiego Domu 

Kultury. 

W plenerze wzięło udział 11 twórców 

z województwa łódzkiego. Wśród 

nich byli rzeźbiarze z ogromnym dorobkiem, 

m.in. Antoni Kamiński czy 

Zbigniew Szczepański z Kutna, jak 

również twórcy, którzy do tej pory w 

mniejszym stopniu, bądź w ogóle nie 

mieli możliwości wykazywania się w 

rzeźbie plenerowej (Zbigniew i Henryk 

Suchińscy, Jan Koszalski i Jan 

Szymański z Kutna, Czesław Chojnacki 

z Ozorkowa, Robert Wucke z 

Krośniewic oraz Maciej Rabski z 

Maciejowic). Organizatorów ucieszył 

również fakt, że w Dzierżąznej obok 

„nestorów" rzeźby ludowej pojawili 

się także młodzi, choć już z dużym 

dorobkiem twórczym, kontynuatorzy 

tej spektakularnej dziedziny sztuki 

ludowej: Sławomir Prokopiuk z Bazylii 

k. Zgierza oraz Jacek Głuszek z 

Dąbrowic (pow. skierniewicki). 

Warsztaty plenerowe w Dzierżąznej 

były spotkaniem, które umożliwiło 

twórcom doskonalenie warsztatu, 

podtrzymanie tradycji rzeźby ludowej 

i nieprofesjonalnej. Dały możliwość 

kolejnej integracji artystów z 

województwa łódzkiego oraz zaowocowały 

ciekawą wymianą doświadczeń 

między uczestnikami. 

Dużym atutem pleneru była sama 

lokalizacja w ośrodku w Dzierżąznej 

- rzeźbiarze mieli do dyspozycji 

domki campingowe. Istniała możliwość 

korzystania z obficie zarybionego 

stawu, znajdującego się na terenie 

ośrodka (niektórzy odnotowali również 

w tej materii spore sukcesy) oraz 

spacerów w pięknym, zabytkowym 

kompleksie parkowym, otaczającym 

odrestaurowany pałac. 

Na szczęście dopisała pogoda, 

dzięki temu w prawdziwych plenerowych 

warunkach powstawały m.in. 

rzeźby Frasobliwych, świętych i patronów. 

Andrzej Białkowski 

46

Wystawa w Parku Etnograficznym 

Wystawa w Parku Etnograficznym w Tokarni 

„Po górach i smugach wędrując. 

Sztuka ludowa 

regionu świętokrzyskiego" 

Zieleń ze się zieleń 

ty masłowska smugo 

jak mię tu niedawno 

tak mię tu niedługo... 

(fragment ludowej 

piosenki z Masłowa) 

W osiemnastowiecznym spichlerzu 

ze Złotej, na terenie Parku Etnograficznego 

w Tokarni od 9 maja do 31 

października 2003 r., oglądać można 

było wystawę „Po górach i smugach 

wędrując. Sztuka ludowa regionu 

świętokrzyskiego". Na ekspozycji zaprezentowano 

kilkaset prac, wybranych 

z bogatego dorobku najwybitniejszych 

ludowych malarzy, rzeźbiarzy, 

wycinankarek oraz artystów wykonujących 

rzeźby ceramiczne i 

zabawki. Celem wystawy było przypomnienie 

sylwetek znakomitych twórców, 

związanych z Kielecczyzną, działających 

na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. 

Pod koniec lat 70. (dane 

STL z 1979 r.) w tym regionie mieszkało 

blisko osiemdziesięciu artystów 

będących członkami Stowarzyszenia 

Twórców Ludowych. Ponad 200 osób 

(łącznie) uprawiało dziedziny twórczości 

ludowej zaprezentowane na 

wystawie. Świadectwem „kondycji" 

współczesnej sztuki ludowej regionu 

świętokrzyskiego końca XX wieku 

może być fakt przyznania artystom z 

tego województwa jedenastu prestiżowych 

Nagród im. Oskara Kolberga, 

w dowód uznania zasług dla kultury 

ludowej. 

Pod względem etnograficznym 

Góry Świętokrzyskie zaliczane są do 

terenów zachowawczych, gdzie żywa 

Fragmenty ekspozycji 

47

jest pamięć o zwyczajach, obrzędach, 

folklorze, rzemiosłach i codzienności 

dawnej wsi. Wystawa w spichlerzu 

ukazuje talent i osobowości najlepszych 

artystów ludowych, uwypuklając 

najczęściej podejmowane wątki tematyczne 

oraz źródła inspiracji twórców 

związanych z regionem. Do dziedzin 

twórczości chętnie współcześnie 

uprawianych przez ludowych artystów 

należą: rzeźba w drewnie, malarstwo, 

plastyka obrzędowa i ceramika figuralna. 

Wystawę podzielono na kilka części, 

grupując prace o tematyce religijnej, 

następnie prezentujące legendy 

i regionalne opowieści folklorystyczne, 

ilustracje życia codziennego 

wsi, obrzędy i zwyczaje ludowe oraz 

wątki demonologiczne. 

Zgromadzone na wystawie rzeźby 

obrazowały fascynację twórców wyidealizowanym, 

„zapamiętanym" 

światem kultury ludowej. Prace takich 

artystów jak: J. Piłat, L. Kudła, J. Franusiak, 

A. Wdowiak, J. Zganiacz, I. i 

S. Lipcowie, T. Żak, M. Brudek, K. 

Adamczyk, A. Zegadło, H. Zegadło, 

M. Grygiel, M. Brzeziński, A. Baran, 

J. Bernasiewicz, S. Denkiewicz, H. 

Dyk, K. Król poświęcone są w większości 

tematyce religijnej, historycznej 

oraz obrzędowej. Współcześni 

rzeźbiarze ludowi chętnie podejmowali 

wątki społeczno-obyczajowe, 

martyrologiczne, patriotyczne, dydaktyczne 

czy wreszcie demonologiczne. 

Duża liczba pokazywanych na wystawie 

rzeźb twórczo interpretuje motywy 

ikonograficzne „Piety", „Ukrzyżowania", 

„Chrystusa Frasobliwego", 

„Szopki", „Ucieczki do Egiptu", 

„Ostatniej Wieczerzy". Tematyka 

wielu rzeźb nawiązuje do opowieści 

biblijnych, licznych przedstawień 

Matki Boskiej, a także żywotów świętych 

popularnych w kulturze ludowej, 

takich jak: św. Krzysztof, św. Jan Nepomucen, 

św. Józefa św. Genowefa 

czy św. Jerzy. Na wystawie zgromadzono 

dodatkowo zestawy prac A. 

Kozłowskiego, rzeźby B. Gębskiego, 

R. Chlewickiego, Z. Purchały, W. 

Grzędowskiego i F. Kasperka pochodzące 

z pokonkursowej ekspozycji pt. 

„Legendy świętokrzyskie w sztuce ludowej" 

zorganizowanej przez Muzeum 

Wsi Kieleckiej w 1996 r. Wystawa 

ta została wyróżniona w Ogólnopolskim 

Konkursie na Najciekawsze 

Wydarzenie Muzealne Roku. 

Na ekspozycji nie pominięto bogatego 

dorobku malarzy ludowych tworzących 

w regionie świętokrzyskim. 

Barwne sceny obrzędowe z życia wsi 

autorstwa T. Żaka, osobiste, ujmujące 

kolorystyką obrazy religijne M. 

Wiśnios, wiejskie krajobrazy E. Brożka, 

przedstawiono obok serii „Madonn" 

J. Franusiaka, malarstwa na 

szkle Z. Purchały oraz inspirowanych 

Część ekspozycji 

wspomnieniami wojennymi prac K. 

Rozina i J. Firmantego. Na ekspozycji 

pokazano również mało znane obrazy 

S. Bąka oraz E. Majewskiego, jedynego 

w naszym regionie artysty reprezentującego 

twórczość plastyczną 

Romów. Autorską wystawę tego ciekawego 

malarza Muzeum Wsi Kieleckiej 

zamierza zorganizować w Dworku 

Laszczyków w grudniu 2003 roku. 

Ekspozycja prezentowała też 

zdobnictwo wnętrz wiejskich, charakterystyczne 

dla regionu, w tym: tradycyjne 

ludowe wycinanki świętokrzyskie 

autorstwa S. Waldon, M. Szyszkowskiej 

S. Gołąbek, H. Szlufik, S. 

Jugo, A. Kobyłeckiej, R. Syski, M. 

Matli, T. Gajdy. Obok dorobku twórczyń 

znanych, dla porównania przedstawiono 

na wystawie narracyjne, 

misterne prace C. Czernikiewicz oraz 

L. Kozłowskiej ilustrujące wybrane 

wątki z najciekawszych ludowych legend 

i opowieści świętokrzyskich. 

Poszczególne części ekspozycji przepleciono 

prezentacją różnych form 

tradycyjnych bibułkowych ozdób: 

„kwiatonów", „koron" pod obrazy, 

bukietów, „kopułek" i „pająków". 

Dziedziną twórczości mocno oddziaływującą 

na estetyczne upodobania 

najmłodszych mieszkańców wsi 

świętokrzyskich było niegdyś zabawkarstwo, 

którego najważniejsze 

ośrodki grupowały się we wsiach Płaskowyżu 

Suchedniowskiego. Rzemieślniczo-artystyczne 

wyroby pochodzące 

z okolic Łącznej i Suchedniowa, 

świadczą o zdolnościach plastycznych, 

upodobaniach estetycznych i 

powszechnej znajomości technik obróbki 

drewna wśród mieszkańców 

wsi, żyjących na skraju Puszczy Świętokrzyskiej. 

Z tego względu na wystawie 

przedstawiono reprezentatywny, 

wybór ludowych zabawek regionalnych, 

w tym: drewniane koniki, „karuzelki", 

kołyski, malowane taczki, 

bryczki, ruchome „klepaki", z których 

niektóre wykonali tak znani twórcy 

jak: S. Ciszek, A. Zegadło, J. Materek 

czy M. Brzeziński. 

Ekspozycja w spichlerzu ze Złotej 

prezentowała też dziedziny sztuki ludowej, 

będące w ostatnich latach „wizytówką" 

regionu. Wśród nich szczególne 

miejsce zajmuje ceramika figuralna. 

Wykonane w glinie prace H. 

Rokity, K. Mołdawy, R. Berusa, S. 

Sowińskiego, E. Klimczak, J. Gozdeckiej, 

B. Batugowskiej, J. Kwapisza 

kontynuują świetne tradycje licznych 

ośrodków garncarskich działających 

na Kielecczyźnie w drugiej połowie 

XIX wieku. 

Na wystawie „Po górach i smugach 

wędrując. Sztuka ludowa regionu 

świętokrzyskiego" pokazano zaledwie 

część bogatego dorobku twórców ludowych 

Kielecczyzny, zgromadzonego 

w placówkach muzealnych. Wielu 

z prezentowanych artystów zasługuje 

bez wątpienia na oddzielne, obszerne, 

monograficzne ekspozycje. Do 

wystawy wybrano prace najciekawsze, 

pochodzące ze świetnych kolekcji 

Muzeum Sztuki Ludowej w Otrębusach, 

Muzeum Narodowego w Kielcach 

oraz Muzeum Zabawkarstwa w 

Kielcach i zbiorów własnych Muzeum 

Wsi Kieleckiej. 

Ekspozycję zrealizowali dr Elżbieta 

Szot-Radziszewska i mgr Leszek 

Gawlik. 

Leszek Gawlik 

Fot. autor 

48

Święto folkloru 

w Rokitnie 

Już po raz czwarty, w końcu sierpnia w Rokitnie, gm. 

Lubartów (woj. lubelskie), odbyły się „Spotkania z twórczością 

ludową". Impreza ma na celu przegląd folkloru 

regionu lubartowskiego i okolicznych gmin oraz zachęcenie 

młodzieży do rozwijania swoich zainteresowań twórczością 

ludową. 

Na estradzie licznie zgromadzonej publiczności zaprezentowały 

się zespoły śpiewacze z Górki Lubartowskiej, 

Rozkopaczewa, Strzeszkowic, Dysa, Jaszczowa. Gorąco 

oklaskiwano występ Dziecięcego Zespołu Pieśni i Tańca 

z Jawidza, którym kieruje Małgorzata Zuń oraz zespołu 

„Jarzębinki" z Trzcińca koło Michowa. Oczywiście nie 

zabrakło występu zespołu gospodarzy, w tym dziecięcego 

„Rokiczanka" pod kierownictwem Tadeusza Poździka. To 

zespół „rodzinny", gdyż śpiewa w nim trzypokoleniowa 

rodzina Brzozowskich z Rokitna. 

Dla wszystkich uczestników przeglądu były pamiątkowe 

„Rokickie Koguty" wykonane własnoręcznie przez 

organizatorów. A organizatorem tej bardzo ciekawej i 

oryginalnej imprezy było Stowarzyszenie Miłośników 

Twórczości Ludowej „Rokiczanka" w Rokitnie. 

- Dzięki życzliwości wielu osób, a zwłaszcza władz samorządowych 

gminy Lubartów, udało nam się przygoto- 

Na scenie zespół z Rokitna. Przed sceną „Rokickie Koguty" 

czekają na laureatów przeglądu. 

wać i zrealizować spotkania. Było dużo ludzi, impreza 

odbyła się przy pięknej pogodzie, nawet bociany „śpiewały", 

gdyż w tym roku wybudowały gniazdo blisko sceny. 

Będą na pewno powracać co roku do Rokitna, tak jak 

wszyscy ludowi artyści, goście i publiczność - mówiła 

Agnieszka Szczepanik, rzecznik zarejestrowanego w tym 

roku Stowarzyszenia Miłośników Twórczości Ludowej, 

młoda i sympatyczna nauczycielka miejscowej szkoły. 

Podczas całodniowego święta folkloru w Rokitnie było 

dużo atrakcji dla dzieci, różne konkursy i loteria z nagrodami. 

Organizatorzy już myślą o przyszłorocznym przeglądzie. 

Andrzej Wojtan 

Fot. autor 

Przegląd twórczości Chełmskiego Oddziału STL 

Rozstrzygnięto 

dwa konkursy 

15 czerwca br. w Krasnostawskim Domu Kultury dokonano 

podsumowania dorocznych konkursów: na sztukę 

ludową i Konkursu poetyckiego im. Sabiny Derkaczewskiej, 

organizowanych w ramach Przeglądu Twórczości 

Ludowej Oddziału Chełmskiego Stowarzyszenia Twórców 

Ludowych. Z tej okazji w świetlicy domu kultury otwarto 

okolicznościową wystawę prac plastycznych nagrodzonych 

twórców. 

Na uroczystość przybyli przedstawiciele Urzędu Miasta 

Krasnegostawu, Starostwa Powiatowego, Zarządu 

Głównego Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Lublinie, 

Rady Naukowej STL oraz liczni twórcy ziemi chełmskiej, 

którzy odbierali nagrody i wyróżnienia. 

W konkursie sztuki ludowej wzięło udział 31 artystów 

ludowych, którzy wykonali swoje prace w takich dyscyplinach 

jak: plastyka obrzędowa i zdobnicza, ceramika, plecionkarstwo, 

koronka, rzeźba, malarstwo i haft. 

I tak konkursowe jury pod przewodnictwem Elżbiety 

Sadowskiej-Kasiborskiej z Krajowego Domu Twórczości 

Ludowej w Lublinie przyznało I, II i III nagrody, które 

otrzymali w kolejności następujący twórcy: Wiesława Szymoniak, 

Jan Uścimiak, Aleksander Filipczak, Leszek Klejda, 

Czesława Seroka, Maria Gleń, Janina Mazurek, Teresa 

Nowak, Lucyna Pikuła, Stanisław Koguciuk, Jan Pałowski, 

Władysława Stelmach, Elżbieta Bednarska, Teresa 

Pastuszak, Zofia Wożakowska, Edward Pikuła, Czesław 

Lipa i Janina Boroś. 

Natomiast w Konkursie poetyckim im. S. Derkaczewskiej 

udział wzięło 24 poetów ludowych, w tym dwoje gościnnie 

z Zamojskiego Oddziału STL. Jury tego konkursu 

pracujące w składzie: dr Donat Niewiadomski, mgr Halina 

Kosienkowska i Bogumiła Nowacka przyznało nagrody 

i wyróżnienia następującym twórcom: Bronisławie 

Fastowiec i Halinie Graboś z Kamienia, Marii Gleń z Krasnegostawu, 

Jadwidze Edycie Lodwich z Włodawy, Krystynie 

Baj z Dołhobrodów, Janinie Boroś z Krasnegostawu, 

Władysławowi Koczotowi z Czarnegostoku, Franciszce 

Ogonowskiej z Dobużka, Julianowi Pukasowi z Borowicy, 

Zofii Sulikowskiej z Wojsławic i Teresie Szczepaniak 

z Kol. Depułtycze Królewskie. 

Warto też odnotować fakt, że ze środków finansowych 

Starostwa Powiatowego w Krasnymstawie KDK wydał 

z tej okazji informator zawierający reprodukcje nagrodzonych 

dzieł sztuki oraz wiersze poetów ludowych z krótkim 

omówieniem konkursowego dorobku autorstwa 

dr. Donata Niewiadomskiego. 

Z satysfakcją też informuję, że dzięki uprzejmości i 

przychylności sprawom kultury ludowej red. Łukasza Kota 

z Katolickiego Radia Zamość czworo poetów biorących 

udział w tym konkursie zaprezentowało się słuchaczom 

na antenie tego radia w specjalnej audycji literackiej. W 

programie brali udział: Bronisława Fastowiec, Halina 

Graboś, Franciszka Ogonowska i niżej podpisany. 

Uroczystość w Krasnostawskim Domu Kultury przebiegała 

w koleżeńskiej atmosferze stworzonej nam przede 

wszystkim dzięki takim ludziom oddanym sprawom twórców 

ludowych jak: Andrzej Leńczuk - dyrektor KDK, Jadwiga 

Nowacka - opiekunka chełmskich twórców oraz 

Edward Pikuła i Jan Uścimiak - szefujący miejscowym 

twórcom. 

Władysław Koczot 

49

Wystawa „Postać ludzka w rzeźbie ludowej na Lubelszczyźnie" 

W niebie i na ziemi 

Rzeźba ludowa, to szczególnie popularna 

dziedzina w polskiej sztuce 

ludowej, uprawiana przez uznanych 

twórców w wielu regionach kraju. Także 

na Lubelszczyźnie ta dziedzina 

twórczości wzbudza zainteresowanie 

zarówno twórców jak i odbiorców. 

W dawnej, ludowej rzeźbie lubelskiej 

(podobnie jak w tradycyjnej rzeźbie 

polskiej) przeważała tematyka religijna. 

Znany już w XVII wieku nurt rzeźby 

sakralnej rozpowszechnił się szczególnie 

w XIX wieku, gdy wzrosło zapotrzebowanie 

na figury do powstających w 

tym czasie kapliczek przydrożnych. 

Na Lubelszczyźnie po dzień dzisiejszy 

zachowało się wiele starych rzeźb 

rozsianych po licznych kapliczkach i 

krzyżach przydrożnych. Przeważają 

przedstawienia Chrystusa Frasobliwego 

i Ukrzyżowanego, św. Jana Nepomucena, 

Matki Boskiej, rzadziej św. 

Floriana czy Onufrego. Niektóre z tych 

rzeźb są datowane, na wielu kapliczkach 

spotyka się również nazwiska fundatorów 

szukających w ten sposób skutecznej 

pomocy i opieki boskiej. 

13 czerwca br. w siedzibie Muzeum 

Regionalnego PTTK w Puławach odbył 

się wernisaż wystawy „Postać ludzka 

w rzeźbie ludowej na Lubelszczyźnie". 

Eksponaty na niej prezentowane 

pochodziły ze zbiorów Muzeum 

Lubelskiego, Muzeum Wsi Lubelskiej, 

KDTL, zbiorów własnych muzeum 

oraz z kolekcji rzeźbiarzy należących 

do Puławskiego Klubu Twórców Ludowych. 

Koncepcja wystawy zakładała 

zaprezentowanie wszystkich nurtów 

w rzeźbie ludowej. Uwzględniała więc 

nurt tradycyjny, w którym dominuje 

wspomniana tematyka sakralna. Ponieważ 

wiąże się ona ze sferą wierzeniową 

- stąd podtytuł wystawy ze skrótem 

myślowym kojarzącym się z niebem. 

Uogólnieniem jest też klasyfikacja 

rzeźby ludowej związanej ze 

świecką tematyką, którą tu zamykamy 

w skrócie na ziemi. 

Rzeźby wykonywane współcześnie 

przez twórców ludowych, charakteryzują 

się szerszym wachlarzem tematycznym. 

Obok figur kultowych coraz 

częściej występują prace przedstawiające 

postać wykonującą wiejskie czynności: 

„Oracza", „Siewcę", „Praczkę", 

„Kowala". Często postacie rzeźbiarskie 

dokumentują jakiś fragment życia 

społeczno-duchowego: „Muzykanci", 

„Kolędnicy", „Dyngusiarze". 

W latach 70. i 80. XX wieku wyłonił 

się również inny nurt w rzeźbie ludowej, 

nawiązujący do aktualnych wy- I 

darzeń życia społeczno-politycznego: 

„Pochód", „Wiec", „Okrągły stół", czy 

prace przedstawiające znanych ludzi: 

Papieża, Wałęsę, uczonych i artystów: 

Kopernik, Pocek. 

Na przełomie XIX i XX wieku na 

terenie Lubelszczyzny znane były duże 

ośrodki rzeźby w powiatach: biłgorajskim, 

janowskim, lubartowskim, zamojskim. 

Dziś pozostały jedynie ślady 

ich działalności w postaci zbiorów 

muzealnych oraz kapliczek nadal istniejących 

na tych terenach. 

Warto tu wspomnieć o powstałym 

w 1965 roku, funkcjonującym do dzisiaj 

ośrodku rzeźbiarskim w rejonie łukowskim, 

obejmującym okoliczne wsie, 

gdzie pracuje kilku rzeźbiarzy. Rzeźba 

ludowa na tym terenie jest całkiem 

nową dziedziną artystyczną nie mającą 

żadnych wcześniejszych odnośników. 

Prekursorem ośrodka jest Marian 

Adamski z Kolonii Sobiska. Twórca ten 

zainteresował się pracami szwagra - 

Henryka Wierzchowskiego, związanego 

z ośrodkiem rzeźby w Sierpcu. 

Powodzenie twórczości Adamskiego 

stało się impulsem twórczym dla innych, 

często bliskich czy sąsiadów. 

Wśród twórców ośrodka łukowskiego 

wymienia się: Tadeusza Cąkałę, 

Ryszarda Sęka, Bolesława Suskę, Tadeusza 

Lemieszka, Mariana Łubian- 

Kapela Zbigniewa Chalimoniuka z Białej 

Podlaskiej 

kę, Zenona i Tadeusza Adamskich i 

wielu innych. 

Rzeźbiarze ci, tworząc niejako 

wspólnie, kontaktując się, przekazywali 

sobie doświadczenia tworząc podobny 

charakterystyczny styl rzeźby tego 

ośrodka. Wielu twórców prowadzi tu 

działalność dydaktyczną, powstają 

szkółki rzeźbiarskie dla zdolnej młodzieży. 

Pierwsza z nich założona przez 

Z. Adamskiego powstała w 1989 r. w 

Woli Gutowskiej. 

Obecnie na terenie Lubelszczyzny 

tworzy około 80 rzeźbiarzy i jest to 

chyba rekordowa na tym terenie (odnotowana 

w statystykach Krajowego 

Domu Twórczości Ludowej w Lublinie) 

liczba twórców tej dyscypliny. Inspiracją 

dla współczesnych rzeźbiarzy 

ludowych jest nadal dawna rzeźba. 

Często nawiązują oni do stylistyki kościelnej 

rzeźby gotyckiej czy barokowej. 

Wielu rzeźbiarzy poszukuje własnych 

rozwiązań artystycznych rozszerzając 

zakres tematyczny. Estetykę 

prac starają się jednak dostosować do 

wymagań miejskiego odbiorcy. 

W przeciwieństwie do statycznej na 

ogół kompozycji dawnej rzeźby, współczesną 

rzeźbę ludową wyróżnia często 

rozbudowana i wielofigurowa kompozycja, 

przedstawiająca postaci w ruchu. 

Surowcem rzeźbiarskim w tradycyjnej 

i współczesnej rzeźbie ludowej jest 

głównie drewno. Najczęściej lipowe, 

topolowe, czasem z gruszy czy dębu. 

Sporadycznie używanym surowcem 

rzeźbiarskim jest również kamień. 

Prace najczęściej są polichromowane 

lub w naturalnym kolorze drewna, 

czasem bejcowane. 

W rejonie puławskim, rzeźba ludowa 

nie należy raczej do dziedzin reprezentatywnych. 

Obserwuje się tu 

jednak ostatnio ożywienie i w tej dziedzinie 

artystycznej. Z Puławskim Klubem 

Twórców Ludowych związanych 

jest kilku rzeźbiarzy. Niektórych z nich 

zaliczono już do czołówki ludowych 

rzeźbiarzy na Lubelszczyźnie, jak nieżyjących: 

Aleksandra Fijałkowskiego z 

Przybysławic czy Kazimierza Rzeźnikiewicza 

z Borysowa. W czołówce z 

powodzeniem tworzących, wymienia 

się Stanisława Trockiego z Kurowa 

oraz innych obecnie tworzących w tym 

rejonie rzeźbiarzy: Lucjana Lipę z Olesina, 

Zygmunta Kozaka z Nasiłowa, 

Zbigniewa Kozaka z Puław, Janinę 

Rodak z Michowa, Ludwika Sandeckiego 

i Barbarę Górską z Puław, Zbigniewa 

Marczyńskiego z Poniatowej. 

Halina Solecka 

50

Chrystus Frasobliwy Tadeusza Szkodzińskiego z Lisznej 

Fragmenty ekspozycji. 

Fot. H. Solecka 

XVIII Międzynarodowe 

Spotkania Folklorystyczne - Lublin 2003 

Dzieci 

kontynuatorami 

tradycji 

W dniach 13-18 lipca 2003 roku Lublin już po raz osiemnasty 

gościł zespoły folklorystyczne, które tym razem reprezentowane 

były przez grupy dziecięce. Wystąpiło łącznie 

10 zespołów z 8 krajów: z Chorwacji - Zespół Pieśni i 

Tańca Sumari z Vinkovci, z Czech - Dziecięca Grupa Folklorystyczna 

Fryštáćek z miasta Fryšták, z Gruzji - Zespół 

Folklorystyczny Papanaki z Kutaisi, z Litwy - Zespół Pieśni 

i Tańca Ugnelé, z Autonomicznej Republiki Rosyjskiej 

Tatarstanu - Zespół Szczęśliwe Dzieciństwo z Kazania, z 

Ukrainy - Zespół Folklorystyczny Orlyonok z Dniepropietrowska, 

z Węgier - Zespół Pieśni i Tańca Kenderkóc z 

Debreczyna oraz z Polski - Zespół Pieśni i Tańca Młody 

Toruń, Zespół Tańca Ludowego Mały Głusk z Lublina, 

Zespół Pieśni i Tańca Lublin im. Wandy Kaniorowej (organizator 

festiwalu). 

Imprezie patronowała Międzynarodowa Rada Stowarzyszeń 

Folklorystycznych Festiwali i Sztuki Ludowej 

(CIOFF) oraz prezydent Lublina Andrzej Pruszkowski. 

Dzięki olbrzymiemu wysiłkowi władz miasta koncerty 

odbywały się w nowej i pięknej muszli koncertowej w Ogrodzie 

Saskim, której okrojona (w porównaniu z poprzednią) 

widownia okazała się niestety zbyt ciasna, by pomieścić liczne 

rzesze miłośników folkloru, nie tylko rodzimego. 

Entuzjazm widzów wzbudzały żywiołowe i doskonale wykonywane 

tańce małych Gruzinów (taniec z szablami, tarczami, 

popisy taneczne na palcach), tańce tatarskie, ruskie, 

baszkirskie i żydowskie w wykonaniu dzieci z Tatarstanu, 

dumki znad Dniepru, niemal ekwilibrystyczne tańce kozackie 

młodych Ukraińców, szeroka gama tańców, muzyki 

i strojów z różnych regionów Węgier, muzyka wykonywana 

na historycznych tamburynach, tańce i elementy obrzędowe 

z Chorwacji, tradycyjne instrumenty i muzyka litewska, 

scenki obrzędowe młodziutkich Czechów, czy wreszcie 

tańce kujawskie, warmińskie, lubelskie, góralskie, sądeckie, 

krakowskie i inne w wykonaniu zespołów polskich. 

Tradycyjnie już najmocniejszym akcentem w koncercie 

galowym kończącym Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne 

były dwa tańce polskie (tym razem lubelskie - 

„cygan" i walczyk), które zostały wykonane przez połączone 

wszystkie zespoły, co spotkało się z prawdziwym entuzjazmem 

i aplauzem widzów. 

Na marginesie lubelskiego festiwalu warto zauważyć, że 

głównym elementem dekoracji sceny były motywy wycinanek 

lubelskich, nieżyjącego twórcy z Garbowa - Ignacego 

Dobrzyńskiego. Autor scenografii został nimi zainspirowany 

w Krajowym Domu Twórczości Ludowej STL w Lublinie. 

Tekst i zdjęcie FRED 

51

Badania folkloru 

w powiecie ryckim 

Już po raz drugi odbył się w dniach 

11-17 lipca 2003 r. obóz naukowy dla 

studentów Zakładu Kulturoznawstwa 

UMCS, specjalizacja folklorystyka. 

Badania odbywały się na terenie powiatu 

ryckiego na Lubelszczyźnie. Celem 

wyjazdu było zebranie jak najwięcej 

informacji o dawnych zwyczajach rodzinnych 

(narodzinach, weselu i zwyczajach 

pogrzebowych), dorocznych 

oraz o wierzeniach i demonologii. 

Podczas tych paru dni udało nam 

się dokonać wstępnego rozpoznania 

terenu. Wywiady zostały przeprowadzone 

w różnych miejscowościach 

wszystkich gmin tego powiatu. Badania 

przeprowadzono w następujących 

wsiach: Piotrowice, Pawłowice, Długowola 

(gm. Stężyca) Ownia, Dąbia 

Nowa (gm. Ryki), Gózd, Gęsia Wólka, 

Sokola (gm. Kłoczew), Korzeniów, 

Żabianka, Sarny (gm. Ułęż), 

Grabów Szlachecki, Grabów Rycki, 

W Korzeniowie podziwialiśmy umiejętności plecionkarza 

Nowodwór (gm. Nowodwór). 

W czasie obozu nagranych zostało 

21 kaset (90 minutowych). Ponadto sfotografowano 

kilkadziesiąt kapliczek i 

krzyży przydrożnych zarówno tych starych, 

jak i współczesnych. O większości 

kapliczek czy krzyży ze wsi Piotrowice, 

Ownia, Gęsia Wólka, Jagodne, 

Garbów Rycki, Sarna, Korzeniów udało 

się zebrać podstawowe informacje o 

ich powstaniu i ciekawe historie związane 

z miejscem ich lokalizacji. Z architektury 

drewnianej uwiecznionych 

zostało parenaście chałup zawierających 

bardzo ciekawe elementy zdobnictwa 

ciesielskiego. W sumie wykonanych 

zostało 250 zdjęć. Obecnie wszystkie 

zebrane materiały znajdują się w archiwum 

Zakładu Kulturoznawstwa. 

W obozie wzięło udział jedenastu 

studentów, nad którymi opiekę merytoryczną 

objęła mgr Mariola Tymochowicz. 

Zakwaterowanie było w Ze- 

Figura ze wsi Sarna 

spole Szkół Mechanicznych w Rykach. 

Szczególną pomoc w organizacji 

obozu okazali również starosta 

Stanisław Jagiełło oraz Małgorzata 

Grzechnik, która przez cały czas trwania 

obozu opiekowała się nami z ramienia 

starostwa. Za co pracownicy i 

studenci Zakładu Kulturoznawstwa 

pragną gorąco podziękować. 

Studenci mogli zwiedzić XIXwieczną 

twierdzę w Dęblinie, drewniany 

kościół z XVIII w. w Żabiance, 

pałac w Ułężu, kościół neogotycki i 

klasycystyczny zespół pałacowy w Sobieszynie, 

wystawę przedstawiającą 

osiągnięcia ośrodka garncarskiego w 

Branowie i Szkołę Rolniczą im. Kajetana 

hr. Kickiego w Sobieszynie. 

Mamy nadzieję, że nasza współpraca 

będzie kontynuowana, a w najbliższej 

przyszłości wydana zostanie 

ciekawa publikacja z opracowanych 

materiałów. 

MT 

Fot. Paweł Królikowski 

• W dniach 13-23 czerwca br. odbywał 

się plener twórców ludowych i 

malarzy amatorów w Kaszubskim 

Uniwersytecie Ludowym w Starbieninie, 

gdzie mieści się filia tej instytucji. 

Nasz oddział był współorganizatorem 

pleneru. Uczestniczyli w nim 

twórcy ludowi Kaszub, Kociewia i 

Borów Tucholskich. Była również 

grupa malarzy z podobnego ośrodka 

w Schwerinie w Niemczech. 

To już dwudziesty raz pomieszczenia 

KUL-u zamieniły się w pracownie 

rzeźby, malarstwa i haftu. To nic, 

że trzeba parę złotych dopłacić, bo w 

kulturze coraz biedniej, bo najważniejsze 

są nasze spotkania z koleżankami 

i kolegami od dłuta, igły czy 

pędzla. Wymieniamy doświadczenia, 

Z życia Oddziału 

snują się wspomnienia, jak w tym 

roku, gdy pokazałem uczestnikom 

moje spotkania z Izajaszem Rzepą, 

Apolinarym Pastwą, Alojzym Stawowym, 

Henrykiem Heweltem. Pokazałem 

stare plenery, wielu ich uczestników 

opuściło już ten świat. A widzieliśmy 

to dzięki moim starym filmom 

kręconym za pomocą kamery 8 mm. 

Na zakończenie wszyscy uczestnicy 

pleneru otrzymali dyplomy i listy 

gratulacyjne podpisane przez mgr 

Krystynę Szałaśną, kustosza Muzeum 

Etnograficznego w Oliwie. Honorowe 

dyplomy, podpisane przez wszystkich 

twórców, otrzymali: mgr Krystyna 

Szałaśna, dr Aleksander Błachowski 

oraz mgr Anna Kwaśniewska - 

konsultanci pleneru. 

• Wycinki, to maleńka wieś leżąca 

na południowym Kociewiu w gminie 

Osiek. W tej wsi powstało Koło 

Twórców Ludowych, którym kieruje 

Zenon Usarkiewicz. Z jego inicjatywy 

w byłej szkole w Wycinkach powstała 

Izba Regionalna, której oficjalne 

otwarcie nastąpiło 5 czerwca br. 

52

Wystawa w Muzeum Etnograficznym - Oddział Muzeum Narodowego we Wrocławiu 

„Gdzie jest druga taka wieś. 

Tarnówka Pełna - Nowy Waliszów" 

Wystawa, otwarta 19 września br., prezentowała dzieje 

wsi Tarnowica Polna od połowy XIX wieku po czasy 

współczesne. Na zachowanych fotografiach utrwalono 

przede wszystkim uroczyste momenty z życia rodzin chłopskich 

- wesela, I komunie, inauguracje i zakończenia roku 

szkolnego, pielgrzymki, wyjazdy na odpust do miasta, zabawy. 

Znaczna ich część oddaje także dramatyczny czas 

wywózek na Sybir, udziału mieszkańców w walkach na 

frontach I i II wojny światowej. 

Osobny rozdział stanowią - zatrzymane w obiektywie 

fotografa - istotne momenty z okresu powojennego zasiedlenia 

ziem zachodnich, głównie Nowego Waliszowa. 

Tarnowiczanie osiedlali się jednak 

także w Starym Waliszowie, Pławnicy, 

Starej Bystrzycy, Olesznej i Jaźwinach 

(okolice Dzierżoniowa) oraz w 

Czarnowie (Lubuskie). 

Fotografiom towarzyszyły dokumenty 

oraz liczne teksty, wspomnienia 

mieszkańców Tarnowicy lub ich 

potomków, wystawę uzupełniają elementy 

ubiorów, środki transportu, 

święte obrazy, narzędzia pracy przewiezione 

na Dolny Śląsk przez tarnowiczan 

- w części do dziś przechowywane 

w ich domach jako rodzinne 

pamiątki, a w części stanowiące już 

własność muzeum. 

Wieś Tarnowica Polna dwukrotnie 

prezentowała się już na przygotowanych 

przez działacza kulturalnego Andrzeja 

Wziątka ekspozycjach w Bystrzycy 

Kłodzkiej, a jej mieszkańcy stali się bohaterami 

reportaży telewizyjnych przygotowanych 

przez Grażynę Orłowską- 

Sondej. Z jej inicjatywy i dzięki wsparciu 

sponsorów "dwukrotnie, w latach 

2002 1 2003, tarnowiczanie mieli możliwość 

powrotu w rodzinne strony. 

W otwarciu wystawy uczestniczyli mieszkańcy wsi, 

wśród nich także członkowie zespołu „Waliszowianie". 

Tarnowica, Kresy Wschodnie 

To dzieciństwa mego kraj 

Śpiewna mowa polna droga 

I pszeniczny wielki łan 

Tarnowica jaka piękna 

Gdzie jest druga taka wieś 

Tam przeżyłem chwile piękne 

Tam przeżyłem życia raj 

Tarnowica Polna. Amatorski zespół teatralny przed Domem Narodowym 

(fot. sprzed 1945 r.) 

Gdańskiego STL 

Izba gromadzi przedmioty tradycyjnego 

sprzętu i sztuki ludowej Kociewia. 

W sezonie placówka jest czynna 

cztery godziny dziennie. 

• Sianowo to malowniczo położona 

wieś na Kaszubach. Znajduje się 

w niej słynne Sanktuarium Matki Bożej 

Sianowskiej, do którego co roku 

pielgrzymują tysiące pątników. Z 

uwagi na coraz większe zainteresowanie 

tym miejscem kultu, ks. proboszcz 

Piepiórka wystąpił z inicjatywą wybudowania 

Drogi Krzyżowej wokół placu 

pielgrzymkowego. Powołany został 

komitet organizacyjny, któremu przewodniczył 

Eugeniusz Pryczkowski, redaktor 

magazynu telewizyjnego 

„Rodna Zemia". Pan Eugeniusz poprosił 

mnie o pomoc w realizacji tego 

pięknego przedsięwzięcia. Propozycję 

przyjąłem z ochotą. 

Opracowałem projekt poszczególnych 

stacji. Są to płaskorzeźby o wymiarach 

110x100x10 cm, głęboko 

rzeźbione. Do wykonania płaskorzeźb 

poprosiłem Janinę Gliszczyńską z 

Przęsina - wyrzeźbiła stację XII i XV, 

Henryk Dejk z Żukowa wykonał stację 

I, Jerzy Kamiński z Barłożna - 

stację II i V. Stację III wyrzeźbił Jerzy 

Walkusz z Hopowa, a Czesław 

Birr - stację IV. Maciej Zagórowicz, 

głuchoniemy młody człowiek ze 

Zwarcienka, wyrzeźbił stację VI, 

Henryk Lepak z Bytowa - stację VII. 

Mój brat Rajmund Zieliński ze Zblewa 

wykonał stację VIII, Halina Krajnik 

z Kościerzyny - XII, a Włodzimierz 

Ostoja-Lniski z Czerska - XIV. 

Stacja IX i X są dziełem Tomasza Śliwińskiego 

i jego ojca Stanisława. Józef 

Semmerling z Gdańska wyrzeźbił 

stację XI. 

Gdańsk 10.08.2002 

Edmund Zieliński 

53

Międzynarodowa konferencja 

„Współczesne problemy 

śpiewu tradycyjnego" 

Na przełomie lat 70. i 80. w Moskwie, 

a później w innych miastach byłego 

ZSRR, powstały grupy, celem których 

były prowadzenie badań nad ludową 

kulturą tradycyjną w sposób odmienny 

od oficjalnie wówczas 

stosowanego. Do tej pory instytucje 

prowadzące badania w tej dziedzinie 

traktowały folklor muzyczny jako materiał 

przeznaczony wyłącznie do archiwum; 

istniejący tylko w postaci kaset 

przechowywanych w szufladach. W tej 

sytuacji dla nauki muzyka tradycyjna 

była żywa tylko w chwili nagrywania na 

taśmę. Jednocześnie istniała oficjalna 

forma prezentacji muzyki ludowej przez 

zespoły muzyki ludowej i ludowe chóry, 

finansowane przez państwo. Kryteria 

estetyczne „muzyki ludowej" w tym 

wydaniu wychodziły naprzeciw oficjalnym 

potrzebom; aranżacje pieśni ludowych 

były wesołe, przepełnione optymizmem, 

wręcz egzaltowane. Erzac 

muzyki ludowej sformowany przez te 

zespoły przesłaniał prawdziwy wizerunek 

sztuki tradycyjnej. Uczeni, którzy zaproponowali 

nowe, wręcz eksperymentalne 

formy badania muzyki tradycyjnej, 

spotkali się ze skomplikowaną, wielowymiarową 

i wielopoziomową tradycją 

muzyczną. Odkryli przy tym nieznany 

dla siebie język kultury, który musieli 

poznać, by móc się nim posługiwać. 

Z kolei profesjonalni muzycy związani 

ze sztuką tradycyjnego wykonawstwa 

stawali wobec muzyki babć i dziadków 

nie mających najmniejszego pojęcia 

o nutach. Musieli się nauczyć wsłuchiwać 

w mikrointonacje śpiewu oraz 

opanować lokalne dialekty językowe i 

muzyczne. W tych odkryciach bogatego 

świata muzycznego rodzimej kultury 

należy szukać źródeł powstania zespołów, 

które z jednej strony osiągnęły 

bardzo wysoki poziom artystyczny 

(m.in. dzięki wnikliwym badaniom), a 

z drugiej strony wzięły odpowiedzialność 

za ocalenie lokalnych tradycji. Tak 

więc na przestrzeni kilkunastu lat powstało 

nowe zjawisko kulturowe. 

Z czasem pojawiły się także pytania 

dotyczące kontynuacji tradycji wiejskiego 

muzykowania, bowiem „wiek tradycji", 

ze względu na podeszły wiek wiejskich 

wykonawców, sprawia, że niedługo 

rzeczywiście będziemy poznawali 

kulturę tradycyjną tylko z nagrań. 

I Międzynarodowa konferencja „ 

Współczesne problemy śpiewu tradycyjnego" 

zorganizowana przez Ośrodek 

Badań Muzykologicznych i Kulturowych 

Europy Środkowo-Wschodniej 

przy Fundacji Muzyka Kresów z Lublina 

i Dom Pracy Twórczej Ministerstwa 

Kultury w ramach Międzynarodowej 

Szkoły Muzyki Tradycyjnej przy Fundacji 

Muzyka Kresów odbyła się w 

dniach 5-7 lutego 2003 w Domu Pracy 

Twórczej w Wigrach. Stała się ona miejscem 

spotkania naukowców z Polski, 

Litwy, Rosji i Ukrainy, dla których pytania 

dotyczące kontynuacji tradycji są 

podstawą dyskursu naukowego oraz 

równoległej działalności twórczej. 

Organizatorzy zakładali, że spotkanie 

to z jednej strony umożliwi zaprezentowanie 

różnych kierunków działalności 

„szkół naukowych" z tych krajów, z drugiej 

zaś zainicjuje dyskusję na temat o 

przyszłości tradycyjnej kultury muzycznej. 

Jak podkreślił dyrektor fundacji 

Jan Bernad, otwierając spotkanie - pytania 

o istotę kultury tradycyjnej oraz 

problemy dotyczące kontynuacji tradycji, 

towarzyszące nam, mieszkającym 

w zurbanizowanym świecie, dalekim 

od natury, ciągle są aktualne i niemożliwe 

do uchylenia. 

Konferencję zrealizowano przy pomocy 

finansowej Ministerstwa Kultury 

i Fundacji Konkursu Pro Publico Bono. 

Konferencję otworzyły referaty, w 

których autorzy rozpatrywali problemy 

tradycji z perspektywy ogólnej: filozofii 

tradycji, filozofii kultury, filozofii 

muzyki, sięgając do podstaw i genezy 

tych zjawisk. Stworzyło to punkt wyjściowy 

do rozumienia aktualnych problemów. 

Uwagi o przyszłości tradycji 

Miłosza Gałeckiego (Lublin) były rozważaniem 

nad przyczyną porażki prób 

włączenia tradycji w kulturę nowoczesną. 

Podstawą ich jest zasadnicza rewizja 

pojęcia tradycji, jest to warunek odnowienia 

„świadomości tradycji". Problem 

śpiewu tradycyjnego dotyczy głównego 

tematu filozofii muzyki - pytania 

o jej początku. Śpiew tradycyjny występuje 

w przeciwstawieniu do natury jako 

znak absolutnej obecności kultury. 

Proces formowania intonacji, myślenia 

muzycznego w „czasie mitologicznym" 

Daniła Piercow z Kijowa porównuje 

do organizacji przestrzeni muzycznej 

w trakcie pracy z ludźmi, którzy nie 

mają stałych schematów muzycznych. 

Obserwacje badawcze opisane jako 

okres chaotyczny (Krystalizacje języka 

muzycznego: doświadczenie pracy z początkującym 

zespołem) przedstawiono 

na podstawie pracy z aktorami w ramach 

projektu „Morfina. Dźwięki" 

według tekstów Kandyńskiego. 

Z kolei Igor Macijewski z Petersburga 

w referacie Ku współczesnej 

interpretacji śpiewu tradycyjnego zauważył, 

że zwrócenie się ku śpiewaniu tradycyjnemu 

dziś jest związane z poszukiwaniem 

w zachowanych tradycyjnych 

formach wykonawstwa ekologii duchowej, 

sztuki wysokiej i energii odrodzenia 

duchowego ze względu na niebezpieczeństwo 

zaniku potrzeb własnej 

twórczej aktywności, co w konsekwencji 

grozi przekształceniem większości 

społeczeństwa w wyłącznie konsumentów 

sztuki. Mając na celu podtrzymanie 

tożsamości zarówno indywidualnej 

jak i narodowej w poszukiwaniu nowych 

form w kontaktach z odbiorcą, 

twórcy zwracają się do tego, co zostało 

zapomniane lub nie zostało poznane. 

Powstanie „ruchu folklorystycznego" 

nastawionego na odtwarzanie autentycznej 

tradycji różnie przebiegało 

na terenach różnych państw. Od lat 60. 

do 90. restytucja idei litewskiej kultury 

narodowej przejawiała się w wielu różnych 

przedsięwzięciach kulturalnych. 

W tym okresie folkloryści zajęli się ożywianiem 

wymarłych gatunków muzyki 

ludowej. Ruch folklorystyczny na Litwie 

powstał jako alternatywa wobec 

napuszonej kultury oficjalnej. Najsilniejszym 

impulsem do powstania tego 

ruchu było wówczas pragnienie rekonstrukcji 

obrzędów przedchrześcijańskich. 

Natomiast w swej działalności liderzy 

ruchu zostawiali poza uwagą pytania 

dotyczące techniki śpiewu (tańca, 

gry), dążąc do zaangażowania jak 

największej ilości osób. Efektem tego 

stała się sceniczność i „festynowość" 

jako najbardziej rozpowszechniona forma 

prezentacji muzyki tradycyjnej. 

(Por. referaty: Zafascynowani dawnymi 

głosami Pionierzy ruchu folklorystycznego, 

Auste Nakiene - Wilno, Proces 

kontynuowania śpiewu tradycyjnego na 

Litwie Rytis Ambrazevicius - Wilno). 

W lutym 2003 r. przypadła 30 rocznica 

powołania zespołu muzyki ludowej 

Dmitrija Pokrowskiego, któremu 

Rosja zawdzięcza nowy kierunek w 

kulturze - prezentacje autentycznej 

muzyki ludowej we współczesnych mediach 

oraz scenach, salach koncertowych, 

teatrach. W styczniu 1980 r. Pokrowski 

stworzył ośrodek, otwarty z 

myślą o miłośnikach muzyki ludowej. 

Wielką zasługa tego ośrodka było udowodnienie, 

że autentyczna muzyka ludowa 

nierozłącznie jest związana z teraźniejszością, 

współbrzmi z nią, a 

wręcz może być przez współczesnych 

pożądana, co potwierdził Władimir 

Iwanow z Moskwy w referacie Doświadczenie 

pracy folklorystycznego studia 

Dmitrija Pokrowskiego 1980-1982. 

Przedłużeniem tematu był referat Olgi 

Klucznikowej z Moskwy, zatytułowany 

Współczesny stan ruchu folklorystycznego 

w Rosji. Uczestnicy zespołów folklorystycznych 

z reguły mają bardzo poważne 

i głęboko osobiste podejście do 

badanych tradycji. Celem ich jest zapoznanie 

się z językiem kultury, pra- 

54

gnienie wcielenia zasad „identyczności" 

z grupą śpiewaków autentycznych. Grupy 

te świadomie rezygnują z nazwy „zespół" 

na rzecz „rodzinny folklorystyczny 

teatr", „laboratorium", „klub folklorystyczny", 

nie kojarzą swojej działalności 

z prezentacjami scenicznymi. 

Na koniec chciałem przedstawić 

grupę autorów, których referaty były 

poświęcone metodyce i metodologii 

pracy w zespole oraz praktycznym pytaniom 

związanym z techniką śpiewu 

tradycyjnego, co ilustrowano materiałem 

z różnie lokalizowanych tradycji, 

aspektom technicznym pracy nad głosem, 

problemom powstającym w trakcie 

pracy z grupą, próbom rekonstrukcji 

pieśni tradycyjnych. 

Na podstawie wieloletniego doświadczenia 

badań teoretycznych i 

praktycznych nad techniką śpiewu tradycyjnego 

i opanowaniem lokalnych 

muzycznych dialektów Swietłana Własowa 

(Moskwa) w referacie Zasady 

przyswajania stylu wokalnego lokalnej 

tradycji przedstawiła szereg problemów, 

które powstają w trakcie pracy 

z zespołem pieśni tradycyjnych oraz 

własne metody ich rozwiązania. Folklor 

jest tradycją ustną, dlatego przekazywanie 

i odbiór materiału wymaga 

stosowania konkretnych metod pracy 

w zespole. Oswajanie zasad funkcjonowania 

folkloru w środowisku naturalnym, 

uświadomienie języka muzycznego, 

ruchu rytmicznego, logiki budowy 

melodii, praca nad oddechem etc. 

Są to kierunki pracy, celem której jest 

transmisja prawdziwego wizerunku 

tradycji. Zasadą „życia" folkloru, jako 

kultury kanonicznej, jest aktualizacja 

doświadczeń poprzednich pokoleń w 

nowych warunkach historycznych. 

Rytis Ambrazevicius z Wilna w 

wystąpieniu zatytułowanym Moje doświadczenie 

nauczania śpiewu tradycyjnego 

stawia pytania dotyczące przekazywania 

wokalu tradycyjnego, korzystając 

ze źródła żywej tradycji oraz 

prób rekonstrukcji pieśni z zapisu nutowego 

stosując metodę projekcji bliskich 

styli wykonawczych. Jewgenij 

Jefremow (Kijów) w referacie Cichy 

śpiew i „cienki głos " w folklorze ukraińskim 

przedstawił specyfikę niektórych 

gatunków pieśni wykonywanych falsetem. 

Między innymi taka technika 

śpiewu pojawia się w sytuacjach obrzędowych, 

podkreślając niezwykłość 

oraz inny wymiar czasowy tych sytuacji. 

Konieczność korzystania z tego 

rodzaju „głosu" nie śpiewaczego i nie 

mówionego, jego „nienaturalność" w 

trakcie obrzędu pełni funkcje magiczną 

intonacji rytualnej przeznaczonej 

do obcowania ze światem sakralnym. 

Referatom towarzyszyły prezentacje 

materiałów audio i wideo. 

Organizatorzy planują wydanie 

wybranych materiałów. 

Roman Jenenko 

• Jubileusz 50-lecia świętował Zespół 

Pieśni i Tańca „Powiśle", który w 1953 

roku założyła Kazimiera Walczak. Z 

tej okazji jubilat trzykrotnie zaprezentował 

się publiczności: 16 maja wystąpił 

w GOK w Końskowoli, 17 maja był 

koncert galowy w Puławskim Domu 

Kultury „Dom Chemika", a 18 maja 

ZPiT „Powiśle" mogli podziwiać mieszkańcy 

Puław. 

• 22 maja w Muzeum Diecezjalnym we 

Wrocławiu odbył się wernisaż wystawy 

„Malarstwo na szkle Agnieszki Górkiewicz 

z Bukowiny Tatrzańskiej". 

• Puławski Ośrodek Kultury „Dom 

Chemika" i Klub Twórców Ludowych 

w Puławach były organizatorami wystawy 

„Artystyczna twórczość wsi". 

Otwarto ją 9 czerwca w Puławskiej 

Galerii Sztuki. 

• W Muzeum Regionalnym w Łukowie 

12 czerwca odbyło się otwarcie 

wystawy „Przegląd twórczości ludowej 

regionu łukowskiego". Zorganizowały 

ją Muzeum Regionalne i 

Łukowski Oddział STL. 

• Obchody 25-lecia Oddziału Gdańskiego 

STL odbyły się 23 czerwca w 

Muzeum Kaszubskiego Parku Etnograficznego 

we Wdzydzach Kiszewskich. 

W programie jubileuszu znalazły 

się m.in.: msza święta w intencji 

twórców, wspomnienia minionego czasu, 

wręczenie medali „Za zasługi dla 

twórczości ludowej", otwarcie wystawy 

dorobku członków Oddziału oraz 

złożenie kwiatów na grobie Teodory i 

Izydora Gulgowskich. 

• IV Zamojskie Dni Folkloru odbyły 

się 12 i 13 lipca w Zwierzyńcu. Złożyły 

się na nie: wystawa sztuki ludowej, 

korowód zespołów i kapel, koncert 

uczestników imprezy oraz pokazy i 

kiermasz sztuki ludowej. 

• Od 2 do 13 lipca w Wojciechowie 

na Lubelszczyźnie odbywały się Ogólnopolskie 

Warsztaty Kowalskie. 

• Wojewódzki Dom Kultury w Lublinie 

i Lubelskie Towarzystwo Fotograficzne 

- to organizatorzy wystawy 

zdjęć „Kazimierz 2003" prezentującej 

XXXVII Ogólnopolski Festiwal 

Kapel i Śpiewaków Ludowych. Wernisaż 

ekspozycji miał miejsce w WDK 

Lublin 23 lipca. 

• Uroczyste otwarcie pracowni ceramiki 

odbyło się 25 lipca w Muzeum 

Kultury Ludowej w Węgorzewie. 

• II Plener rzeźbiarski twórców ludowych 

Lubelszczyzny im. Augusta Zamojskiego 

odbywał się w dniach 27 lipca 

- 10 sierpnia w Jabłoniu. 

• Kiermasz sztuki ludowej, przegląd i 

koncerty zespołów i solistów, prezentacje 

widowisk obrzędowych i teatrów, 

były głównymi punktami programu 

XXVI Międzynarodowego Jarmarku 

Folkloru, który w dniach 2-3 sierpnia 

ZAPROSILI 

NAS 

zorganizowano w Węgorzewie. W jarmarku 

uczestniczyły zespoły i soliści z 

woj. warmińsko-mazurskiego i z innych 

regionów Polski oraz z Czech, 

Litwy, Białorusi, Ukrainy, Rosji i Łotwy. 

Imprezie towarzyszyły pokazy rzemiosł 

tradycyjnych. 

• Ośrodek Kultury Regionalnej Puszczy 

Białej „Kuźnia kurpiowska" otwarto 

uroczyście 31 sierpnia w Pniewach. 

• Regionalny Ośrodek Kultury w Częstochowie 

zorganizował wystawę malarstwa 

na szkle Agnieszki Górkiewicz 

„Na okruchach szkła". Ekspozycję można 

było zwiedzać od 5 do 26 września. 

• 7 września w Zagrodzie Kurpiowskiej 

zorganizowano Niedzielę Kadzidlańską. 

• Jubileusz 30-lecia obchodził Opolski 

Oddział Stowarzyszenia Twórców 

Ludowych. 9 września w Muzeum Wsi 

Opolskiej odbyły się uroczystości jubileuszowe, 

podczas których uhonorowano 

zasłużonych twórców, mówiono 

też o uwarunkowaniach i kształcie 

współczesnej twórczości ludowej w regionie. 

Na zakończenie podsumowano 

konkurs „Współczesna twórczość 

ludowa Opolszczyzny", wręczono nagrody 

i wyróżnienia jego laureatom 

oraz otwarto wystawę pokonkursową. 

• Warsztaty etnograficzne „Ginące 

zawody" odbywały się w dniach 10-12 

września w Zagrodzie Kurpiowskiej w 

Kadzidle. W programie znalazły się 

pokazy: obróbki lnu, tkactwa, garncarstwa, 

bursztyniarstwa, plastyki obrzędowej, 

rzeźby i plecionkarstwa. Nie 

zabrakło tańca i śpiewu kurpiowskiego. 

Były też kiermasze sztuki ludowej, 

miodów, potraw regionalnych i wystawa 

haftu i koronki kurpiowskiej. 

• „Wesele kurpiowskie" - IV Ogólnopolski 

Przegląd Obrzędów Weselnych 

odbywał się 14-15 września w 

Kadzidle. 

• 14 września Muzeum Wsi Lubelskiej 

przeżywało prawdziwe oblężenie. Stało 

się tak za sprawą imprezy „Z zagrody 

na jarmark i do miasteczka", 

podczas której zwiedzającym zaprezentowali 

się m.in.: garncarze, powroźnicy, 

kowale, plecionkarze, łyżkarze i 

olejarze. Goście mogli oglądać obróbkę 

lnu, młóckę cepem, mielenie w żarnach, 

wyrób masła, kaszy i chleba. 

• XXVIII Zjazd Twórców Ludowych 

z Kujaw, Pałuk, Borów Tucholskich, 

Ziemi Chełmińskiej i Dobrzyńskiej, 

Krajny i Kaszub odbył się 21 września 

w Żninie. Tego dnia świętowano też 

jubileusz 15-lecia działalności Oddziału 

Bydgosko-Toruńskiego STL. 

• Wystawę „Kowalstwo ludowe na Lubelszczyźnie" 

otwarto 8 października 

w Muzeum Regionalnym PTTK w 

Puławach. 

(XL) 

55

KSIĄŻKI 

NADESŁANE 

Hryhorij Arkuszyn, Powiedział, co wiedział. Ludowe porzekadła 

i zagadki z Zachodniego Polesia oraz zachodniej 

części Wołynia, Lublin - Łuck 2003, s. 175 (książka w języku 

ukraińskim, streszczenie w jęz. polskim i angielskim). 

Tadeusz Barańczuk, W kręgu mistrza Ruszkowskiego. 

Ruszkowski, Huras, Kępczyński, rzeźba, katalog wystawy w 

Muzeum Mazowieckim w Płocku, Płock 2001, s. 44, fot. 

Tadeusz Barańczuk, Mazowsze - oblicza regionów, 

Płock 2002, s. 412. 

Jerzy Bartmiński, Polskie kolędy ludowe, Kraków 2002, 

s. 412. 

Elżbieta Berendt, Sztuka nieprofesjonalna na Śląsku, 

katalog zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, 

1992, s. 72, fot. 

Elżbieta Berendt, Hanna Golla, Muzeum Etnograficzne 

we Wrocławiu (informator), Wrocław, brak roku wydania, 

s. 28, fot. 

Elżbieta Berendt, Rzeźba ludowa na Dolnym Śląsku, 

katalog zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, 

1995, s. 192, fot. 

Maria Brylak-Załuska, Do cerkwi, do miasta, na tańce. 

Tradycyjny strój Łemków - rusińskich górali karpackich (katalog 

wystawy), Nowy Sącz 2002, s. 16, fot. 

Jerzy Cetera, Artur Gawoł i Dan Wołkowycki, Dolinami 

rzek, informator wystawy w Białostockim Muzeum 

Wsi, Białystok 2002, s. 16, fot. 

Stefan Chojnowski, List do serc (tomik poetycki), Ciechanów 

2003, s. 88, fot. 

Chrystus Frasobliwy z kolekcji Barbary i Jerzego Wesołowskich, 

katalog wystawy w Muzeum Mazowieckim w 

Płocku, Płock 1991, s. 44, fot. 

Tomasz Czerwiński, W kuchni i komorze, informator 

wystawy w Muzeum Mazowieckim w Płocku, Płock 1999, 

s. 20, ilustracje. 

Wanda Dowlaszewicz, Wielkanoc w tradycji polskiej, 

informator wystawy w Muzeum Mazowieckim w Płocku, 

Płock 1996, s. 40, fot. 

Wanda Dowlaszewicz, Rzeźba Antoniego Kamińskiego, 

katalog wystawy w Muzeum Mazowieckim w Płocku, 

Płock 1998, s. 40, fot. 

Wanda Dowlaszewicz, Rzeźba Andrzeja Wojtczaka, 

katalog wystawy w Muzeum Mazowieckim w Płocku, 

Płock 1999, s. 44, fot. 

Wanda Dowlaszewicz, Na pątniczym szlaku do Skępskiej 

Madonny, informator wystawy w Muzeum Mazowieckim 

w Płocku, Płock 2001, s. 36, fot. 

Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, 

pod redakcją E. Fryś-Pietraszkowej, A. Kowalskiej, 

A. Spiss, tom I, Kraków 2002, s. 354, fot. 

Elżbieta Teresa Filip, Zabawki w zbiorach Działu Etnografii 

Muzeum w Bielsku-Białej (folder), Bielsko-Biała 

2002 (?), s. 6, fot. 

Elżbieta Teresa Filip, Legendy i baśnie w malarstwie 

Marii Lenczewskiej (folder), Bielsko-Biała 2002, s. 6, fot. 

Gadki z Chatki, Pismo folkowe, nr 45/46 (2-3/2003), 

Lublin 2003, s. 58, fot. 

Gry towarzyskie i hazardowe (wystawa akcesoriów gier 

od czasów najdawniejszych po współczesność), informator 

wystawy w Muzeum Podlaskim w Białymstoku, Białystok 

2001, s. 16, fot. 

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan, Polski pielgrzym (album), 

Częstochowa 2000, s. 126, fot. 

Jerzy Jastrzębski, Bursztyniarstwo na Kurpiach, katalog 

wystawy w Muzeum Mazowieckim w Płocku, Płock 

1999, s. 28, fot. 

Elżbieta Kaczmarek, Warmia i Mazury, informator 

wystawy sztuki ludowej w Muzeum Mazowieckim w Płocku, 

Płock 2000, s. 12, fot. 

Wojciech Kowalczuk, Jakub Smolski - wiejski fotograf 

z Łuki, katalog wystawy w Muzeum Podlaskim w Białymstoku, 

Białystok 2002, s. 20, fot. 

Ks. Tomasz Krzesik, Skazana na wygnanie. Dzieje Rodnia 

i Sanktuarium, Kodeń - Lublin 2002, s. 129, fot. 

XVIII Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne - 

Lublin 2003, Lublin 2003, s. 16, fot. 

Na ludową nutę - ginące piękno. Informator o ludowych 

kapelach, zespołach śpiewaczych, obrzędowych i teatralnych 

oraz pieśni i tańca. Opr. Bożena Głowacz, Elżbieta 

Sadowska-Kasiborska. Wydawca: ZG STL i KDTL, 

Lublin 2003, s. 118, fot. 

Ocalić od zapomnienia - ginące zawody Lubelszczyzny 

(informator), Podedwórze 2002, s. 16, fot. 

I Plener Rzeźbiarski Twórców Ludowych Lubelszczyzny 

im. Augusta Zamoyskiego - Jabłoń 2002 (katalog), Parczew 

2002, s. 12, fot. 

Małgorzata Podlewska-Bem, Z aniołami. Anioły w polskiej 

tradycji i sztuce ludowej, katalog wystawy w Muzeum Pojezierza 

Łęczyńsko-Włodawskiego, Włodawa 2002, s. 24, fot. 

Marian Pokropek, Męka i Zmartwychwstanie Pańskie, 

informator wystawy w Muzeum Mazowieckim w Płocku, 

Płock 2000, s. 24, fot. 

Agnieszka Pokropek, Marian Pokropek, Koń jaki jest 

każdy widzi, czyli wizerunek konia w sztuce ludowej i malarstwie 

nieprofesjonalnym, Muzeum Wsi Mazowieckiej w 

Sierpcu, 2003, s. 24, fot. 

Adam Polski, Wieś poetów. Poezja ekologiczna z gminy 

Fajsławice, Fajsławice 2002, s. 148. 

Ptaki w drewno przeobrażone, informator wystawy w 


Regina Rok, Częstochowski strój ludowy, Częstochowa 

1998, s. 132, fot. 

Regina Rok, Aleksander Jaśkiewicz, Z dawna Polski 

tyś Królową. Pamiątka z pielgrzymki do Jasnej Góry (album), 

Częstochowa 2002, s. 240, fot. 

Magdalena Rostworowska, Śląski strój ludowy, katalog 

zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, Wrocław 

2001, s. 196, fot. 

Władysław Sitkowski, Świat się przewraca (tomik poezji), 

Zamość 2003, s. 96. 

Tomasz Spychała, Len - surowiec tysiącleci, Wieluń 

1998, s. 38, fot. 

Studia z dziejów Grabowca, pod red. K. Spaleńca, Lublin-Grabowiec 

2003, s. 100, fot. 

Krystyna Szałaśna, Kaszuby, informator wystawy w 


Wanda Szkulmowska, Sztuka ludowa w Borach Tucholskich, 

Tuchola 2003, s. 40, fot. 

Sztuk ludowa w woj. śląskim (katalog wystawy), Bielsko-Biała 

2001, s. 16, fot. 

Paweł A. Szymczak, Tadeusz Kacalak: rzeźbiarz, kolekcjoner... 

(katalog wystawy), Kutno 2003, s. 20, fot. 

Śląsk, Schlesien, Slezko. Przenikanie kultur, pod redakcją 

Zygmunta Kłodnickiego, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 

2000, s. 168, fot. 

75-lecie urodzin Profesora Michała Łesiowa. Dorobek 

naukowo-dydaktyczny i działalność społeczna, Lublin - 

Łuck 2003, s. 118, fot. 

Gabor Veres, Sztuka ludowa Komitatu Heves, Węgry, 

Przemyśl 2003, s. 30, fot. (informator wystawy). 

Jerzy Waszkiewicz, Zagroda sitarska (informator), 

Muzeum Ziemi Biłgorajskiej, Biłgoraj 2003, s. 16, fot. 

Celestyn Wrębiak, Twórczość Bazylego Albiczuka, Lublin 

2003, wydawcy: Muzeum Południowego Podlasia w 

Białej Podlaskiej i ZG STL s. 80, fot. 

(Fred)

Antoni Kamiński, znakomity rzeźbiarz z Kutna, na plenerze w Dzierżąznej, o którym piszemy na str. 46. 

Fot. Andrzej Białkowski

PokaÅ¼ treÅÄ! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

PokaÅ¼ treÅÄ! - Biblioteka Multimedialna Teatrnn.pl