Rezime Summary - Komunikacija

UDK 001.3::[323.1:316.647.8(497) 

Aleksandra Kostić 

Danijela Gavrilović 

Jasmina Nedeljković 

Filozofski fakultet 

Niš 

ULOGA NAUKE U DEMISTIFIKOVANJU ETNIČKIH STEREOTIPA 

BALKANSKIH DRUŠTAVA 

Rezime 

Sukobi na Balkanu koji su u prethodnim godinama poprimili razmere sa nesagledivim 

posledicama imaju u svom podtekstu i komponente etničkih i verskih sukoba. Ta distinkcija MI- 

ONI se zasniva delimično i na postojanju etničkih stereotipa koji predstavljaju dodatni 

idintifikacioni marker da se onaj drugačiji prepozna i označi na prostorima Balkana veoma često 

kao neprijatelj. Kako smo svedoci i učesnici najčešćih i najtragičnijih meñuetničkih sukoba na tlu 

Evrope, ogromna je uloga i odgovornost sociologije i psihologije u razotkrivanju i demistifikovanju 

etničkih stereotipa. Mnogi “naučnici” gube vrednosnu neutralnost kada su u pitanju etnički odnosi 

naroda čiji su i sami pripadnici. Ovo je verovatno problem gde je postulat vrednosne neutralnosti” u 

nauci u najvećoj meri na ozbiljnom ispitu. 

Ključne reči: etnički stereotipi, meñuetnički sukobi, vrednosna neutralnost 

THE ROLE OF SCIENCE IN EXPOSING ETHNIC STEREOTYPES OF 

BALKAN SOCIETIES 

Summary 

Conflicts in the Balkans which have in the recent years assumed proportions of unthinkable 

consequences also contain components of ethnic or religious clashes. The distinction between US and 

THEM is partly based on certain ethnic stereotypes which represent an additional identification 

marker for the other to be recognized and labelled, in the Balkans very often, as an enemy. As we are 

witnesses to the most severe and tragic interethnic conflicts in Europe, the role of sociology and 

psychology in exposing ethnic stereotypes is immense. Many “scientists” lose their value neutrality 

when ethnic relations of their own nation are concerned. This is probably an issue in which the very 

idea of “value neutrality” of science is being seriously tested. 

Key Words: Ethnic Stereotypes, Interethnic Conflicts, Value Neutrality

ULOGA NAUKE U DEMISTIFIKOVANJU ETNIČKIH STEREOTIPA BALKANSKIH DRUŠTAVA 

Uvod 

Po svemu sudeći, naša znanja o socijalnom svetu koji nas okružuje imaju 

tendenciju da budu kategorisana, svedena na nekoliko osnovnih dimenzija u okviru 

kojih je moguće vršiti dalje razvrstavanje. Rodžer Braun (1965) smatra da je glavni 

zadatak našeg mišljenja da formira kategorije koje nam omogućavaju da uočavamo 

koja zbivanja se ponavljaju i da predviñamo buduća zbivanja. Naravno, kategorizacija 

se zasniva na našem saznanju da svaka osoba zauzima odreñene položaje i ispunjava 

različite uloge unutar brojnih društvenih grupa kojima pripada. Informacija o grupnoj 

pripadnosti utiče na našu sliku o nekoj osobi. Tako, pripadnicima odreñene socijalne 

kategorije pripisujemo niz zajedničkih karakteristika, verujući da one oblikuju njihovo 

ustaljeno socijalno ponašanje. Kategorijalna identifikacija neke osobe (polna, starosna, 

verska, politička, nacionalna), aktualizuje socijalni stereotip o njenim karakteristikama i 

obrazcima ponašanja koji se spremno pripisuju i svim osobama iz date kategorije. 

Tumačenje smisla postupaka osoba ponekad proizilazi iz podataka o njihovom 

kategorijalnom svrstavanju. Zbog toga je neophodno sistematski istražiti ulogu 

socijalne kategorizacije u razumevanju socijalnog ponašanja. Ova vrsta istraživanja, 

zapravo je i počela izučavanjem pojma socijalnog stereotipa, pri čemu su najveću 

pažnju privukli etnički stereotipi. 

Etnicitet je jedan oblik društvene organizacije koji je zasnovan na 

kategorijama, putem kojih se ljudi razvrstavaju po svom pretpostavljenom poreklu 

koje u društvenoj interakciji biva potvrñeno nizom socijalno diferencirajućih kulturnih 

znakova. Svaki narod ima neki skup obeležja identiteta na osnovu kojih razlikuje “nas” 

i “njih”. Veoma je teško odrediti ovaj skup obeležja koji čine identifikatore, ali se u 

svim teorijskim koncepcijama uzimaju u obzir ideje o zajedničkom poreklu-precima, 

mitskoj domovini, tradiciji, jeziku. Etnički i nacionalnni identitet imaju jak 

emocionalni legitimitet na ovim prostorima, uprkos vekovnim težnjama ka 

integracijama. Ove vrste društvene identifikacije igraju još uvek važnu ulogu u odabiru 

koncepta društvenog postojanja savremenog čoveka, iako procesi globalizacije utiču 

na stvaranje širih oblika identifikovanja (što nije povezano samo sa modernošću, 

hrišćanstvo na primer). Kako ističe Benedikt Anderson pripadnici ni najmanje nacije 

neće upoznati većinu drugih pripadnika svoje nacije, pa ipak “u mislima svakog od 

njih živi slika njihovog zajedništva” (Anderson, 1998, str.16). Uprkos čestim političkim 

manipulacijama etnničkom identifikacijom, možemo se složiti sa Hobsbaumom da 

“službene ideologije država i pokreta nisu vodiči onome što je na umu čak ni 

najlojalnijim grañanima i podržavaocima” (Hobsbaum, 1996, str.18). 

Da bi pojam etničke grupe imao smisla potrebno je da članovi prepoznaju 

granice kolektiva kome, po sopstvenom mišljenju, pripadaju. Uzajamna identifikacija 

predstavlja bitni preduslov za postojanje etničke identifikacije. Postojanje etničkog 

identiteta se potvrñuje kroz imenovanje, označavanje specifičnim imenom. Endogeno 

i egzogeno definisanje je nemoguće analitički razdvojiti jer se javljaju u odnosu 

“dijalektičke suprotnosti”. Egzogena definicija pokriva sva etiketiranja i označavanja 

kojima se jednoj grupi pripisuje odreñeni etnički identitet. Ove dve vrste odreñivanja 

518

Aleksandra Kostić, Danijela Gavrilović, Jasmina Nedeljković 

se retko podudaraju, ali su povezane jer etnička grupa ne može da ne mari za način na 

koji biva percipirana, pa endogene definicije dobijaju smisao upravo u odnosu na 

spoljnja odreñenja. 

Mnogo je nekritičnog i kvazinaučnog rečeno o srpskom etničkom identitetu, 

kao i o etničkom identitetu naših suseda na Balkanu. Sa nekima od njih smo, na 

nesreću, bili u ratnim sukobima u proteklom periodu, što je aktualizovalo pitanje 

postojanja etničkih stereotipa i njihove instrumentalizacije. Mnogi koji sebe nazivaju 

naučnicima upadali su u “zamke”, koje u društvenim naukama, zapravo nisu nikakva 

tajna. Vrednosna neutralnost se po ovom pitanju lako gubi, pa se susrećmo sa 

koncepcijama o izabranom narodu, jasnim distinkcijama Mi - Oni. Jedino što se moglo 

iščitati iz takvih tekstova je zapravo lična etnička identifikacija autora, ako to nije bilo 

robovanje modi. 

Problem istraživanja 

Mi smo pokušali da naslutimo kakva bi mogla biti uloga nauke (sociologije i 

socijalne psihologije, na primer), u istraživanju, razumevanju, interpretaciji i 

demistifikaciji etničkih stereotipa. To je bio razlog da sprovedemo potpuno 

“stereotipno” istraživanje o etničkim stereotipima. Naši ispitanici su bili Srbi. Oni su 

se izjašnjavali o osobinama koje su karakteristične za pripadnike osam etničkih grupa 

na Balkanu (Srbi, Bošnjaci, Bugari, Rumuni, Makedonci, Crnogorci, Albanci i Hrvati), 

polazeći od unapred utvrñene liste. 

Razmatrajući ulogu nauke u izučavanju suštine etničkih stereotipa, pojavio se 

čitav niz otvorenih pitanja. Da li nauka uspeva da odgovori na pitanje koliko 

formiranje takvih uopštenih slika o svim pripadnicima jedne etničke grupe, kojima se 

poriče postojanje izuzetaka, uopšte koristi onima koji ih formiraju? Da li nauka može 

da odgovori na pitanje da li su etnički stereotipi u nečemu tačni, u kojoj meri su 

stabilni i da li zavise od stabilnosti-nestabilnosti meñuetničkih odnosa? U kojoj meri 

većina dosadašnjih istraživanja stereotipa izostavlja psihološku analizu rezultata, 

insistirajući na kvantitativnoj, sociološkoj? Da li se putem uobičajenih istraživanja 

etničkih stereotipa, sa unapred utvrñenim listama osobina ličnosti, sa insistiranjem na 

kvantitativnom pristupu, sa izostavljanjem psihološke analize načina formiranja 

stereotipa, kao što je smatrao Aš (Asch, 1952), otkriva šta osoba, zapravo, saopštava 

biranjem osobina ličnosti, dajući svoj prilog sumi odgovora ostalih članova grupe? Da 

li izučavanje stereotipa jedino može da potvrdi da su stereotipi pogrešni, ne ulazeći u 

to na koji način nastaju takve greške, pod kojim uslovima se formiraju date impresije i 

da li stereotipi ponekad mogu predstavljati rezultat organizacije stvarnog iskustva sa 

pripadnicima neke etničke grupe. 

Istraživanja etničkih stereotipa 

Raširenost etničkih stereotipa ukazuje na važnu ulogu koju oni mogu imati u 

meñuetničkim odnosima. Tako se može objasniti velika zainteresovanost naučnika da 

ih istražuju. Prvo istraživanje etničkih stereotipa sproveli su Kac i Brejli (Katz i Braly, 

1933). Njihovi ispitanici su bili studenti jednog američkog univerziteta. Studenti su bili 

519


podeljeni u tri grupe. Prva grupa studenata, ocenjivala je osobine ličnosti pripadnika 

deset etničkih grupa (Amerikanci, Englezi, Crnci, Nemci, Italijani, Irci, Jevreji, Kinezi, 

Japanci i Turci), birajući po pet najkarakterističnijih osobina sa ponuñene liste od 84 

osobine. Druga grupa studenata procenjivala je poželjnost svake od označenih 

osobina, na skali od 1 do 10. Treća grupa studenata trebalo je da, sledeći svoje 

preferencije i sklonost prema svakoj od deset etničkih grupa, napravi njihov redosled. 

Rezultati istraživanja su pokazali da su studenti bili u stanju da pripišu traženi broj 

osobina pripadnicima ispitivanih etničkih grupa i da je to ocenjivanje bilo veoma 

stereotipno. To se odnosilo i na pripadnike onih etničkih grupa sa kojima ispitanici 

nisu nikada komunicirali. Stepen meñusobne saglasnosti u pridavanju osobina 

pojedinim grupama, svakako je doprinosio stepenu proširenosti stereotipa. 

Ova procedura ispitivanja etničkih stereotipa, bila je polazna osnova za mnoga 

kasnija istraživanja. Džilbertovo istraživanje sa studentima istog univerziteta (Gilbert, 

1951), pokazalo je da se, posle osamnaest godina, lista osobina za pripadnike 

ispitivanih grupa promenila, da su neke osobine upotrebljavane reñe nego ranije, da je 

saglasnost studenata opala. Istraživanja stereotipa na Havajima o Japancima, 

Koreancima, Kinezima, Filipincima i drugima (Vinacke, 1949), pokazuju saglasnost 

ispitanika u opštim ocenama pomenutih grupa (Havelka, 1992). Rot (1989) navodi 

rezultate istraživanja stereotipa o stranim i jugoslovenskim narodima, koja su 

sedamdesetih godina organizovana na Institutu za psihologiju u Beogradu, na uzorku 

beogradske omladine. Nemcima su pripisani: agresivnost, težnja za vlašću, svirepost, 

marljivost; Rusima, sposobnost za tehniku i nauku. Ocenjujući narode iz tadašnje 

Jugoslavije, ispitanici su isticali uglavnom pozitivne osobine ličnosti. Slovencima su 

pripisivani disciplinovanost, obrazovanost; Makedoncima – veselost, marljivost i 

smisao za muziku; Crnogorcima – hrabrost i ponositost; Srbima – hrabrost, veselost, 

gostoljubivost, duhovitost. Istraživanje je, dakle, pokazalo postojanje stereotipa koji su 

povezani sa predrasudama, što se naročito uočavalo kod naroda koji su bili manje 

preferirani, a kojima je pridat veći broj negativnih karakteristika. 

ðurić je (1980) istraživao etničke stereotipe kod 930 učenika osmih razreda 

srpske i mañarske nacionalnosti u Vojvodini. Za Mañare su ispitanici srpske 

nacionalnosti navodili da su vredni, veseli, čisti i složni, dok su za Srbe mañarski 

ispitanici navodili da su hrabri, slobodoljubivi, ponosni i složni. Uočeno je 

pripisivanje većeg broja pozitivnih osobina pripadnicima sopstvene etničke grupe 

nego pripadnicima druge etničke grupe. 

Pantić je (1986), došao do rezultata da mladi SR Srbije najnegativnije ocenjuju 

Albance (ne vole druge narode, zaostali, podmukli, zatvoreni, grubi, složni, nagli, lenji, 

sebični). Mihailović (1998), ispitujući autostereotipe i heterostereotipe na Kosovu, 

utvrñuje da i Srbi i Albanci misle o sebi sve najbolje (gostoljubivi, hrabri, miroljubivi, 

čisti). Albanci prepoznaju pozitivne osobine kod Srba u samo 7% slučajeva, dok Srbi 

Albancima pripisuju 32% pozitivnih i 68% negativnih osobina. Popadić i Biro (1999), 

uočavaju da su stereotipi o Albancima i Muslimanima zasićeni negativnim osobinama, 

dok je stereotip o Mañarima izgrañen od pozitivnih atributa. Hrvati su ocenjeni kao 

neiskreni, kao oni koji ne vole druge narode, hladni, sebični, ali i vredni, čisti, kulturni. 

520


Definicija pojmova 

Crta (osobina) ličnosti 

Crta ličnosti je svaka trajna karakteristika osobe na osnovu koje se ona može 

razlikovati od neke druge osobe. To je osobina koja se dosledno ispoljava u velikom 

broju različitih situacija. Ovo široko značenje obuhvata fizičku pojavu, dosledne 

karakteristike i tendencije ili dispozicije ličnosti do kojih se dolazi zaključivanjem 

(Ingliš i Ingliš, 1972). 

Stereotip 

Stereotip predstavlja relativno krutu i uprošćenu ili pristrasnu percepciju ili 

koncepciju nekog aspekta realnosti. Na primer, stereotip osoba ili socijalnih grupa 

(Ingliš i Ingliš, 1972). 

Etnički stereotip 

Etnički stereotipi su uprošćene i uopštene slike o osobinama pripadnika 

etničkih grupa. Postoje autostereotipi i heterostereotipi. U prvom slučaju, pripadnici 

jedne etničke grupe ocenjuju karakteristike ličnosti pripadnika sopstvene grupe, dok u 

drugom slučaju, utvrñuju niz osobina koje pridaju pripadnicima drugih etničkih 

grupa. 

Etnička grupa 

Etnička grupa je društvena grupa čiji su članovi povezani osećanjem 

zajedničke pripadnosti, znanjem o istom poreklu, teritorijom, jezikom, religijom, 

tradicijom, običajima, kulturom. U antropološkoj, sociološkoj i socijalno-psihološkoj 

literaturi, pojam etnička grupa se upotrebljava da označi populaciju koja se: “1) u velikoj 

meri biološki održava, 2) ima zajedničke osnovne kulturne vrednosti koje se ostvaruju 

u manifestno jedinstvenim kulturnim formama, 3) predstavlja prostor komunikacije i 

interakcije”, koju čini “4) skup članova koji sebe identifikuju, a i očima drugih bivaju 

identifikovani kao kategorija koju je moguće razlikovati od kategorija istog reda” 

(Putinja, Stref-Fenar, 1997, str. 216). 

Vrednosna neutralnost 

Dva osnovna problema prističu iz pitanja o vrednosnoj neutralnosti naučnika 

u društvenim naukama: (1) vrednosna orijentisanost istraživača, (2) vrednost kao 

predmet proučavanja. 

Po Darendorfu prvi istaknuti problem je maltene nerešiv, jer je već izbor 

teme, definisanje teorijskih okvira istraživanja, kao i tumačenje i uopštavanje rezultata 

vrednosno odreñeno. Ono što može, izvesno, ostati u domenu naučnog pristupa, jeste 

sam postupak istraživanja i operacionalizacija zadatih hipoteza. Tada i samo 

istraživanje vrednosti može biti objektivno, bez obzira na to u kojoj meri se ljudi, u 

odnosu na vrednosti i norme, razlikuju ili polarizuju. 

521


522 

METOD 

Uzorak 

U istraživanju je učestvovalo 113 studenata Filozofskog fakulteta u Nišu koji 

nisu bili ujednačeni po polu (96 devojaka i 17 mladića). To su bili studenti sociologije, 

psihologije i pedagogije. Uzorak je bio prigodan. Ispitanici su bili Srbi. Njihova 

prosečna starost je 21.3. 

Lista termina za opis ličnosti 

U istraživanju je korišćena lista od 67 termina za opis ličnosti. Na listi se 

nalaze nazivi osobina ličnosti koje su studenti sociologije (30) i psihologije (30) 

Filozofskog fakulteta u Beogradu, najučestalije koristili da bi opisali karakteristike 

odreñenog broja ličnosti koje su poznavali bar šest meseci (Rot, Havelka, 1967). 

Ispitanicima je bilo dopušteno da termine za opis ličnosti, koriste slobodno, po svom 

izboru. Obuhvaćene su: karakterne osobine kojima se, prema Guilfordu, kazuje čemu 

pojedinac teži; osobine temperamenta koje pokazuju na koji se relativno trajan način 

pojedinac ponaša i reaguje; osobine koje označavaju relativno trajne načine ophoñenja u 

kontaktu sa drugima; sposobnosti, osobine koje pokazuju šta pojedinac može; telesne 

osobine koje govore o tome kako pojedinac izgleda, odnosno kako se njihov izgled 

ocenjuje; karakteristike kojima se izražava lični odnos ocenjivača prema ocenjivanom. 

Procedura istraživanja 

Ispitivanje je vršeno u grupama od 15-20 studenata. Ispitanici su imali zadatak 

da sa ponuñene liste termina za opis ličnosti, odaberu po pet karakteristika koje, po 

njihovom mišljenju, poseduju pripadnici osam etničkih grupa koje žive na Balkanu 

(Srbi, Crnogorci, Bošnjaci, Bugari, Rumuni, Makedonci, Albanci i Hrvati). 

Statističke tehnike 

U istraživanju su korišćene mere deskriptivne statistike (frekvence i procenti). 

Saglasnost ispitanika u izboru odreñene osobine ličnosti koja se pripisuje pripadnicima 

pomenutih etničkih grupa, izražena je u procentima. 

REZULTATI ISTRAŽIVANJA 

Rezultati istraživanja su prikazani tabelarno i grafički. U tabeli 1 su prikazane 

osobine ličnosti koje su ispitanici (Srbi) najčešće pripisivali pripadnicima svoje etničke 

grupe. 

Najveću saglasnost (62.7%), ispitanici su postigli opisujući Srbe kao 

“društvene” osobe (crta koja govori o odnosu prema drugima). Jedna trećina 

ispitanika pripisala im je “osećajnost” (crta temperamenta) i “nesebičnost” (odnos 

prema drugima), dok je 31% ispitanika smatrao da su Srbi “nekomunikativni”. Više od 

petine ispitanika misli da su Srbi “lepi” (fizička osobina). Takav atribut nije pripisan

LEPI 


pripadnicima ni jedne od osam etničkih grupa. U celini gledano, srpski ispitanici 

“lepo” misle o pripadnicima svoje etničke grupe. Stereotip je, uglavnom, pozitivan. 

Tabela 1 

SRBI 

1. DRUŠTVENI 62.7 % 

2. OSEĆAJNI 31.8 % 

3. NEKOMUNIKATIVNI 31.0 % 

4. NESEBIČNI 27.5 % 

5. SAMOUVERENI 24.9 % 

6. MIRNI 24.7 % 

7. LEPI 21.2 % 

Grafikon 1 

PROCENTI PROCENJENIH OSOBINA SRBA 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

DRUSTVENI 

OSECAJNI 

NEKOMUNIKATIVNI 

NESEBICNI 

SAMOUVERENI 

MIRNI 

Srpski ispitanici o Crnogorcima 

Tabela 2 

CRNOGORCI 

1. POVUČENI 72.5 % 

2. VREDNI 43.5 % 

3. PRIJATNI 37.2 % 

4. OZBILJNI 28.3 % 

5. MARLJIVI 26.5 % 

U poreñenju sa dosadašnjim proširenim “slikama” o Crnogorcima 

(istraživanja na Grupi za sociologiju Filozofskog fakulteta u Nišu, tokom osamdesetih 

godina), dobijeni rezultati pokazuju pozitivniju sliku: 43.5% ispitanika smatra da su 

523


Crnogorci “vredni” (karakterna osobina koja slika odnos prema radu), a 37.2% da su 

“prijatni” (lični odnos ocenjivača prema ocenjivanom). U ranijim istraživanjima, 

najveći procenat ispitanika smatrao je da su Crnogorci “lenji” ljudi. Dve trećine 

ispitanika smatra da su po svom temperamentu, Crnogorci “povučeni”. 

Grafikon 2 

PROCENAT PROCENJENIH OSOBINA CRNOGORACA 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

POVUCENI 

MARLJIVI 

OZBILJNI 

PRIJATNI 

VREDNI 

Srpski ispitanici o Bošnjacima 

Tabela 3 

BOŠNJACI 


2. OSEĆAJNI 18.9 % 

3. DUHOVITI 16.1 % 

4. KULTURNI 15.0 % 

5. LENJ 11.5 % 

Ispitanici su, kao što pokazuje tabela 3, birali termine koji označavaju 

pozitivne osobine ličnosti Bošnjaka, izuzimajući osobinu “lenj” koja govori o odnosu 

prema radu. Meñutim, procenat saglasnosti nije bio visok (najviše petina ispitanika 

uspevala je da se usaglasi u izboru termina za karakternu osobinu “društvenost” i 

nešto manje njih za osobinu temperamenta “osećajnost”). To pokazuje i grafički 

prikaz rezultata. 

524

LENJ 


Grafikon 3 

PROCENTI PROCENJENIH OSOBINA BOSNJAKA 

22 

20 

18 

16 

14 

12 

10 

DRUSTVENI 

OSECAJNI 

DUHOVITI 

KULTURNI 

Srpski ispitanici o Bugarima 

Tabela 4 

BUGARI 

1. NESIMPATIČNI 65.8 % 


3. AMBICIOZNI 21.2 % 

4. NEAKTIVNI 19.3 % 

5. PREPOTENTNI 17.8 % 

6. OSEĆAJNI 17.6% 

Najveća saglasnost ispitanika (65.8%) u ocenjivanju pripadnika bugarske 

etničke grupe, postignuta je pri izboru termina “nesimpatičan”, čime je saopšten lični 

odnos ocenjivača prema ocenjivanom. Na drugom mestu je termin “duhovit” kojim se 

označava specifična sposobnost (skoro polovina ispitanika), dok skoro petina 

ispitanika smatra da su Bugari ambiciozni (opšta karakterna osobina), a petina da su 

neaktivni (osobina temperamenta). 

525


Grafikon 4 

PROCENTI PROCENJENIH OSOBINA BUGARA 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

NESIMPATICNI 

DUHOVITI 

AMBICIOZNI 

NEAKTIVNI 

PREPOTENTNI 

OSECAJNI 

Srpski ispitanici o Rumunima 

Tabela 5 

RUMUNI 

1. OSETLJIVI 27.3 % 


3. AMBICIOZNI 19.5 % 

4. UPORNI 15.9 % 

5. KOMUNIKATIVNI 15.1 % 

6. EGOISTI 15.1% 

7. POŠTENI 15.0% 

Stereotip o Rumunima je neizražen. Ni za jednu osobinu ove nacionalne 

grupe učestalost navoñenja ne doseže 50%. Najučestalije izabrana osobina ličnosti, 

odnosi se na temperament – “osetljivost” (27.3%). Druga po redu je “nesimpatičnost” 

koja govori o ličnom odnosu ocenjivača prema ocenjivanom. 

526


Grafikon 5 

PROCENTI PROCENJENIH OSOBINE RUMUNA 

30 

28 

26 

24 

22 

20 

18 

16 

14 

12 

OSETLJIVI 

NESIMPATICNI 

AMBICIOZNI 

UPORNI 

KOMUNIKATIVNI 

EGOISTI 

POSTENI 

Srpski ispitanici o Makedoncima 

Tabela 6 

MAKEDONCI 

1. NESEBIČNI 35.4 % 


3. NEKOMUNIKATIVNI 28.3 % 

4. STIDLJIVI 24.7 % 

5. PREPOTENTNI 22.1 % 

U stereotipu o Makedoncima najučestalije se biraju osobine ličnosti koje su 

relevantne za odnos prema drugima (nesebičnost, društvenost, nekomunikativnost, 

prepotentnost). Pored toga, pomenuta je i jedna osobina temperamenta – stidljivost 

(više od petine ispitanika). Stereotip nije suviše izražen jer procenat saglasnosti 

ispitanika ne doseže 50%. 

527


Grafikon 6 

PROCENTI PROCENJENIH OSOBINA MAKEDONACA 

38 

36 

34 

32 

30 

28 

26 

24 

22 

20 

NESEBICNI 

STIDLJIVI 

NEKOMUNIKATIVNI 

DRUSTVENI 

PREPOTENTNI 

Srpski ispitanici o Albancima 

Tabela 7 

ALBANCI 



3. NESIGURNI 26.6 % 

4. PAŽLJIVI 23.0 % 

5. ZATVORENI 21.2 % 

6. PRISTUPAČNI 20.5 % 

Zanimljivo je da su, kao u stereotipu o Bugarima, najučestalije navoñene 

osobine za Albance “nesimpatičnost” (dve trećine ispitanika) i “duhovitost” (više od 

polovine ispitanika). Meñutim, više od petine ispitanika smatra da su Albanci 

“pažljivi” i petina da su “pristupačni”. Za razliku od ranijih godina, kada su stereotipi 

o Albancima bili potpuno negativni, dobijen je stereotip koji pored isticanja 

nesimpatičnosti, tretira dve pozitivne osobine koje su od značaja za odnose sa drugima 

(pažljivost i pristupačnost). 

528


Grafikon 7 

PROCENTI PROCENJENIH OSOBINA ALBANACA 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

NESIMPATICNI 

DUHOVITI 

NESIGURNI 

PAZLJIVI 

ZATVORENI 

PRISTUPACNI 

Srpski ispitanici o Hrvatima 

Tabela 8 

HRVATI 

1. LJUBAZNI 35.4 % 

2. USAMLJENI 30.9 % 

3. VREDNI 30.7 % 

4. PRIJATNI 26.5 % 

5. OZBILJNI 25.7 % 

Trećina srpskih ispitanika je smatrala da su Hrvati “ljubazni” (35.4%), više od 

petine da su “ozbiljni (25.7%), što odslikava ocenu njihovog načina ophoñenja, dok je 

skoro trećina ispitanika procenjivala osobinu temperamenta, govoreći da su 

“usamljeni”. Dobijena slika o Hrvatima je prilično pozitivna (bar kada se radi o trećini 

ispitanika), jer se navodi pozitivan odnos prema radu i pozitivan lični odnos 

ocenjivača prema pripadnicima ove grupe - “prijatni” (26.5%). U svakom slučaju u 

odnosu na veoma negativne stereotipe koji su dobijani tokom devedesetih godina 

(verovatno uslovljeni ratom i sukobom interesa), rezultati našeg istraživanja pokazuju 

da su dobijeni stereotipu, iako manje izraženi (procenat saglasnosti ispod 50%), daleko 

pozitivniji. 

529


Grafikon 8 

PROCENTI PROCENJENIH OSOBINA HRVATA 

36 

34 

32 

30 

28 

26 

24 

LJUBAZNI 

USAMLJENI 

PRIJATNI 

VREDNI 

OZBILJNI 

INTERPRETACIJA REZULTATA 

U analizi rada naših etnologa nailazimo na svedočanstva da su Srbi još 

od davnina imali jasnu svest o razlikama izmeñu njih i susednih naroda, Latini 

(stanovnici Dubrovnika i Kotora) u srpskoj predstavi su uvek sa pridevom “lukavi”. 

Oni su pored toga “stare varalice.” Bugari kao susedni narod, našli su mesto u 

srpskom epu, sa različitim tretmanom, ali uglavnom je prisutno nipodaštavanje, itd. 

Naše istraživanje je potvrdilo postojanje stereotipa o pripadnicima navedenih 

etničkih grupa na Balkanu. Iako učestalost izbora nekih osobina ličnosti nije dosezala 

50% saglasnosti, treba uzeti u obzir da su ispitanici birali odreñenu osobinu sa liste od 

67 osobina. Isticanje pozitivnih osobina je znatno izraženije u opisivanju pripadnika 

sopstvene etničke grupe (autostereotip o Srbima), što potvrñuje nalaze dosadašnjih 

istraživanja. Evidentna je manja izraženost heterostereotipa – manji procenat 

saglasnosti ispitanika u izboru odreñenih karakteristika ličnosti sa ponuñene liste. 

Zanimljivo je da nema potpuno negativnih slika o pripadnicima neke etničke grupe 

(kao što je to ranije bilo o Albancima i Muslimanima – Popadić i Biro, 1999, na 

primer). Takoñe, Hrvati više nisu neiskreni, hladni, sebični, kao što su bili prema 

nalazima pomenutog istraživanja. Čini se da su potpuno negativni stereotipi, nekako, 

izbledeli. Naime, “slike o drugima” sadrže i pozitivne i negativne karakteristike. To, 

svakako, može da uteši, jer je najnegativnija pripisana odlika “nesimpatičnost”, koja 

govori o manjoj sklonosti ocenjivača prema ocenjivanom (verovatno, potreba za 

većom socijalnom distancom). 

Izgleda da je naše istraživanje stereotipa potvrdilo odreñen broj konceptualnih 

i metodoloških teškoća u empirijskom sagledavanju suštine stereotipa. Kao što smo 

videli, korišćenje isključivo kvantitativnog pristupa ne omogućava da istraživač sagleda 

šta ispitanik stvarno podrazumeva birajući jedan od ponuñenih termina. Mi nismo 

saznali da li su svi naši ispitanici na isti način razumeli značenje termina sa liste, kao 

što nismo ni shvatili na koji način su oni formirali impresiju o “drugima”. Zaključili 

530


smo da stereotip postoji jer smo se suočili sa postojanjem “zajedničke” impresije o 

“nama” i “drugima”. Dobijeni stereotip je, dakle bio rezultat saglasnosti ispitanika u 

izboru osobina koje su pripisane pripadnicima neke etničke grupe. Odgovor svake 

osobe je bio utoliko stereotipniji ukoliko je bio saglasniji odgovorima ostalih 

ispitanika. 

Zahvaljujući uprošćavanju i zanemarivanju individualnih razlika, formiranje 

stereotipne slike o drugima se uvek ocenjuje kao pogrešno. Ipak, mi nemamo saznanje 

o tome da li su neke od dobijenih stereotipnih slika rezultat iskustva sa pripadnicima 

datih etničkih grupa u različitim društvenim kontekstima. Mi ne znamo da li su 

dobijeni stereotipi makar delimično, izraz činjeničnog stanja. Činjenica je da se 

dobijeni stereotipi razlikuju od nekih stereotipa koji su bili rasprostranjeni ranije, a 

ticali su se istih etničkih grupa. To daje neku nadu, jer ipak ukazuje na stalnu 

mogućnost menjanja stereotipa u zavisnosti od funkcionalne uloge koju oni imaju u 

društvenom životu. 

Na kraju, smatramo da ovakav način “stereotipnog” ispitivanja stereotipa vodi 

daljoj steretipizaciji i stavlja je u prvi plan, nasuprot intencijama društvenih nauka da 

ruše uvrežene klišee. 

LITERATURA 

Asch, S. E. (1952), Social Psychology, Prentice-Hall, Englewoods Cliffs, N. J. 

Anderson, B (1998.), Nacija: Zamišljena zajednica, Plato, Beograd. 

Brown, R. (1965), Social Psychology, The Macmillan Company, New York 

Havelka, N. (1992), Socijalna percepcija,Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 

Beograd. 

Hewstone, M. & Stroebe, W. ( 1988), Introduction to Social Psychology, Blackwell 

Hobsbaum, E., (1996), Nacije i nacionalizam od 1780, Filip Višnjiš, Beograd. 

Ingliš, H. B. i A. Č. Ingliš (1972), Obuhvatni rečnik psiholoških i psihoanalitičkih pojmova, 

Savremena administracija, Beograd. 

Kreč, D., Kračfild, R. i I. Balaki, (1972), Pojedinac u društvu, Zavod za udžbenike i 

nastavna sredstva, Beograd. 

Pantić D. (1996), Changes in ethnic stereotypes of Serbs, Sociologija, XXXVIII, 4. 

Popadić, D., Biro, M. (1999), Autostereotipi i heterostereotipi Srba u Srbiji, Nova srpska 

politička misao, VI, 1-2. 

Putinja, F., Stref-Fenar Ž. (1997), Teorije o etnicitetu, Biblioteka XX vek, Čigoja štampa, 

Beograd. 

Rot. N. i Havelka, N. (1967). Broj naziva korišćenih u ocenjivanju ličnosti i osobine 

koje se njima najčešće ocenjuju, Psihologija, Godina I, broj 1. 

Rot, N. (1989), Osnovi socijalne psihologije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 

Beograd 

Secord, P. & Backman, C. (1964, 1974), Social Psychology, McGraw_Hill, Inc. 

531

Rezime Summary - Komunikacija

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?