demografske i etničke strukture balkanskih drułtava - komunikacija

Petar Golubović
Suzana Marković-Krstić
Filozofski fakultet
Niš
DEMOGRAFSKE I ETNIČKE STRUKTURE BALKANSKIH DRUŠTAVA
Naziv istraživačke teme
U okviru projekta "Kulturni i etnički odnosi na Balkanu – mogućnosti regionalne i
evropske integracije" (istraživačka oblast Balkan u procesima tranzicije, globalizacije i regionalizacije),
koji realizuje Filozofski fakultet Niš u multidisciplinarnoj saradnji sa drugim
istraživačkim institucijama i organizacijama na prostoru Balkana, realizuje se istraživačka
tema Demografske i etničke strukture balkanskih društava.
Istraživački tim
Istraživački tim čine prof. dr Petar Golubović, redovni profesor Filozofskog fakulteta
u Nišu i Suzana Marković-Krstić, asistent-pripravnik Filozofskog fakulteta u Nišu.
Aktuelnost i značaj istraživačke teme
Analize kretanja, demografskih i etničkih struktura stanovništva na prostorima
Balkana ukazuju da postoje velike regionalne razlike, pa je zato značajno sagledati kako je
došlo do porasta udela pojedinih etničkih grupa, odnosno kako se menjao odnos učešća pojedinih
nacionalnosti u ukupnom stanovništvu Balkana.
Migraciona komponenta promena u ukupnom stanovništvu, njegovom demografskom
rastu ili opadanju u etnički heterogenim sredinama, ima na prostoru Balkana poseban
značaj. Povezana sa društvenim, ekonomskim i političkim procesima.
Značaj istraživanja je u tome što će utvrditi osnovne karakteristike demografskih
struktura, odnosno pokazaće značajne razlike između struktura pojedinih zemalja i proučiće
neke od činioca koji ih uslovljavaju; utvrdiće veze i međuzavisnost struktura i kretanja stanovništva.
Proučavanje demografskih struktura je od velike važnosti, jer direktno ili indirektno
utiču na reprodukciju stanovništva.
Reproduktivni model stanovništva prihvaćen od strane pojedinih etničkih grupa
utiče na njihovo različito reproduktivno ponašanje, koje rezultira izdiferenciranim prirodnim
priraštajem. Istovremeno, dolazi do etničke homogenizacije migracionih kretanja. Rezultat
ukupnog prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva jesu krupne razlike u demografskom
rastu koje uslovljavaju znatne promene u etnografskoj karti Balkana.
Prisustvo demografske eksplozije, odnosno visoke biološke reprodukcije Albanaca
na Kosovu i Metohiji (relativno najveća u Evropi i jedna od najvećih u savremenom svetu)
jeste onaj biološko-demografski činilac koji zadnjih decenija ima odlučujući značaj za brojčanu
dominaciju alabanske nad srpsko-crnogorskom populacijom. S druge strane, demo-
39

SKICE ISTRAŽIVAČKIH TEMA / SKETCHES OF RESEARCH TOPICS
grafski razvoj srpskog stanovništva vodi ka široko rasprostranjenoj biološkoj depopulaciji,
koja je znatno ranije zahvatila vojvođanske Hrvate i Mađare.
Istraživanje kretanja, demografskih i etničkih struktura stanovništva je aktuelno,
jer su implikacije etnodemografskih trendova duboke i dalekosežne.
Predmet, cilj i zadaci istraživanja
Predmet ovog istraživanja su: Demografske i etničke strukture balkanskih društava.
Istraživanje koje se bavi ovim predmetom je empirijsko-teorijskog karaktera i treba da
pruži odgovor na pitanje: koje su osobenosti demografskih i etničkih struktura u nekim
balkanskim zemljama i kakav je njihov uticaj na procese tranzicije i regionalizacije. Problem
treba sagledati prvenstveno sa demografskog i sociološkog aspekta.
Celovita demografska slika struktura stanovništva može se dobiti istraživnjem i
proučavanjem karakteristika starosno-polnih, ekonomskih, obrazovnih, etničkih i drugih
struktura pojedinih balkanskih zemalja, kao i istraživanjem činioca koji ih uslovaljavaju.
Cilj istraživanja je da prouči sadašnje demografske strukture balkanskih društava,
da ukaže na značaj i intenzitet delovanja nekih bioloških, socio-ekonomskih i psiholoških
faktora koji ih uslovaljavaju. Istovremeno, pručavanje kretanja i struktura stanovništva
stvara mogućnosti za prognoziranje promena struktura, kao i budućih tendencija koje su od
značaja za procese regionalizacije i integracije.
Iz cilja proizlaze i zadaci istraživanja: da se utvrde osnovne karakteristike postojećih
demografskih struktura (starosnih, polnih, ekonomskih, obrazovnih, etničkih), da se
ispitaju činioci koji su uslovili određeni tip strukture, da se uporede strukture pojedinih zemalja
i ukaže na razlike i dominantne činioce koji ih uslovaljavaju, da shodno određenim
tendencijama u kretanju stanovništva pojedinih zemalja ukaže na moguća kretanja i promene
struktura stanovništva.
40
Teorijsko-hipotetički okvir istraživanja
Analiza struktura stanovništva je veoma važno područje istraživanja u okvirima
demografije. Međutim, postoje izvesna neslaganja među demografima različitog teorijskog
usmerenja o značaju određenih struktura stanovništva. Jedna grupa demografa ističe značaj
samo starosne, polne, bračne strukture; dakle, samo strukture u užem smislu, demografske.
Drugi smatraju da su za demografski razvitak značajne sve one strukture (socio-ekonomske,
kulturne) koje imaju direktni ili indirektni uticaj na reprodukciju stanovništva.
Ovakvo stanovište se značajno proširilo sa sve većim uticajem teorije demografske tranzicije,
odnosno teorije o kompleksnom razvitku stanovništva.
Teorija demografske tranzicije je jedna od dominantnih teorija koja razvitak stanovništva
prikazuje kao proces etapnog razvoja koji se odvija u uskoj povezanosti sa etapama
društveno-ekonomskog razvitka. Promene koje se dešavaju (industrijalizacija i urbanizacija)
nastoje se dovesti u vezu sa promenama u reproduktivnom ponašanju stanovnika.
Temelji teorije demografske tranzicije stvoreni su početkom XX veka (A. Landry , W.S.
Thompson, F.W. Notestein). Ova teorija se temelji na dve bitne postavke: 1) da je demografska
tranzicija istorijski proces pod neposrednim uticajem faktora ekonomskog i društvenog
razvitka, i 2) da sadrži promene u natalitetu (fertilitetu), mortalitetu i prirodnom
priraštaju, kao i promene u demografskim i ekonomsko-socijalnim strukturama stanovništva.
Demografska tranzicija je "zajedničko demografsko iskustvo svih razvijenih zemalja

Petar Golubović, Suzana Marković-Krstić
sveta i svodi se na preobražaj visokog mortaliteta i fertiliteta u niski mortalitet i fertilitet, tj.
na redukciju i mortaliteta i fertiliteta u poslednjih 200 godina" (Đurđev, 1998: 60).
Donald J. Bogue razvija troetapni model demografske tranzicije. 1)Predtranziona
etapa ili etapa pre demografske tranzicije se odlikuje se visokim stopama nataliteta i mortaliteta
iz kojih proizlazi veoma niska ili čak nulta stopa prirodnog priraštaja stanovništva. 2)
Etapa demografske tranzicije ili demografskog prelaza se deli na tri podetape. Prva podetapa
tranzicije se odlikuje visokim stopama nataliteta, dok su stope mortaliteta u jakom padu;
dolazi do porasta stanovništva, starosna struktura je izrazito mlada, stanovništvo je
koncentrisano u poljoprivrednim zanimanjima i primarnim delatnostima uz preovladavajući
udeo seoskog življa. U drugoj podetapi započinje pad nataliteta koji je u odnosu na smanjivanje
stopa mortaliteta nešto brži, pa stopa prirodnog priraštaja započinje lagano padati;
mortalitet opada, ali znatno sporije usled rastućeg učešća starijih lica. U trećoj podetapi stopa
mortaliteta uglavnom stagnira na niskom nivou a stopa nataliteta lagano pada pa dolazi
do smanjivanja stopa priraštaja. U starosnoj strukturi zapaža se porast starijih lica, stanovništvo
se sve više koncentriše u visokoproizvodnim nepoljoprivrednim zanimanjima i u
gradovima. Najveći broj populacija razvijenih zemalja danas pripada ovom tipu stanovništva.
3) Post-tranziciona etapa se odlikuje niskim stopama nataliteta i mortaliteta, koje su
veoma bliske, tako da prirodni priraštaj srtagnira, dok u pojedinim godinama može biti čak
i negativan (Petrović, 1979: 5-7).
Povezanost "demografskog razvitka sa pojavom tehničkog progresa" uočava protagonist
troetapnog razvoja stanovništva A. Landry. Prvi tip stanovništva, po njemu, vezan je
za primitivna, nerazvijena društva, čiji je demografski razvoj determinisan prevashodno
biološkim faktorima. U drugom tipu delovanje bioloških faktora je već ograničeno ekonomskim
(racionalnim) odlukama stanovništva. Treći tip je karakterističan za društva koja su dostigla
visok stepen tehničkog progresa. Porast stanovništva i odnos prema "idealnom" broju
dece zavisi od poboljšanja uslova života, kao i od tehničkog progresa (Jojić, 1995: 62).
Demografska tranzicija ima različita obeležja u pojedinim zemljama, u zavisnosti
od dostignutog društvenog razvoja. Trend (etapni položaj) nedovoljno razvijenih zemalja u
demografskoj tranziciji znatno se razlikuje od etapnog položaja koji u demografskoj
tranziciji imaju razvijene zemlje 1 .
Demografska tranzicija je složen proces koji uključuje kako promene u prirodnom
kretanju stanovništva i starosno-polnoj strukturu, tako i promene ekonomskih i socijalnih
struktura stanovništva koje su relevantne za demografski razvitak. Preme postavkama teorije
demografske tranzicije, etape demografskog razvitka se odnose na normalni razvitak stanovništva
(apstrahuju se migracije, ratovi). One mogu biti analitički okvir za proučavanje
razvitka stanovništva.
Demografska slika Balkana je specifična i jedan je od elemenata za razumevanje
društvene i političke situacije na Balkanu, kao i neophodan okvir za njenu analizu.
Struktura stanovništva ukazuje na različita obeležja jedinica koje sačinjavaju ukupno
stanovništvo, pokazuje da se pojedinci koji čine ukupno stanovništvo, jedne zemlje ili
područja, međusobno razlikuju po obeležjima: po polu, delatnosti ili zanimanju, po školskoj
1 U najvećem broju slučajeva nedovoljno razvijene zemlje se nalaze u etapnom položaju "demografske
revolucije", u fazi još uvek visoke stope plodnosti i silaznoj stopi smrtnosti. Posledica toga je visok priraštaj
i nagli rast stanovništva, koji jedva stiže da prati sporiji porat sredstava za ljudsku egzistenciju. Trendovi
populacionog razvoja u nedovoljno razvijenim zemljama podstiču pitanje "da li će i kada će u nedovoljno
razvijenim zemljama doći do zaustavljanja prirodnog priraštaja". Kod pojedinih istraživača se javljaju
sumnje u pogledu tačnosti stavova i zaključaka teorije demografske tranzicije.
41

SKICE ISTRAŽIVAČKIH TEMA / SKETCHES OF RESEARCH TOPICS
spremi i drugim odlikama. Jer, čovek kao jedinica osnovnog skupa stanovništva, istovremeno
je biološko, socijalno i intelektualno biće, pa prilikom razmatranja pojedinih struktura
mora se uzeti u obzir ne samo njena biološka uslovljenost, već i njena ekonomska, socijalna
i intelektualna određenost.
U istraživanju bioloških struktura, starosnog i polnog sastava stanovništva, u demografiji
su postignuti krupni rezultati. Pošto se analize ovih struktura obično zasnivaju na
rezultatima potpunih statističkih zahvata, stepen pouzdanosti rezultata je na visokom nivou,
dok se istraživanja ostalih struktura zasnivaju na parcijalnim ispitivanjima. S druge strane,
prilikom posmatranja kulturno-antropoloških osobina: rasa, poreklo, narodnost, jezik i religija
javljaju se pojmovne i metodološke teškoće koje ne postoje u posmatranju ostalih struktura.
Dok se starost, pol, zanimanje definišu preko objektivnih kriterijuma, to je nemoguće
u mnogim kulturno-antropološkim strukturama. One se dobijaju preko izjava pojedinaca,
što se smatra subjektivnim određenjem. Ispitivanje etničkog sastava, pripadanja pojedinom
narodu, javlja se u različitim pristupima od zemlje do zemlje.
U istraživanju demografskih i etničkih struktura stanovništva u balkanskim zemljama
polazi se sa generalnom pretpostavkom da se kod različitih etničkih grupa javljaju razlike
u demografskim karakteristikama, pa tako postoje razlike u:
• fertilitetu etničkih grupa (visoki fertilitet pojedinih etničkih grupa nasuprot niskom
fertilitetu drugih etničkih grupa),
• mortalitetu,
• migracionim karakteristikama,
• starosnoj strukturi stanovništva,
• bračnim karakteristikama (prosečna starost pri sklapanju braka po etničkim
grupama, etnička homogamija i heterogamija, )
• ekonomskoj aktivnosti,
• obrazovnim karakteristikama stanovništva.
Za analizu podataka iz istraživanja koristiće se osnovne postavke teorije demografske
tranzicije i saznaće se koja su osnovna obeležja demografske tranzicije na prostoru
Balkana, u pojedinim balkanskim zemljama.
Metodološki pristup i saopštavanje rezultata
U procesu saznavanja napred izloženog predmeta naučnog istraživanja biće korišćena
istorijsko-komparativna metoda, analiza sadržaja, statistička metoda. Analiziraće se
dokumentacija dobijena od naučnih institucija, saopštenja podneta na naučnim skupovima,
rezultati istraživanja publikovani u stručnoj literaturi.
Promene u strukturama stanovništva ispitivaće se na osnovu poređenja rezultata
većeg broja popisa i drugih statističkih istraživanja. Anketno ispitivanje treba da omogući saznanja
o stavovima i mišljenjima stanovništva o raznim demografskim problemima ("idealna"
veličina porodice, željeni broj dece, etnički homogeni i etnički heterogeni brakovi i dr).
Na osnovu dobijenih podataka iz istraživanja izvršiće se kvantitativna i kvalitativana
analiza i interpretacija rezultata.
Rezultati istraživanja biće saopštavani na naučnim skupovima, u domaćim i stranim
časopisima i zbornicima radova, radovima u zbornicima posvećenim projektu i potprojektima,
posebnim studijama.
42

Petar Golubović, Suzana Marković-Krstić
Dinamika realizacije istraživanja
Rad na potprojektu Demografske i etničke strukture balkanskih društava obuhvatio
bi tri istraživačke godine.
Plan istraživanja na potprojektu u toku prve istraživačke godine (2002) obuhvatio
bi sledeće:
• teorijsku pripremu istraživanja
• izradu idejne skice
• organizovanje i pripremanje istraživačkog tima
• izradu instrumenata istraživanja
• pripremanje anketiranja
Plan istraživanja na potprojektu u toku druge istraživačke godine (2003) obuhvatao
bi sledeće aktivnosti:
• konačno uobličavanje instrumenata istraživanja
• izradu upitnika (ankete)
• koordiniranje sadržaja upitnika prema metodološkim ciljevima istraživanja
• realizovanje anketiranja i ostali prateći projektni zadaci istraživanja
• kompjutersku obradu anketnog materijala
Nakon ostvarenog plana istraživanja za 2003. godinu prešlo bi se u treću istraživačku
godinu (2004), koja bi obuhvatila sledeće aktivnosti:
• komparativnu analizu podataka
• teorijsko uopštavanje
• izradu monografije
• učešće na naučnim skupovima
• pisanje naučnih članaka za zbornike i časopise
• pisanje završnog izveštaja
Literatura
1. Đurđev, Branislav (1998) Geografija stanovništva. Novi Sad
2. Đurđev, Branislav (1994) Mortalitet u svetu. Glasnik Srpskog geografskog društva,
Beograd, sv. LXXIV, br. 2
3. Petrović, Ruža (1978) Društvo i stanovništvo. Makrosociološki i demografski aspekti
razvoja SR Srbije, Beograd: Ekonomski institut
4. Petrović, Ruža (1979) Demografija. Beograd: Arhitektonski fakultet
5. Petrović, Ruža (1987) Etnički aspekt i migracije. Beograd: IIC SSO
6. Petrović, Mina (1997) "Etnički homogeni i etnički heterogeni brakovi u Srbiji". Teme, Niš,
g. XX, br. 3-4
7. Jojić, Radojica (1995) Demografija. Priština: Univerzitet u Prištini
8. Penev, Goran (2000) "Osnovni demografski pokazatelji za Evropske zemlje" (za 1990. i
1997. godinu), statistički prilog, Stanovništvo, Beograd: CDI-IDN
9. Penev, Goran (1989) "Nezaposlenost i demografski rast. Sadašnje i buduće regionalne razlike".
Marksistička misao, Beograd, broj 3-4
10. Grebo, Zlata (1980) "Fertilitet stanovništva Bosne i Hercegovine i njegovo brzo opadanje u
posleratnom periodu". U Breznik, Dušan (1980) Fertilitet stanovništva i planiranje porodice
u Jugoslaviji. Beograd: IDN-CDI
43

SKICE ISTRAŽIVAČKIH TEMA / SKETCHES OF RESEARCH TOPICS
11. Devedžić, Mirjana (2001) "Demografsko starenje u zemljama Balkanskog poluostrva". XIV
kongres geografa Jugoslavije, Beograd: Srpsko geografsko društvo, Geografski fakultet
Beograd, Institut za geografiju Novi Sad, Geografski institut "Jovan Cvijić" SANU
12. Obradović, Dragan (2001) "Model regionalizacije Srbije na primeru Vojvodine". XIV
kongres geografa Jugoslavije, Beograd: Srpsko geografsko društvo, Geografski fakultet
Beograd, Institut za geografiju Novi Sad, Geografski institut "Jovan Cvijić" SANU
13. Stojanović, Branislav (2001) "Osnovni geografski elementi međuregionalnog povezivanja u
jugoistočnoj Evropi". XIV kongres geografa Jugoslavije, Beograd: Srpsko geografsko
društvo, Geografski fakultet Beograd, Institut za geografiju Novi Sad, Geografski institut
"Jovan Cvijić" SANU
14. Stojanović B. i Mihajlović S. (1996) "Osnovni elementi za demografsku regionalizaciju".
Stanovništvo, Beograd: CDI-IDN i Društvo demografa Jugoslavije, god. XXXIV, br. 3-4
15. Avramov, Dragana (1991) "Opadanje stanovništva: od populacionog fenomena do populacionog
problema". Stanovništvo, Beograd: CDI-IDN i Društvo demografa Jugoslavije, god.
XXVIII-XXIX, 3-4, 1-2, 1990-1991.
16. Wertheimer-Baletić, Alica (1969) Demografija. Zagreb: Informator
17. Breznik, Dušan (1980) Demografija. Beograd: Naučna knjiga
18. Ranković, Miodrag (1995) Sociologija i futurologija. Beograd: Institut za sociološka
istraživanja Filozofskog fakulteta
19. Breznik, Dušan (1991) "Reprodukcija stanovništva Srbije i Slovenije". Stanovništvo, Beograd:
CDI-IDN i Društvo demografa Jugoslavije, god. XXVIII-XXIX, 3-4, 1-2, 1990-1991.
20. Ćurčiev, Aleksandar (1991) "Natalitet, reprodukcija i populaciona politika u Republici
Makedoniji". Stanovništvo, Beograd: CDI-IDN i Društvo demografa Jugoslavije, god.
XXVIII-XXIX, 3-4, 1-2, 1990-1991.
21. Spasovski, Milena, Janić, Marina (1991) "Demografski razvoj i populacioni potencijali
planinske oblasti i oblasti nizija i pobrđa Jugoslavije". Stanovništvo, Beograd: CDI-IDN i
Društvo demografa Jugoslavije, god. XXVIII-XXIX, 3-4, 1-2, 1990-1991.
22. Basha, Tefik (1991) "Osnovna obeležja fertilnosti stanovništva Kosova". Stanovništvo,
Beograd: CDI-IDN i Društvo demografa Jugoslavije, god. XXVIII-XXIX, 3-4, 1-2, 1990-1991.
23. Friganović, Mladen (1978) Demogeografija, stanovništva svijeta. Zagreb: [kolska knjiga
24. Božić, Milorad, Petrović, Časlav (1997) "Društveni i ekonomski aspekti demografskih
procesa na Balkanu". Teme, Niš, g. XX, br. 1-2
25. Đošić, Dušan (1996) Reprodukcija stanovništva i populaciona politika. Novi Sad
26. Macura, Miloš (1974) Prilozi teoriji i politici stanovništva. Beograd: Ekonomski institut
27. Cvijić, Jovan (1966) Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje. Beograd: Zavod za
izdavanje udžbenika
28. Golubović, Petar (1997) "Etnički sastav stanovništva Jugoslavije". Teme, Niš, g. XX, br. 3-4
29. Golubović, Petar, Marković-Krstić, Suzana (1999) "Neke karakteristike demografskih promena
na Kosovu i Metohiji". Regionalni razvoj i demografski tokovi balkanskih zemalja.,
zbornik, Niš: Ekonomski fakultet
30. Golubović, Petar, Marković-Krstić, Suzana (2000) "Kulturne determinante fertiliteta stanovništva
nekih balkanskih zemalja". Regionalni razvoj i demografski tokovi balkanskih zemalja,
zbornik, Niš: Ekonomski fakultet
31. Golubović, Petar, Marković-Krstić, Suzana (2002) "Determinante mortaliteta nekih balkanskih
zemalja". Regionalni razvoj i demografski tokovi balkanskih zemalja., zbornik, Niš:
Ekonomski fakultet
32. Mendras, Henri (1986) Seljačka društva. Zagreb: Globus
33. (1997) Balkansko selo u promenama i regionalni ruralni razvoj. Zbornik radova, Prvi
međunarodni naučni skup "Vlasinski susreti '95", Beograd
34. Čvoro, Jovan, Golubović, Petar (2001) Geografija Jugoslavije. Niš: Prirodno-matematički
fakultet
44

Petar Golubović, Suzana Marković-Krstić
35. (1991) Srbija krajem osamdesetih. Sociološko istraživanje društvenih nejednakosti i neusklađenosti,
Beograd: Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu
36. (1995) Društvene promene i svakodnevni život: Srbija početkom devedesetih. Beograd:
Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu
37. Milić, Anđelka, Berković, Eva i Petrović, Ruža (1981) Domaćinstvo, porodica i brak u
Jugoslaviji. Beograd: Institut za sociološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu
38. Terzić, Slavenko i drugi (1993) Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR
Jugoslaviji. Beograd: Stručna knjiga
39. Rašević, Mirjana (1997) "Reproduktivni model i etničke promene u Jugoslaviji". Teme, Niš,
g. XX, br. 3-4
40. Kicošev, Saša (1997) "Promene u etničkoj i verskoj strukturi stanovništva Vojvodine tokom
20. veka". Teme, Niš, g. XX, br. 3-4
41. Jošt, Marijan (2000) "Globalizacija: ekonomski problemi i patenti na život". Sociologija
sela, Zagreb, g. 38, br. 3/4 (149/150)
42. (1999) Novi svetski poredak i Balkan, zbornik, Niš: Institut za sociologiju Filozofskog
fakulteta u Nišu
43. (1999) Strategije razvoja i procesi regionalne kulturne saradnje na Balkanu, zbornik, Niš:
Institut za sociologiju Filozofskog fakulteta u Nišu (2000) Strategije razvoja i procesi
regionalne saradnje na Balkanu, zbornik, Niš: Institut za sociologiju Filozofskog fakulteta u
Nišu.
45