Po prostu WOS | Wiedza o społeczeństwie
27.03.2015 • Views
Embed Flag

Po prostu WOS | Wiedza o społeczeństwie

WSiP | Podręcznik do szkół ponadgimnazjalnych

WSiP | Podręcznik do szkół ponadgimnazjalnych

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
  • No tags were found...
MediaWSiP

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

SZKOŁY<br />

PONADGIMNAZJALNE<br />

zakres podstawowy<br />

<strong>Po</strong> <strong>prostu</strong><br />

<strong>WOS</strong><br />

<strong>Wiedza</strong> o <strong>społeczeństwie</strong><br />

<strong>Po</strong>dręcznik

Marek Grondas<br />

Janusz Żmijski<br />

<strong>Po</strong> <strong>prostu</strong><br />

<strong>WOS</strong><br />

<strong>Wiedza</strong> o <strong>społeczeństwie</strong><br />

ZAKRES PODSTAWOWY<br />

<strong>Po</strong>dręcznik do szkół ponadgimnazjalnych

SPIS TREŚCI 3<br />

I. MŁODY OBYWATEL W URZĘDZIE<br />

1 Obywatelstwo polskie i unijne. Udział w wyborach<br />

2 Załatwianie spraw w urzędach – dowód osobisty, paszport, prawo jazdy, rejestrowanie pojazdu<br />

3 Prawo do informacji publicznej i jego realizacja<br />

4 Kiedy nie zgadzasz się z decyzją urzędu<br />

Lekcja podsumowująca: Młody obywatel w urzędzie<br />

8<br />

16<br />

22<br />

30<br />

40<br />

II. PRAWO I SĄDY<br />

5 Normy prawne i inne normy postępowania<br />

6 Prawo. <strong>Po</strong>dstawowe zasady prawa. Zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów<br />

7 Gałęzie prawa. Kodeksy<br />

8 Źródła prawa. Budowa normy prawnej. Wyszukiwanie i interpretowanie aktów prawnych<br />

9 Proces karny<br />

10 Proces cywilny. Mediacje sądowe<br />

Lekcja podsumowująca: Prawo i sądy<br />

44<br />

52<br />

60<br />

68<br />

78<br />

86<br />

96<br />

III. BEZPIECZEŃSTWO<br />

11 Zadania prokuratury i policji. Uprawnienia policjantów i innych służb porządkowych<br />

12 Przestępczość. Zasady unikania zagrożeń i bezpiecznego zachowania się w sytuacji zagrożenia<br />

13 Odpowiedzialność nieletnich za popełnienie przestępstwa. Przepisy dotyczące dostępności<br />

alkoholu, papierosów oraz narkotyków<br />

Lekcja podsumowująca: Bezpieczeństwo<br />

100<br />

110<br />

118<br />

128<br />

IV. PRAWA CZŁOWIEKA<br />

14 Czym są prawa człowieka?<br />

15 Historia praw człowieka<br />

16 Katalog praw i wolności człowieka<br />

17 Najważniejsze dokumenty praw człowieka<br />

18 Prawa i wolności człowieka w Konstytucji RP<br />

19 Prawa dziecka<br />

Lekcja podsumowująca: Prawa człowieka<br />

132<br />

138<br />

146<br />

152<br />

158<br />

162<br />

168<br />

V. OCHRONA PRAW I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA<br />

20 Ochrona praw i wolności człowieka w <strong>Po</strong>lsce<br />

21 Konstytucyjni rzecznicy praw człowieka<br />

22 Międzynarodowa ochrona praw człowieka<br />

23 Gdzie i dlaczego prawa człowieka są wciąż naruszane?<br />

Lekcja podsumowująca: Ochrona praw i wolności człowieka<br />

VI. UCZĘ SIĘ, PRACUJĘ, PODRÓŻUJĘ<br />

24 Prawa i obowiązki ucznia<br />

25 Młodzi <strong>Po</strong>lacy podróżują oraz uczą się w kraju i za granicą<br />

26 Młodzi ludzie pracują w <strong>Po</strong>lsce i krajach UE<br />

Lekcja podsumowująca: Uczę się, pracuję, podróżuję<br />

172<br />

180<br />

186<br />

196<br />

204<br />

208<br />

216<br />

228<br />

238

4<br />

Jak korzystać z podręcznika<br />

PODRĘCZNIK SKŁADA SIĘ z sześciu dużych bloków tematycznych – działów. Każdy z działów<br />

podzielony jest na rozdziały odpowiadające jednostce lekcyjnej. Rozdział zawiera: tytuł i numer<br />

lekcji, wprowadzenie, tekst autorski, tekst źródłowy, słowniczek (wyjaśnienie trudniejszych<br />

pojęć), ciekawostki (Czy wiesz, że...), treści poszerzające ważniejsze zagadnienia (Dowiedz się<br />

więcej), treści nawiązujące do wiedzy z gimnazjum (To już wiesz), ilustracje z podpisami<br />

i poleceniami, schematy, diagramy, mapy, infografiki przybliżające wybrane zagadnienia,<br />

blok zestawiający najważniejsze treści (Zapamiętaj), zadania oraz literaturę dla ucznia (Sięgnij<br />

do źródła).<br />

Tytuł i numer<br />

lekcji<br />

Ilustracja z podpisem<br />

i poleceniem<br />

Wyjaśnienie<br />

trudniejszych pojęć<br />

Wprowadzenie<br />

do tematu<br />

Wypowiedzi<br />

sławnych ludzi<br />

Ważne<br />

w tym akapicie

5<br />

Infografika przybliżająca<br />

wybrane zagadnienia<br />

Tekst autorski<br />

Zestawienie<br />

najważniejszych<br />

treści<br />

Treści nawiązujące<br />

do wiedzy<br />

z gimnazjum<br />

Treści poszerzające<br />

ważniejsze zagadnienia<br />

Literatura<br />

dla ucznia<br />

Zadania<br />

W zadaniach, których treść<br />

wymaga uzupełnienia,<br />

znajdziesz zaciemnione<br />

miejsca – pamiętaj,<br />

by odpowiedzi pisemnych<br />

udzielać poza<br />

podręcznikiem.<br />

Tekst źródłowy<br />

Ciekawostka

obywatelstwo<br />

polskie<br />

repatriacja<br />

Konstytucja RP<br />

naturalizacja<br />

prawo krwi<br />

prawo ziemi<br />

uznanie<br />

za obywatela<br />

podwójne<br />

obywatelstwo<br />

utrata<br />

obywatelstwa<br />

obywatelstwo<br />

unijne<br />

Traktat o Unii<br />

Europejskiej<br />

Ustawa<br />

o informacji<br />

publicznej<br />

Obywatelstwo<br />

Prawo<br />

do publicznej<br />

informacji<br />

Młody obywatel<br />

w urzędzie<br />

Załatwianie<br />

spraw<br />

w urzędach<br />

formy<br />

uzyskiwania<br />

informacji<br />

publicznej<br />

prawo<br />

wyborcze<br />

Udział<br />

w<br />

wyborach<br />

wyrabianie<br />

dokumentów<br />

kontakty<br />

z urzędami<br />

BIP<br />

wniosek o udzielenie<br />

informacji publicznej<br />

wybory<br />

dowód osobisty<br />

(urząd gminy)<br />

Kodeks postępowania<br />

administracyjnego<br />

zasada<br />

dwuinstancyjności<br />

sąd<br />

administracyjny<br />

czynne<br />

paszport<br />

(urząd wojewódzki)<br />

prawo jazdy<br />

(urząd starostwa<br />

powiatowego)<br />

bierne<br />

do Parlamentu<br />

Europejskiego<br />

składanie skarg i wniosków<br />

parlamentarne<br />

składanie odwołania<br />

dowód rejestracyjny<br />

pojazdu (urząd<br />

starostwa powiatowego)<br />

samorządowe<br />

rzecznictwo<br />

prezydenckie

I<br />

Młody<br />

obywatel<br />

w urzędzie

16<br />

2<br />

Załatwianie<br />

spraw<br />

w urzędach – dowód osobisty,<br />

paszport, prawo jazdy,<br />

rejestrowanie pojazdu<br />

<strong>Po</strong> wejściu do jakiegoś urzędu<br />

możesz czuć się niepewnie.<br />

A przecież będziesz mieć<br />

w życiu wiele spraw, których<br />

nie da się załatwić bez<br />

kontaktu z urzędami i bez<br />

znajomości rozmaitych<br />

urzędowych wymagań.<br />

Najważniejsze formalności<br />

są związane z uzyskaniem<br />

podstawowych dokumentów<br />

osobistych umożliwiających<br />

uczestniczenie w życiu<br />

społecznym.<br />

<strong>Po</strong>wiedz, jak twoim zdaniem<br />

powinni się zachowywać urzędnicy<br />

załatwiający sprawy obywateli<br />

w urzędach.<br />

Dowód osobisty<br />

wydaje organ gminy (wójt,<br />

burmistrz lub prezydent miasta).<br />

DOWÓD OSOBISTY<br />

– dokument<br />

stwierdzający<br />

tożsamość osoby oraz<br />

poświadczający jej<br />

polskie obywatelstwo.<br />

DOWÓD OSOBISTY<br />

O tym, jakich możliwości pozbawia osobę mieszkającą w naszym kraju<br />

brak obywatelstwa polskiego, mówiliśmy już w poprzednim rozdziale.<br />

Praktyczną realizację uprawnień przysługujących obywatelowi w kontaktach<br />

z rozmaitymi urzędami warunkuje właśnie wylegitymowanie się dowodem<br />

osobistym. Konsekwencje jego nieposiadania mogą się okazać bardzo<br />

dotkliwe: nie można założyć konta w banku, dostać kredytu, załatwić<br />

formalności w żadnym urzędzie ani uzyskać prawa jazdy czy paszportu.<br />

<strong>Po</strong>nadto dowód osobisty uprawnia obywateli polskich do przekraczania<br />

granic:<br />

• państw członkowskich Unii Europejskiej;<br />

• państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależących do Unii<br />

Europejskiej (Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Monaco, San Marino, Watykan);<br />

• innych państw, które zawarły umowy z Unią Europejską o swobodnym<br />

przepływie osób lub które uznają dowód osobisty za dokument wystarczający<br />

do przekraczania ich granicy (Szwajcaria).<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

2. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 17<br />

Satyryczny rysunek<br />

przejaskrawiający pewne<br />

negatywne zachowania<br />

urzędnika w pracy.<br />

Określ postawę tego<br />

urzędnika.<br />

Sprawy związane z posiadaniem, uzyskiwaniem i wymianą dowodów osobistych<br />

reguluje Ustawa z 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach<br />

osobistych (z późniejszymi zmianami).<br />

Osoba mająca obywatelstwo polskie i mieszkająca w Rzeczypospolitej <strong>Po</strong>lskiej<br />

jest obowiązana posiadać dowód osobisty od ukończenia 18 roku życia.<br />

Wszelkie urzędowe sprawy dziecka poniżej tego wieku załatwiają<br />

jego rodzice lub opiekunowie prawni na podstawie własnych dowodów<br />

osobistych. Jeśli jednak niepełnoletni nie zamieszkuje wspólnie z rodzicami<br />

lub innymi opiekunami prawnymi, nie ma takich opiekunów albo pracuje<br />

na podstawie umowy o pracę, musi posiadać dowód osobisty od ukończenia<br />

15 roku życia. Prawo pozwala na wyrobienie dowodu wcześniej – od<br />

ukończenia 13 roku życia, a na uzasadniony wniosek rodziców lub opiekunów<br />

nawet poniżej tego wieku.<br />

<strong>Po</strong>siadanie dowodu osobistego i – jeśli zachodzi taka potrzeba<br />

– jego wymiana są obowiązkowe. Zgodnie z art. 55<br />

Ustawy o ewidencji ludności osoba, która nie dopełni tego<br />

obowiązku, naraża się na karę ograniczenia wolności lub<br />

grzywny. <strong>Po</strong>dobnie może być ukarana osoba, która zatrzymuje<br />

cudzy dowód osobisty, nie zawiadamia o jego<br />

znalezieniu bądź nie zwraca dowodu osobistego w razie<br />

utraty obywatelstwa polskiego.<br />

‣ Wzór dowodu<br />

osobistego obowiązujący<br />

od 1 stycznia 2015 r.<br />

Dowody wydane<br />

przed tą datą zawierają<br />

więcej danych osobowych<br />

(informacje o adresie<br />

zameldowania,<br />

kolorze oczu i wzroście)<br />

oraz zeskanowany<br />

podpis posiadacza.<br />

UZYSKIWANIE DOWODU OSOBISTEGO<br />

Dowód osobisty uzyskuje się w dowolnym urzędzie gminy<br />

na terenie kraju (w wypadku większych miast – w delegaturze<br />

urzędu miasta prowadzącej ewidencję ludności).<br />

Należy w tym celu wypełnić odpowiedni wniosek<br />

i dołączyć do niego fotografię ukazującą aktualny wizerunek<br />

wnioskodawcy. Wniosek o wydanie dowodu oso-

18<br />

CZY WIESZ, ŻE...<br />

Obowiązek posiadania i okazywania dowodu osobistego zawierającego adres,<br />

zdjęcie i inne dane osobowe wprowadzono w <strong>Po</strong>lsce podczas okupacji<br />

hitlerowskiej. Zarówno wtedy, jak i w okresie <strong>Po</strong>lskiej Rzeczypospolitej Ludowej<br />

podstawowym celem tego surowo wówczas przestrzeganego wymogu była<br />

kontrola obywateli. W krajach, gdzie utrzymuje się silna tradycja niezależności<br />

obywatela od państwa, obowiązek posiadania dowodów osobistych do dziś<br />

uznaje się za ograniczenie swobód obywatelskich. Rozbudowa funkcji państwa<br />

wobec obywatela powoduje, że obecnie tego typu dokument jest wymagany<br />

w ponad stu państwach świata. Jednakże wiele państw nadal obywa się bez<br />

tego obowiązku. W Stanach Zjednoczonych do potwierdzenia swojej tożsamości<br />

wystarczy jakikolwiek dokument ze zdjęciem właściciela, np. prawo jazdy<br />

lub legitymacja szkolna, a do załatwiania spraw z urzędami podaje się numer<br />

ubezpieczenia. Dowodów osobistych nie ma też w np. Wielkiej Brytanii,<br />

Irlandii, Australii, Nowej Zelandii, Norwegii, Danii, Japonii.<br />

PASZPORT<br />

– dokument<br />

potwierdzający tożsamość<br />

właściciela i jego<br />

polskie obywatelstwo,<br />

uprawniający do<br />

przekroczenia granicy<br />

państwa oraz do pobytu<br />

za granicą.<br />

<strong>Po</strong>równaj dane osobowe<br />

umieszczone w paszporcie<br />

oraz w dowodzie osobistym<br />

(s. 17).<br />

bistego można złożyć w formie pisemnej w urzędzie lub skierować go do<br />

urzędu drogą elektroniczną (wniosek uwierzytelniony podpisem elektronicznym<br />

weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu lub<br />

profilem zaufanym ePUAP).<br />

Złożenia wniosku i odebrania dowodu z urzędu należy dokonać osobiście.<br />

Dowód osobisty osób pełnoletnich jest ważny, z wyjątkiem szczególnych<br />

przypadków, 10 lat od daty jego wydania, osób powyżej 65 roku życia<br />

– bez ograniczeń czasowych, natomiast osób poniżej 18 roku życia – tylko<br />

5 lat.<br />

Dowód należy wymienić, jeżeli zmienią się zamieszczone w nim informacje<br />

oraz gdy upłynie termin ważności dokumentu. W wypadku utraty obywatelstwa<br />

polskiego dowód należy zwrócić.<br />

PASZPORT<br />

Od roku 2006 wydawane są w <strong>Po</strong>lsce tzw. paszporty biometryczne,<br />

w których do identyfikacji oprócz zdjęcia służy zamontowany chip<br />

elektroniczny z zapisem wizerunku twarzy właściciela, a od 2009 r.<br />

również jego odcisków palców.<br />

Paszport ważny jest przez 10 lat od daty wydania. Dzieci do 13 roku<br />

życia otrzymują paszport na 5 lat. Paszporty tymczasowe z maksymalnym<br />

okresem ważności do 1 roku wydawane są: obywatelom<br />

polskim w kraju i zagranicą w nagłych wypadkach (choroby lub<br />

śmierci członka rodziny), osobom oczekującym na wydanie zwykłego<br />

paszportu lub osobom, które podczas pobytu za granicą straciły<br />

paszport, a muszą powrócić do kraju.<br />

Organem wydającym paszport jest wojewoda właściwy dla miejsca,<br />

gdzie ubiegający się o paszport jest zameldowany na pobyt stały. Aby<br />

uzyskać paszport, należy w odpowiednim oddziale urzędu wojewódzkiego<br />

lub jego delegatury osobiście złożyć wniosek o wydanie paszportu.<br />

Trzeba też dołączyć ostatnio posiadany dokument paszportowy,<br />

dwie fotografie oraz dowód uiszczenia opłaty paszportowej, a także<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

2. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 19<br />

przedstawić urzędnikowi do wglądu dowód osobisty lub inny dokument<br />

potwierdzający tożsamość i obywatelstwo polskie. Osoby, które występują<br />

o wydanie paszportu po raz pierwszy, dołączają do wniosku skrócony odpis<br />

aktu urodzenia, podobnie wnioskujący, którzy nie mają ukończonych<br />

18 lat i nie posiadają dowodu osobistego – w tym przypadku przy składaniu<br />

wniosku muszą być obecni oboje rodzice. Za granicą paszport uzyskuje<br />

się, z zastosowaniem tych samych procedur, w konsulacie RP.<br />

PRAWO JAZDY<br />

Regulacje prawne dotyczące kategorii prawa jazdy znajdują się w Ustawie<br />

z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami (z późniejszymi zmianami),<br />

która weszła w życie 19 stycznia 2013 r. W wypadku młodych ludzi<br />

w grę wchodzą przede wszystkim następujące<br />

kategorie prawa jazdy:<br />

• AM (zastępująca kartę motorowerową)<br />

– możliwa do uzyskania po<br />

ukończeniu 14 roku życia, uprawniająca<br />

do prowadzenia motorowerów<br />

i lekkich quadów, osiągających<br />

prędkość jazdy do 45 km/h,<br />

• A1 – uzyskiwana od 16 roku życia na<br />

motocykle o pojemności do 125 cm³<br />

o mocy maksymalnej 11 kW i motocykle<br />

trzykołowe o mocy do 15 kW,<br />

• A2 – dozwolona od 18 roku życia na prowadzenie motocykli<br />

o mocy nieprzekraczającej 35 kW,<br />

• A – obowiązująca od 24 roku życia, jeśli osoba ubiegająca<br />

się nie posiadała wcześniej kategorii A2; umożliwia<br />

prowadzenie pojazdów o pojemności skokowej<br />

przekraczającej 125 cm³; mogą się o nią ubiegać także osoby w wieku<br />

20 lat, pod warunkiem posiadania dwuletniego doświadczenia<br />

z kategorią A2,<br />

• B1 – obowiązująca od 16 roku życia, pozwalająca na prowadzenie ciężkich<br />

quadów,<br />

• B – obowiązująca od 18 roku życia, uprawniająca do prowadzenia samochodów<br />

osobowych i mikrobusów do 9 miejsc siedzących, a także motocykli<br />

o pojemności do 125 cm 3 i mocy nieprzekraczającej 11 kW,<br />

• T – dotycząca kierowania ciągnikami lub pojazdami tzw. wolnobieżnymi,<br />

których konstrukcja ogranicza prędkość jazdy do 25 km/h (np. mopedami,<br />

rowerami z silnikiem, traktorkami ogrodniczymi).<br />

Karta motorowerowa wydana przed 19 stycznia 2013 r. zachowuje ważność<br />

do ukończenia przez jej posiadacza 18 roku życia. <strong>Po</strong> ukończeniu 14 roku<br />

życia można ją wymienić na własny koszt na prawo jazdy kategorii AM.<br />

Każdy, kto ukończy 18 lat przed 19 stycznia 2013 r., zachowa uprawnienia<br />

do kierowania motorowerami.<br />

PRAWO JAZDY<br />

– dokument uprawniający<br />

do prowadzenia<br />

pojazdów silnikowych<br />

wydany przez<br />

odpowiednie organy<br />

administracji. Można<br />

na jego podstawie<br />

prowadzić różne rodzaje<br />

pojazdów, w zależności<br />

od kategorii prawa jazdy.<br />

<strong>Po</strong>zwolenie na<br />

prowadzenie samochodów<br />

z roku 1948 oraz aktualnie<br />

obowiązujące prawo jazdy.<br />

W 2006 r. Parlament<br />

Europejski przyjął<br />

dyrektywę 2006/126/EEC<br />

ustanawiającą jednolity<br />

wzór prawa jazdy<br />

we wszystkich państwach<br />

członkowskich. W <strong>Po</strong>lsce<br />

zostały one wprowadzone<br />

Ustawą z 5 stycznia 2011 r.<br />

o kierujących pojazdami<br />

(Dz.U. nr 30, poz. 151) i są<br />

wydawane od 19 stycznia<br />

2013 r.<br />

<strong>Po</strong>równaj dane<br />

umieszczone na tych<br />

dokumentach.

20<br />

Prawo jazdy wydaje<br />

urząd starostwa<br />

powiatowego,<br />

a w większych miastach<br />

odpowiedni wydział<br />

urzędu miasta.<br />

<strong>Po</strong>jazd rejestruje się<br />

w tym samym urzędzie,<br />

w którym uzyskuje się<br />

prawo jazdy.<br />

Prawo jazdy uzyskuje się w miejscu zamieszkania kierowcy w urzędzie starostwa<br />

powiatowego, a w wypadku większych miast – w odpowiednim wydziale<br />

urzędu miasta.<br />

Aby uzyskać prawo jazdy, należy złożyć wniosek o wydanie prawa jazdy –<br />

drogą elektroniczną lub bezpośrednio w urzędzie starosty. Do wniosku należy<br />

dołączyć dokumenty (lub ich skany w wypadku korzystania z drogi<br />

elektronicznej): potwierdzenie opłaty, fotografię (jeżeli zdjęcie nie było wykonane<br />

techniką cyfrową), oryginał orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań<br />

zdrowotnych do kierowania pojazdem, a osoba, która nie<br />

ukończyła 18 lat, pisemną zgodę rodzica lub opiekuna (prawo jazdy kategorii<br />

AM, A1, B1 lub T). Na podstawie tego wniosku urząd starosty tworzy<br />

profil kandydata na kierowcę (PKK).<br />

Profil ten jest elektronicznie pobierany przez szkołę nauki jazdy, do której<br />

zgłosi się kandydat na kierowcę. <strong>Po</strong> zakończeniu kursu szkoła przesyła zaktualizowany<br />

profil do Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego (w skrócie<br />

WORD), gdzie przeprowadza się egzamin. Na egzamin będzie można<br />

zapisać się przez internet. <strong>Po</strong> zdanym egzaminie WORD uzupełnia profil<br />

i przesyła go do starosty, a starosta wydaje na jego podstawie prawo jazdy,<br />

które można otrzymać także drogą pocztową.<br />

REJESTROWANIE POJAZDU<br />

Aby zgodnie z prawem poruszać się po polskich drogach pojazdem, niezbędna<br />

jest jego rejestracja w tym samym urzędzie, w którym uzyskuje się<br />

prawo jazdy. Rejestracja wymaga złożenia odpowiedniego wniosku oraz<br />

dołączenia do niego: dowodów opłat, dokumentu tożsamości, dowodu własności<br />

pojazdu, wyciągu ze świadectwa homologacji (pozwolenia na użytkowanie<br />

na terenie kraju), a jeśli pojazd był wcześniej rejestrowany w <strong>Po</strong>lsce<br />

lub za granicą – dowodu rejestracyjnego, tablic rejestracyjnych oraz<br />

tzw. karty pojazdu (dokumentu zawierającego dane techniczne pojazdu,<br />

numery fabryczne ważnych części oraz jego historię, czyli zmiany techniczne,<br />

jakim został poddany, i zmiany właścicieli). Akt rejestracji jest decyzją<br />

administracyjną, której wydanie wymaga pewnego czasu. Do tego<br />

momentu można korzystać z pojazdu na podstawie tymczasowego trzydziestodniowego<br />

dopuszczenia pojazdu do ruchu, wydawanego od ręki po<br />

złożeniu kompletu dokumentów wymaganych do rejestracji.<br />

Następnym krokiem jest odbiór w tym samym urzędzie tablic rejestracyjnych,<br />

z hologramami potwierdzającymi ich oryginalność, zawierających<br />

kombinację liter i cyfr identyfikujących pojazd. Jak najszybciej należy też<br />

wykupić obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej właściciela<br />

pojazdu za szkody wyrządzone w czasie jazdy (tzw. ubezpieczenie OC).<br />

<strong>Po</strong> wydaniu decyzji przez urząd należy zgłosić się w nim jeszcze raz i po<br />

okazaniu dokumentu tożsamości, pozwolenia czasowego, karty pojazdu<br />

oraz dowodu opłacenia ubezpieczenia OC odebrać dowód rejestracyjny pojazdu,<br />

tym razem już bez dodatkowych opłat.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

2. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 21<br />

ZAPAMIĘ TAJ<br />

Dowód osobisty uzyskuje się – po załatwieniu odpowiednich formalności – w urzędzie<br />

gminy lub jego delegaturze.<br />

Paszport uzyskuje się w odpowiednim oddziale urzędu wojewódzkiego lub jego delegaturze.<br />

Prawo jazdy i dowód rejestracji pojazdu uzyskuje się w urzędzie starostwa powiatowego<br />

właściwym dla miejsca zamieszkania kierowcy.<br />

ZADANIA<br />

1. Wejdź na stronę internetową swojego urzędu gminy i sprawdź, czy można na niej odnaleźć informacje na temat<br />

warunków uzyskania dowodu osobistego.<br />

2. Na fotografii do dowodu osobistego nie można mieć ciemnych okularów ani nakrycia głowy. Znajdź w internecie<br />

informacje na temat wyjątków od tej zasady.<br />

3. Znajdź w Ustawie o kierujących pojazdami informacje na temat różnych kategorii prawa jazdy (wymienione są<br />

również na drugiej stronie prawa jazdy) i ograniczeń wiekowych przy ich przyznawaniu. Z czego, twoim<br />

zdaniem, wynikają takie ograniczenia? Czy uważasz je za słuszne? Odpowiedź uzasadnij.<br />

4. Przyporządkuj wymienione poniżej dokumenty do odpowiednich urzędów, w których się je uzyskuje. Odpowiedź<br />

zapisz w zeszycie przedmiotowym.<br />

A. prawo jazdy<br />

B. paszport<br />

C. dowód rejestracyjny<br />

D. dowód osobisty<br />

1. urząd gminy (urząd miasta lub jego delegatura)<br />

2. urząd starostwa powiatowego (lub wydział urzędu miasta na prawach powiatu)<br />

3. oddział (delegatura) urzędu wojewódzkiego<br />

4. urząd marszałkowski województwa<br />

SIĘGNIJ DO ŹRÓDŁA<br />

1. http://www.forum.prawojazdy.com.pl<br />

2. Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o ograniczaniu barier administracyjnych dla obywateli i przedsiębiorców, DzU nr 106,<br />

poz. 622, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20111060622<br />

3. Załatwianie spraw przez Internet, Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa,<br />

http://www.bip.krakow.pl/?sub_dok_id=17276

22<br />

3<br />

Prawo<br />

do informacji<br />

publicznej i jego<br />

realizacja<br />

Aby załatwiać ważne dla siebie<br />

sprawy i realizować swoje<br />

obywatelskie uprawnienia,<br />

trzeba kontaktować się<br />

z rozmaitymi urzędami. Wiesz<br />

już z gimnazjum, jak funkcjonują<br />

urzędy administracji państwowej<br />

i samorządowej, jaki jest zakres<br />

działania wojewody, samorządu<br />

wojewódzkiego i powiatowego<br />

oraz urzędu gminy.<br />

Wszystkie te instytucje<br />

podejmują decyzje mające<br />

wpływ na twoje sprawy osobiste<br />

i twoje najbliższe otoczenie. Jeśli<br />

jako obywatel chcesz brać udział<br />

w rozstrzyganiu dotyczących cię<br />

spraw (np. przez uczestniczenie<br />

w wyborach, kontakty<br />

z urzędami), musisz mieć<br />

dostęp do ważnych informacji<br />

znajdujących się w posiadaniu<br />

instytucji publicznych.<br />

Urzędy udostępniają materiały<br />

dotyczące swojej działalności m.in.<br />

przez wywieszenie ich na specjalnych<br />

tablicach informacyjnych w swoich<br />

siedzibach.<br />

Kto nic nie wie, musi we<br />

wszystko wierzyć.<br />

Marie von Ebner-<br />

-Eschenbach<br />

(1830–1916), pisarka austriacka.<br />

INFORMACJA W ŻYCIU OBYWATELA<br />

Nieprzypadkowo podstawą totalitarnej lub autorytarnej władzy było i jest<br />

panowanie nad informacją, ukrywanie jej przed obywatelami, manipulowanie<br />

nią dla osiągania politycznych celów. Z tego też powodu działające<br />

w państwach demokratycznych w nieskrępowany sposób środki masowego<br />

przekazu nazywane są często czwartą władzą. Przez porównanie mediów<br />

do władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej podkreśla się znaczenie<br />

informacji w wywieraniu wpływu na społeczeństwo i politykę oraz<br />

w kontrolowaniu innych władz.<br />

Zasadzie wolności wypowiedzi, wolności prasy i innych środków społecznej<br />

komunikacji w państwach demokratycznych towarzyszy inna ważna zasada<br />

– prawo każdego obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów<br />

władzy publicznej oraz osób sprawujących publiczne funkcje.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

3. PRAWO DO INFORMACJI PUBLICZNEJ 23<br />

CZY WIESZ, ŻE...<br />

Pierwszym krajem, w którym prawo do informacji<br />

zostało uznane za wolność konstytucyjną, była<br />

Szwecja. Wydana tam w 1766 r. ustawa konstytucyjna<br />

(Akt o wolności prasy) zniosła cenzurę prasy, druków<br />

i wydawnictw oraz zagwarantowała prawo do rozpowszechniania<br />

faktów i opinii oraz do dostępu obywatela<br />

do dokumentów pozostających w posiadaniu władz.<br />

Również dzisiaj Szwecja jest państwem, w którym<br />

umocowanie prawne zasady dominacji jawności nad<br />

utajnieniem informacji jest najsilniejsze na świecie<br />

i może służyć za przykład innym krajom demokratycznym.<br />

Siedziba szwedzkiego parlamentu.<br />

PRAWO DO INFORMACJI PUBLICZNEJ<br />

Prawo do informacji publicznej, gwarantowane przez Konstytucję RP w art.<br />

61, obejmuje uzyskiwanie informacji o działalności organów władzy państwowej<br />

i samorządowej oraz organów samorządu gospodarczego i zawodowego,<br />

a także innych osób oraz instytucji wykonujących zadania publiczne<br />

i gospodarujących mieniem publicznym, np. szkół, fundacji, stowarzyszeń,<br />

przedsiębiorstw wykorzystujących środki publiczne, partii politycznych<br />

oraz związków zawodowych.<br />

<strong>Po</strong>stanowienia Konstytucji RP realizuje Ustawa z dnia 6 września 2001 r.<br />

o dostępie do informacji publicznej (u.d.i.p.), będąca podstawowym aktem<br />

prawnym zobowiązującym władze publiczne do udzielania informacji.<br />

Prawo do informacji publicznej, oparte na zasadzie dominacji jawności<br />

nad utajnianiem informacji, ma bardzo szeroki zakres, z czego zarówno<br />

obywatele, jak i zobowiązani do udzielania informacji pracownicy rozmaitych<br />

urzędów nie zawsze zdają sobie sprawę. W świetle prawa każda informacja<br />

o sprawach publicznych jest jawna, a wszelkie odstępstwa od tej reguły<br />

należy traktować jako nieliczne wyjątki, które za każdym razem muszą<br />

być ściśle uzasadnione. Przypadki wątpliwe powinno się rozstrzygać zawsze<br />

na korzyść jawności, a nie utajniania.<br />

Każda informacja<br />

o sprawach publicznych<br />

jest jawna.<br />

JAKICH INFORMACJI MOŻEMY SIĘ DOMAGAĆ?<br />

Ustawa stanowi, że informacją publiczną jest „każda informacja o sprawach<br />

publicznych”. To dość ogólna definicja, zatem obywatel starający się<br />

o otrzymanie interesujących go danych musi wiedzieć bardziej szczegółowo,<br />

jakiego rodzaju informacje może uzyskać, a jakich – z rozmaitych powodów<br />

– nie otrzyma. Artykuł 6 wymienionej ustawy określa dokładnie,<br />

że mają być udostępniane następujące informacje:<br />

1. o polityce wewnętrznej i zagranicznej władz państwowych (zamierzonych<br />

działaniach, aktach prawnych, realizowanych programach i ich efektach);<br />

2. o wszelkich instytucjach wykonujących zadania publiczne w zakresie dotyczącym<br />

ich statusu prawnego, majątku, organizacji, przedmiotu działalności<br />

i kompetencji, organów i osób sprawujących w nich funkcje;

24<br />

Licznik długu<br />

publicznego <strong>Po</strong>lski<br />

ustawiony na ulicach<br />

Warszawy. Fotografia<br />

z września 2010 r.<br />

3. o zasadach funkcjonowania tych<br />

wszystkich instytucji: sposobach<br />

działania, przyjmowania i załatwiania<br />

spraw, o stanie przyjmowanych<br />

spraw, kolejności ich załatwiania<br />

lub rozstrzygania, o prowadzonych<br />

zbiorach dokumentów oraz o sposobach<br />

i zasadach udostępniania<br />

danych w nich zawartych;<br />

4. o treści dokumentów urzędowych,<br />

o stanowiskach w sprawach publicznych<br />

zajmowanych przez organy<br />

i poszczególnych funkcjonariuszy<br />

władzy publicznej;<br />

5. o majątku publicznym, w tym o majątku<br />

Skarbu Państwa, majątku innych<br />

instytucji, o długach państwa<br />

i innych jego sprawach majątkowych.<br />

Samo uznanie jakiejś informacji za<br />

publiczną nie oznacza jednak, że informacja<br />

ta bezwzględnie musi zostać<br />

udostępniona. Niektórych informacji<br />

publicznych nie wolno ujawniać<br />

ze względu na bezpieczeństwo państwa<br />

(uniemożliwiają to istniejące<br />

przepisy o ochronie tzw. informacji<br />

niejawnych, np. o działaniach wojska,<br />

policji, wywiadu), inne są niedostępne<br />

na mocy przepisów o ochronie interesów<br />

przedsiębiorstw handlowych<br />

oraz przemysłowych (np. informacje<br />

o umowach zawieranych między przedsiębiorstwami), operacji bankowych<br />

(tajemnica bankowa) itp.<br />

Urzędy nie udostępnią też informacji o charakterze prywatnym, dotyczących<br />

konkretnych osób, gdyż Konstytucja RP gwarantuje każdemu obywatelowi<br />

prawo do prywatności, ochrony czci oraz dobrego imienia<br />

i chroni jego dane osobowe. Nawet informacje o poszczególnych osobach<br />

zbierane do celów statystycznych są objęte tajemnicą (tajemnica statystyczna)<br />

i mogą być wykorzystywane tylko w zbiorowych zestawieniach bez<br />

możliwości identyfikowania osób. Ochrona danych osobowych nie dotyczy<br />

jednak niektórych informacji prywatnych o osobach pełniących funkcje<br />

publiczne, a mianowicie tych, które mają związek z ich działalnością publiczną.<br />

Dlatego za informację publiczną będzie się uważać dane o stanie<br />

zdrowia Prezydenta RP czy nazwisko i stanowisko służbowe urzędnika<br />

odpowiedzialnego za realizację jakiegoś zadania urzędu gminy.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

3. PRAWO DO INFORMACJI PUBLICZNEJ 25<br />

BIULETYN INFORMACJI PUBLICZNEJ<br />

Najprostszym sposobem uzyskania interesujących nas informacji jest skorzystanie<br />

z urzędowego publikatora teleinformatycznego, tzw. Biuletynu<br />

Informacji Publicznej (BIP). Biuletyn Informacji Publicznej to system<br />

stron internetowych służący powszechnemu i bezpłatnemu dostępowi do<br />

informacji przez:<br />

• stronę główną Biuletynu (www.bip.gov.pl), zawierającą informacje<br />

o urzędach zobowiązanych do publikowania informacji wraz z odsyłaczami<br />

do ich stron;<br />

• strony internetowe poszczególnych urzędów, czyli tzw. strony podmiotowe,<br />

przygotowane przez instytucje zobowiązane prawem do ich prowadzenia,<br />

z informacjami o prowadzonej przez nie działalności.<br />

Każda instytucja zobowiązana do prowadzenia strony BIP powinna podać<br />

na niej do wiadomości:<br />

• swój status prawny lub formę prawną (np. ministerstwo ma status organu<br />

administracji publicznej, rada gminy – organu władzy uchwałodawczej gminy,<br />

burmistrz – organu władzy wykonawczej gminy; status innych podmiotów<br />

wyrażają takie określenia, jak przedsiębiorstwo państwowe, spółka, spółdzielnia,<br />

stowarzyszenie, fundacja);<br />

• zakres działania i kompetencje;<br />

• organy i osoby sprawujące funkcje oraz ich kompetencje;<br />

• majątek;<br />

• tryb działania;<br />

• sposoby przyjmowania i załatwiania spraw;<br />

• informacje o prowadzonych rejestrach, ewidencjach i archiwach, a także<br />

o sposobach i zasadach udostępniania danych w nich zawartych.<br />

‣Strona główna Biuletynu<br />

Informacji Publicznej.<br />

Na podstawie informacji<br />

na stronie głównej BIP<br />

określ, jakie instytucje<br />

są zobowiązane do<br />

prowadzenia swoich<br />

stron BIP.

26<br />

Nie trzeba<br />

uzasadniać wniosku<br />

o udostępnienie<br />

informacji publicznej.<br />

INNE FORMY UZYSKIWANIA INFORMACJI PUBLICZNEJ<br />

<strong>Po</strong>za zamieszczaniem informacji na stronach BIP urzędy udostępniają<br />

materiały dotyczące swojej działalności przez wyłożenie lub wywieszenie<br />

ich w miejscach dostępnych dla zainteresowanych (np. na specjalnych tablicach<br />

informacyjnych w swoich siedzibach, na tablicach przed placami<br />

budowy) oraz za pomocą specjalnych urządzeń (np. telefony połączone<br />

z odpowiednią komórką urzędu, terminale komputerowe).<br />

Atrakcyjną formą pozyskiwania informacji publicznej wydaje się prawo obserwacji<br />

posiedzeń wybieralnych organów władzy publicznej i ich komisji<br />

(np. posiedzeń rady gminy lub jej komisji rewizyjnej). Zainteresowani mają<br />

też prawo wglądu w materiały dokumentujące takie posiedzenia – protokoły,<br />

zapisy audiowizualne i teleinformatyczne.<br />

Dane nieopublikowane na stronach BIP można uzyskać, zwracając się do<br />

urzędów i innych instytucji z wnioskiem o udzielenie informacji publicznej.<br />

Wnioskodawca nie musi w żaden sposób uzasadniać swojej prośby (co<br />

uniemożliwia urzędowi odmowę ze względu na nieprzekonujące uzasadnienie).<br />

Wniosek może mieć formę pisemną lub ustną, można go nawet<br />

zgłosić telefonicznie. Jeśli jednak informacja nie może być udostępniona<br />

niezwłocznie, wniosek o jej udzielenie musi zostać sporządzony pisemnie,<br />

o czym urząd powinien natychmiast poinformować zainteresowanego.<br />

Wniosek może być sporządzony na formularzu przygotowanym przez<br />

urząd, ale nie jest to obowiązkowe. Musi być sformułowany w sposób zrozumiały,<br />

opatrzony podpisem i adresem do korespondencji.<br />

Dostęp do informacji publicznej jest bezpłatny, urząd może jedynie wymagać<br />

zwrotu kosztów związanych z przekształceniem informacji w sposób<br />

wskazany przez zainteresowanego (np. koszt sporządzenia kserokopii, nagrania<br />

danych na nośnik, przesyłki pocztowej). Informacja publiczna po-<br />

<strong>Po</strong>siedzenie Rady<br />

Gminy Mokotów<br />

w Warszawie obserwują<br />

mieszkańcy.<br />

Wybierzcie się całą<br />

klasą (lub wydelegujcie<br />

swoich przedstawicieli)<br />

na sesję rady waszej<br />

gminy. Ustalcie, o czym<br />

dyskutują radni, jakie<br />

problemy są dla nich<br />

szczególnie ważne,<br />

jak reagują na to, że<br />

obywatele z zewnątrz<br />

uczestniczą w ich<br />

zebraniu.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

3. PRAWO DO INFORMACJI PUBLICZNEJ 27<br />

...................................................................<br />

imię i nazwisko wnioskodawcy<br />

...................................................................<br />

adres<br />

...................................................................<br />

miejscowość, data<br />

NAZWA URZĘDU (INSTYTUCJI)<br />

adres urzędu<br />

WNIOSEK O UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI PUBLICZNEJ<br />

Zgodnie z art. 2. i art. 10. ust. 1. Ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (DzU 2001 nr 12,<br />

poz. 1198 z późniejszymi zmianami) proszę o udostępnienie następujących informacji publicznych:<br />

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………<br />

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………<br />

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………<br />

Proszę o udostępnienie powyższych informacji w następującej formie:<br />

1/ pisemnej<br />

2/ innej (określić, w jakiej) ......................................................................................................................................<br />

oraz w następujący sposób:<br />

1/ przesłać na mój adres<br />

2/ udostępnić w inny sposób (określić, w jaki) ..........................................................................................<br />

.............................<br />

<br />

czytelny podpis<br />

winna być udostępniona bez zbędnej zwłoki, nie później niż w ciągu 14 dni<br />

od daty złożenia wniosku. <br />

Jeżeli urząd nie może z jakiegoś powodu przekazać informacji w tym czasie,<br />

powinien powiadomić osobę, która złożyła w tej sprawie wniosek, o przyczynach<br />

opóźnienia oraz o kolejnym terminie<br />

udostępnienia informacji (maksymal-<br />

nie 2 miesiące od dnia złożenia wniosku).<br />

Przykład wniosku<br />

o udostępnienie informacji<br />

publicznej.<br />

ODMOWA UDZIELENIA<br />

INFORMACJI PUBLICZNEJ<br />

Z zasady jawności wynika, że do odmowy<br />

udzielenia informacji publicznej może dochodzić<br />

tylko w wyjątkowych, rzetelnie uzasadnionych<br />

przypadkach. Odmowa taka<br />

ma status decyzji administracyjnej (patrz:<br />

rozdział 4), musi więc zawierać uzasadnienie<br />

z powołaniem się na podstawę prawną,<br />

czyli na konkretny przepis, na mocy którego<br />

określonej informacji nie traktuje się

28<br />

Plakaty z okresu PRL-u<br />

nawołujące do przestrzegania<br />

tajemnicy państwowej.<br />

W czasach PRL-u obowiązywała<br />

zasada, że na państwo zewsząd<br />

czyhają kapitalistyczni wrogowie<br />

ustroju i dlatego im więcej<br />

informacji o funkcjonowaniu<br />

państwa pozostaje tajnych, tym<br />

lepiej.<br />

W istocie ukrywanie informacji<br />

było dla aparatu państwowego<br />

narzędziem utrzymania władzy<br />

i unikania kontroli społecznej.<br />

Zakres spraw objętych tajemnicą<br />

państwową przekraczał granice<br />

absurdu: za tajne uznawano np.<br />

dane o przebiegu konferencji<br />

związków zawodowych, okólniki<br />

i zarządzenia komórek partyjnych<br />

czy nawet instrukcje użytkowania<br />

urządzeń biurowych.<br />

jako publicznej albo uznaje się ją za niejawną, oraz nazwiska i funkcje<br />

osób podejmujących decyzję. Od odmowy udzielenia informacji, jak od<br />

każdej decyzji administracyjnej, przysługuje odwołanie do organu nadrzędnego.<br />

Nazwa tego organu i termin złożenia odwołania muszą być podane<br />

w piśmie informującym o decyzji. Jeśli organ odwoławczy podtrzyma<br />

decyzję odmowną, obywatelowi przysługuje jeszcze prawo zgłoszenia<br />

sprawy do sądu.<br />

O znaczeniu, jakie przypisuje się w naszym kraju obywatelskiemu dostępowi<br />

do informacji publicznej, może świadczyć fakt, że bezprawna odmowa<br />

udzielenia informacji podlega poważnym karom. Urzędnikowi, który<br />

wbrew prawu nie udostępnia informacji publicznej, grozi grzywna, kara<br />

ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.<br />

Bezprawna odmowa<br />

udzielenia informacji<br />

publicznej podlega<br />

karze.<br />

DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ<br />

Zdarza się, że organy władzy i urzędnicy niechętnie odnoszą się do wniosków<br />

o udostępnienie informacji, a samo prawo obywateli do uzyskiwania informacji<br />

traktują jako utrudnienia w pracy i próbują je ograniczyć. Przyczyną takich<br />

postaw jest niezrozumienie, że prawo do uzyskania informacji publicznej to<br />

ważne prawo polityczne, mające na celu budowanie współpracy między<br />

władzą a społeczeństwem, rozwijanie świadomości społecznej i włączanie<br />

mieszkańców społeczności lokalnych w działalność swoich władz. Przykładem<br />

kontrowersji w tej dziedzinie między władzą a stroną obywatelską jest historia<br />

tzw. poprawki Rockiego (od nazwiska autora projektu poprawki), w której<br />

senat próbował w nowelizacji z dnia 16 września 2011 r. zezwolić władzom<br />

na samowolne utajnianie niektórych dokumentów związanych z gospodarowaniem<br />

mieniem publicznym. W wyniku zaskarżenia tego przepisu przez<br />

Prezydenta RP został on uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny<br />

z Konstytucją RP.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

3. PRAWO DO INFORMACJI PUBLICZNEJ 29<br />

ZAPAMIĘ TAJ<br />

Artykuł 61 Konstytucji RP gwarantuje każdemu obywatelowi prawo do informacji<br />

o działalności organów władzy publicznej oraz osób sprawujących publiczne funkcje.<br />

Przepisy te uszczegółowia Ustawa z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej.<br />

Informacje publiczne uzyskuje się na stronach BIP, na tablicach informacyjnych<br />

w urzędach, za pomocą urządzeń elektronicznych, przez prawo wstępu na posiedzenia<br />

organów kolegialnych i wglądu w dokumenty z tych posiedzeń oraz na wniosek obywatela<br />

o udzielenie informacji.<br />

Odmowa udzielenia informacji publicznej ma status decyzji administracyjnej, od której<br />

można się odwołać do instancji nadrzędnej a następnie do sądu.<br />

ZADANIA<br />

1. Na podstawie informacji zawartych w tym rozdziale zaprojektuj krótki poradnik dla młodego obywatela<br />

zainteresowanego uzyskaniem informacji publicznej w urzędzie.<br />

2. Na podstawie materiałów umieszczonych na stronie BIP twojej gminy lub powiatu przedstaw, jakimi sprawami<br />

dotyczącymi okolicy twojego miejsca zamieszkania zajmował się w ciągu ostatnich miesięcy samorząd terytorialny.<br />

3. Sporządź wniosek o udzielenie informacji publicznej na interesujący cię temat i po konsultacji z nauczycielem<br />

złóż go w odpowiednim urzędzie.<br />

4. Przyporządkuj nazwy komórek urzędu gminy (kolumna lewa) odpowiadającym im kompetencjom (kolumna<br />

prawa). Odpowiedź zapisz w zeszycie. Jak sądzisz, czy takie komórki tworzą strukturę organizacyjną małej gminy<br />

wiejskiej, czy też urzędu gminy w większym mieście?<br />

1. wydział kultury<br />

2. wydział spraw społecznych<br />

– oddział ewidencji ludności<br />

3. wydział komunikacji<br />

4. wydział urbanistyki<br />

A. wydawanie zaświadczeń dotyczących zameldowania<br />

B. wydawanie zaświadczeń dotyczących przeznaczenia<br />

terenu w miejscowym planie zagospodarowania<br />

C. opiniowanie wniosków organizatorów imprez zgodnie<br />

z Ustawą o bezpieczeństwie imprez masowych<br />

D. wydawanie prawa jazdy<br />

5. Przygotuj się do dyskusji klasowej na temat przyczyn niechęci urzędników do udzielania informacji.<br />

PRACA PROJEKTOWA<br />

W grupach 4–6-osobowych przygotujcie i przedstawcie klasie projekty dotyczące tematów: Jakich informacji<br />

poszukują obywatele w urzędach? W jakich sprawach najczęściej spotykają się z odmową udzielenia informacji?<br />

Jakie sprawy są najczęściej przedmiotem odwołań do organów nadrzędnych wobec urzędu, który wydał decyzję<br />

odmowy udostępnienia informacji?<br />

SIĘGNIJ DO ŹRÓDŁA<br />

1. I. Adamska, Nowe spojrzenie na Biuletyn Informacji Publicznej, http://www.konwent.spnt.pl/2010/media/files/<br />

prezentacje/Nowe_spojrzenie_na_BIP_Izabela_Adamska.pdf.<br />

2. Krajowy raport z realizacji prawa dostępu do informacji publicznej, Transparency International <strong>Po</strong>lska,<br />

14 grudnia 2006.

30<br />

4<br />

Kiedy<br />

nie zgadzasz<br />

się z decyzją urzędu<br />

Anna Streżyńska, prezes Urzędu<br />

Komunikacji Elektronicznej w latach<br />

2006–2012, została w 2007 r.<br />

uhonorowana Nagrodą<br />

im. Andrzeja Bączkowskiego<br />

(patrz: s. 32) za bezkompromisową<br />

walkę z monopolem<br />

Telekomunikacji <strong>Po</strong>lskiej,<br />

blokującym obniżenie opłat<br />

za telefon i usługi internetowe.<br />

Dzięki takim urzędnikom jak<br />

Bączkowski czy Streżyńska umacnia<br />

się w naszym kraju świadomość,<br />

że każdy obywatel ma prawo<br />

do dobrej administracji, działającej<br />

sprawnie, szybko, przejrzyście,<br />

budzącej zaufanie do państwa<br />

i jego urzędników, uprzejmej oraz<br />

zapewniającej obywatelowi jak<br />

najszersze możliwości obrony<br />

swoich spraw i interesów.<br />

Przypomnij sobie wypowiedzi<br />

rodziców i innych dorosłych na temat ich<br />

kontaktów z urzędami. Określ, czy – ich<br />

zdaniem – administracja w naszym kraju<br />

ma wyżej wymienione cechy.<br />

Anna Streżyńska po odebraniu<br />

nagrody w siedzibie redakcji<br />

„Rzeczpospolitej”; obok stoi ówczesny<br />

sekretarz stanu w Kancelarii Premiera<br />

Michał Boni.<br />

SKŁADANIE WNIOSKÓW I PODAŃ<br />

Aktem prawnym regulującym sposób załatwiania spraw przez urzędy jest<br />

Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego,<br />

w skrócie określana jako k.p.a. Warto się z tym dokumentem zapoznać,<br />

a w kontakcie z urzędami powoływać się na jego konkretne przepisy.<br />

Aby rozpocząć załatwianie sprawy, trzeba zwrócić się do właściwego urzędu<br />

z pismem o wszczęcie postępowania administracyjnego. Takie pismo<br />

nosi nazwę podania lub wniosku, przy czym należy odróżnić wniosek jako<br />

podanie od wniosku jako pisma mającego na celu poprawę pracy urzędu,<br />

o czym dowiesz się w dalszej części tego rozdziału.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

4. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 31<br />

Wiesz już, że wypełnienie i złożenie wniosku-podania jest niezbędne do<br />

uzyskania dokumentów tożsamości, prawa jazdy czy rejestracji pojazdu.<br />

Odpowiednie wnioski należy również wypełnić, aby uzyskać w urzędzie<br />

inne dokumenty (np. odpis aktu urodzenia) lub zaświadczenia (np. zaświadczenie<br />

o zameldowaniu), a także załatwić różne sprawy, np. rozpocząć<br />

własną działalność gospodarczą, posłać dziecko do specjalnej placówki<br />

szkolnej, dostać zasiłek i wiele innych. Urzędy dysponują na ogół<br />

specjalnymi drukami takich wniosków, można je też często pobrać na<br />

stronach internetowych wielu z nich.<br />

Jeżeli sprawa wymaga indywidualnego rozpatrzenia, musisz zwrócić się do<br />

urzędu z podaniem, w którym zwięźle i zrozumiale przedstawisz problem<br />

oraz swoje oczekiwania wobec urzędu. Pismo składa się w urzędzie administracji<br />

publicznej, który ma obowiązek rozpatrywania określonego rodzaju<br />

spraw. Jeżeli złożysz podanie do niewłaściwego urzędu, ma on obowiązek<br />

jak najszybciej przekazać je do właściwego adresata (art. 65 k.p.a.).<br />

<strong>Po</strong>danie można złożyć osobiście – pisemnie lub ustnie (w takim wypadku<br />

urzędnik zobowiązany jest zapisać je w formie protokołu i przedstawić ci<br />

do podpisu). Można je także przesłać drogą pocztową (listem poleconym<br />

z zachowaniem dowodu nadania), za pomocą dalekopisu, telefaksu, poczty<br />

elektronicznej albo na formularzu umieszczonym na stronie internetowej<br />

urzędu. Kopię pisma z pieczątką poświadczającą jego przyjęcie przez<br />

urzędnika należy zachować jako dowód, że pismo zostało złożone – dzięki<br />

temu łatwiej później wymagać od urzędu kolejnych działań. Jeśli składasz<br />

podanie ustnie do protokołu, protokół musi być podpisany przez ciebie<br />

oraz przez sporządzającego go pracownika.<br />

<strong>Po</strong>danie powinno zawierać:<br />

• datę i miejsce sporządzenia;<br />

• podstawowe dane składającego (imię, nazwisko, adres zameldowania,<br />

adres korespondencyjny);<br />

• nazwę urzędu, w którym jest składane podanie, i jego adres;<br />

Zgodnie z Planem<br />

Informatyzacji Państwa<br />

coraz więcej spraw<br />

urzędowych obywatele będą<br />

załatwiać przez internet.<br />

Służy temu uruchomiona<br />

w 2008 r. i stale rozwijana<br />

ogólnopolska Elektroniczna<br />

Platforma Usług<br />

Administracji Publicznej<br />

(ePUAP).<br />

Sprawdź na stronie www.<br />

epuap.gov.pl, jakie sprawy<br />

<strong>Po</strong>lacy mogą już załatwiać<br />

przez internet.<br />

‣Przykład podania.<br />

Jan Leśniak Drewutnia, dnia 23 lipca 2012 r.<br />

zam. 00-001 Drewutnia<br />

ul. Zagajnikowa 5<br />

Wójt Gminy Drewutnia<br />

w miejscu<br />

PODANIE<br />

Proszę o wydanie zezwolenia na usunięcie 3 szt. drzew w gatunku sosna o obwodach pnia mierzonych na wysokości 130 cm – 101, 98 i 95 cm.<br />

Teren, na którym rosną drzewa, położony jest w miejscowości Drewutnia nr działki 254 i w planie zagospodarowania przestrzennego<br />

oznaczony jest jako teren budowlany. Przyczyną usunięcia drzew jest planowana inwestycja budowlana.<br />

Termin usunięcia drzew określam na dzień 15 sierpnia 2010 r. <strong>Po</strong>siadam następujący tytuł prawny władania nieruchomością: prawo własności<br />

<br />

<strong>Po</strong>dpis<br />

<br />

Jan Leśniak

32<br />

• wyjaśnienie, czego pismo dotyczy, najlepiej wraz z dołączonym<br />

uzasadnieniem;<br />

• podpis składającego podanie.<br />

Do podania dołączasz odpowiednie załączniki, czyli kopie dokumentów<br />

niezbędnych do rozpatrzenia sprawy. Przed złożeniem<br />

podania warto uzyskać – telefonicznie lub przez internet – informację,<br />

jakie dokumenty należy dołączyć. Niekiedy urząd wymaga<br />

też uiszczenia tzw. opłaty skarbowej (o zróżnicowanej wysokości),<br />

którą wpłaca się w kasie danego urzędu lub na jego konto.<br />

Andrzej Bączkowski,<br />

minister pracy i polityki<br />

socjalnej od lutego 1996 r.,<br />

zmarł na zawał serca<br />

w listopadzie tego samego<br />

roku – zaledwie po<br />

9 miesiącach pełnej<br />

poświęcenia pracy<br />

na tym stanowisku.<br />

W 1995 r. zdobył tytuł<br />

najlepszego urzędnika<br />

państwowego. Był<br />

przykładem sprawnego<br />

administratora, którego pasja,<br />

pracowitość i rzetelność<br />

budziły podziw i wywarły<br />

wpływ na kształtowanie<br />

się wzoru nowoczesnego<br />

urzędnika państwowego.<br />

Od 1997 r. nagroda jego<br />

imienia jest przyznawana<br />

osobom zasłużonym<br />

w służbie publicznej.<br />

PRAWO DO MOŻLIWIE PEŁNEJ INFORMACJI W SWOJEJ<br />

SPRAWIE I DO TERMINOWEGO JEJ ZAŁATWIENIA<br />

Jako obywatel nie musisz znać przepisów i urzędowych procedur<br />

obowiązujących przy załatwianiu twojej sprawy. To urzędnicy są<br />

odpowiedzialni za to, aby obywatel nie poniósł szkody z powodu nieznajomości<br />

prawa (art. 9 k.p.a.). Masz także prawo prosić o wszelkie wyjaśnienia<br />

urzędnika zajmującego się sprawą, a on ma obowiązek ich udzielić. Jeżeli zapytany<br />

urzędnik nie potrafi tego zrobić, powinien wskazać innego pracownika,<br />

który ma odpowiednie kompetencje.<br />

Kodeks postępowania administracyjnego zobowiązuje urzędy do załatwiania<br />

każdej sprawy wnikliwie, szybko i przy użyciu możliwie najprostszych sposobów<br />

(art. 12 k.p.a.). Jeśli sprawa nie wymaga zbierania dokumentacji lub<br />

innych informacji i wyjaśnień, powinna być załatwiona niezwłocznie, czyli<br />

podczas pierwszej wizyty w urzędzie. Jeśli jednak problem jest bardziej<br />

skomplikowany i jego rozstrzygnięcie wymaga podjęcia dodatkowych działań,<br />

urzędnik powinien poinformować o tym obywatela i określić termin<br />

zakończenia sprawy. Termin ten nie może przekraczać jednego miesiąca<br />

od daty wszczęcia postępowania, a w przypadkach szczególnie skomplikowanych<br />

– 2 miesięcy.<br />

Przekroczenie terminów jest dopuszczalne wtedy, gdy wynika to z winy zainteresowanego<br />

(np. jeżeli nie dostarczył potrzebnych dokumentów) albo<br />

z przyczyn niezależnych od urzędu (np. z powodu wypadków losowych).<br />

Okresów zwłoki nie wlicza się wówczas do obowiązującego czasu załatwienia<br />

sprawy, ale o spodziewanym opóźnieniu urząd powinien powiadomić<br />

zainteresowanego, podając przyczyny zwłoki i wskazując nowy termin zakończenia<br />

postępowania (art. 35, art. 36 i art. 12 k.p.a.).<br />

DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ<br />

Obecnie wiele spraw urzędowych można załatwić bez wychodzenia z domu<br />

– przez internet. Serwis Biuletynu Informacji Publicznej http://www.bip.gov.pl<br />

umożliwia wejście na stronę odpowiedniego urzędu. Wiele urzędów posiada<br />

też własne serwisy, na których zamieszcza informacje, np. o tym, jakie<br />

dokumenty są potrzebne do załatwienia określonej sprawy, oraz formularze<br />

pism, które można wydrukować, wypełnić i złożyć w urzędzie.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

4. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 33<br />

SKŁADANIE ODWOŁANIA<br />

Przy rozpatrywaniu spraw przez urzędy obowiązuje zasada dwuinstancyjności<br />

(art. 15 k.p.a.). Zgodnie z nią prawie każda sprawa kończąca się podjęciem<br />

decyzji administracyjnej podlega dwukrotnemu rozstrzyganiu: po<br />

raz pierwszy przez organ tzw. pierwszej instancji, czyli przez urząd zobowiązany<br />

ze względu na swoje kompetencje do załatwienia sprawy, a następnie,<br />

jeśli obywatel nie jest zadowolony z decyzji – przez organ odwoławczy,<br />

którym jest urząd bezpośrednio wyższego stopnia.<br />

Jeśli zatem decyzja wydana przez urząd ci nie odpowiada, możesz się od niej<br />

odwołać do organu nadrzędnego, czyli zwrócić się do niego z wnioskiem<br />

o ponowne rozpatrzenie sprawy, uchylenie podjętej decyzji lub jej zmianę.<br />

Obywatel nie musi wiedzieć, do kogo wnieść odwołanie! Informacja o tym,<br />

do jakiego urzędu i w jakim terminie można się odwołać, powinna zostać<br />

umieszczona w tekście decyzji, a jeśli takiej informacji nie podano, sama decyzja<br />

może zostać uznana za nieważną. Każda decyzja powinna też zawierać<br />

powołanie się na podstawę prawną, czyli przepis, na mocy którego dokonano<br />

rozstrzygnięcia. Warto o tym pamiętać, gdyż decyzja pozbawiona odpowiedniej<br />

podstawy prawnej może również zostać uznana za nieważną.<br />

Jeśli nie zgadzasz się<br />

z decyzją wydaną<br />

przez urząd, możesz<br />

się odwołać do organu<br />

nadrzędnego.<br />

Jan Osiadły Łódź, dnia 1 kwietnia 2012 r.<br />

zam. 00-002 Końskie Woły<br />

ul. Niska 5<br />

Wojewoda łódzki<br />

za pośrednictwem<br />

Starosty powiatu Końskie Woły<br />

ODWOŁANIE<br />

od decyzji Starosty powiatu Końskie Woły z dn. 21 marca 2012 r. w sprawie<br />

wywłaszczenia nieruchomości mieszczącej się przy ul. Niskiej 5 w Końskich Wołach<br />

sygn. akt 0000/2012<br />

Na podstawie art. 127. k.p.a. wnoszę o uchylenie bądź zmianę powyższej decyzji.<br />

Stwierdzam, że decyzja narusza przepisy Ustawy o gospodarce nieruchomościami.<br />

Ustawa ta nakazuje wypłacenie odszkodowania bądź przekazanie innej nieruchomości<br />

właścicielowi wywłaszczonej nieruchomości.<br />

UZASADNIENIE<br />

Starosta powiatu Końskie Woły decyzją z dn. 21 marca 2012 r. odmówił wypłaty<br />

odszkodowania za wywłaszczoną nieruchomość, twierdząc, że posiadam też inne<br />

nieruchomości. Jest to sprzeczne z przepisami z art. 128 Ustawy o gospodarce<br />

nieruchomościami z dnia 21 sierpnia 1997 r., która nakazuje wypłatę<br />

odszkodowania niezależnie od sytuacji finansowej właściciela.<br />

W związku z tym proszę o uchylenie podjętej przez Starostę decyzji o wywłaszczeniu<br />

lub o nakazanie Staroście wypłacenia mi należnego odszkodowania.<br />

<strong>Po</strong>dpis<br />

Jan Osiadły<br />

Przykład<br />

odwołania.

34<br />

Organ odwoławczy nie<br />

może wydać decyzji<br />

mniej korzystnej dla<br />

odwołującego się<br />

obywatela.<br />

Odwołanie wnosi się do organu wyższej instancji w ciągu 14 dni liczonych<br />

od następnego dnia po doręczeniu zainteresowanemu decyzji za pośrednictwem<br />

urzędu, który decyzję wydał – należy je zatem odpowiednio<br />

zaadresować (patrz: przykład odwołania na s. 33). Przestrzeganie terminu<br />

14 dni jest niezwykle ważne, gdyż po jego przekroczeniu odwołanie nie<br />

zostanie przyjęte, a wydana decyzja będzie obowiązywać jako ostateczna,<br />

czyli taka, od której nie można się już odwołać. Jeśli wszakże niedotrzymanie<br />

terminu nastąpi nie z winy zainteresowanego, może on wnieść prośbę<br />

o „przywrócenie terminu”, zgodnie z art. 58 i 59 k.p.a.<br />

Odwołanie nie musi być szczegółowo uzasadnione ani nie musi spełniać<br />

żadnych dodatkowych wymogów. Warto jednak zamieścić w nim argumenty<br />

mogące mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w drugiej instancji,<br />

a zwłaszcza przedstawić błędy lub uchybienia (jeśli zostały popełnione)<br />

urzędu, który wydał decyzję.<br />

Odwołanie można wysłać listem poleconym lub doręczyć do urzędu osobiście,<br />

pamiętając o zachowaniu potwierdzenia jego złożenia (dowodu nadania<br />

listu poleconego lub kopii pisma podstemplowanej przez urzędnika).<br />

Złożenie odwołania automatycznie powoduje wstrzymanie wykonania<br />

decyzji.<br />

Intencją procedur odwoławczych jest jak najskuteczniejsze wzmocnienie<br />

pozycji obywatela w jego relacjach z urzędem. Dlatego obowiązuje zasada,<br />

że organ odwoławczy nie może wydać decyzji mniej korzystnej dla<br />

odwołującego się niż rozstrzygnięcie organu pierwszej instancji. W najgorszym<br />

wypadku decyzja może zostać utrzymana w mocy.<br />

Urząd pierwszej instancji może uznać odwołanie i uchylić lub zmienić decyzję<br />

(od tej nowej decyzji można się ponownie odwołać). Jeśli jednak urząd nie<br />

zmieni wydanej decyzji, sprawa zostaje przekazana do organu odwoławczego.<br />

<strong>Po</strong> rozpatrzeniu sprawy organ odwoławczy utrzymuje decyzję w mocy,<br />

uchyla ją w części lub w całości bądź orzeka o umorzeniu postępowania<br />

odwoławczego. Organ odwoławczy może też uchylić zaskarżoną decyzję<br />

w całości i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia przez organ<br />

pierwszej instancji, jeśli uzna, że sprawa wymaga dalszego wyjaśnienia<br />

(może przy tym wskazać, jakie okoliczności należy wziąć pod uwagę przy<br />

ponownym rozpatrywaniu sprawy). Decyzja organu odwoławczego musi<br />

być wydana w ciągu miesiąca od daty wpłynięcia odwołania, powinna mieć<br />

formę pisemną i zawierać uzasadnienie.<br />

DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ<br />

Decyzja wydana przez organ drugiej instancji jest ostateczna (nie można się od niej odwołać do innego<br />

organu administracyjnego), co nie oznacza, że na tym kończą się nasze możliwości obrony. Każdą decyzję<br />

organu odwoławczego można bowiem jeszcze zaskarżyć do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego<br />

(WSA) z powodu jej niezgodności z prawem, ale nie w odniesieniu do merytorycznego rozstrzygnięcia.<br />

Skargę składa się w terminie 30 dni do właściwego dla miejsca zamieszkania WSA za pośrednictwem<br />

organu, który wydał decyzję.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

4. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 35<br />

SKARGI I WNIOSKI<br />

Zgodnie z art. 63 Konstytucji RP oraz art. 221 k.p.a. obywatel ma prawo<br />

składać skargi i wnioski w związku z działalnością urzędu. Może je składać<br />

we własnym imieniu, a także w imieniu innych osób, jeżeli uzyska na to<br />

ich zgodę. O ile omówione wcześniej odwołanie dotyczy treści decyzji podjętej<br />

przez urząd, o tyle skarga dotyczy sposobu pracy urzędu. Możesz ją<br />

złożyć, jeśli uważasz, że urząd lub jego konkretni pracownicy dopuścili się<br />

zaniedbania, wykonali swoje obowiązki nienależycie, naruszyli prawo lub<br />

twoje interesy bądź załatwiali sprawy biurokratycznie czy przewlekle.<br />

Wniosek dotyczy z kolei sytuacji, gdy chcesz zaproponować nowe rozwiązania<br />

w pracy urzędu i innych organów władzy, związane np. z usprawnieniem<br />

organizacji, wzmocnieniem praworządności, zapobieganiem nadużyciom.<br />

Nie ma jednak większego znaczenia, czy zatytułujesz pismo jako<br />

skargę, czy jako wniosek. To urząd jest odpowiedzialny za to, aby potraktować<br />

sygnał płynący od obywatela stosownie do jego treści.<br />

Zgodnie z art. 225 k.p.a. skargi i wnioski powinny być przez organy władzy<br />

publicznej traktowane bardzo poważnie. Pracownicy urzędów są pod<br />

groźbą poniesienia kary dyscyplinarnej (np. nagany, przeniesienia na<br />

niższe stanowisko, wydalenia z pracy w urzędzie) zobowiązani do właściwego<br />

reagowania na zgłaszane przez obywateli uwagi. Prawo chroni osoby<br />

składające skargi i wyklucza możliwość narażania ich z powodu skarżenia<br />

urzędu na przykrości.<br />

Art. 225. § 1. Nikt nie może być narażony na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut<br />

z powodu złożenia skargi lub wniosku albo z powodu dostarczenia materiału<br />

do publikacji o znamionach skargi lub wniosku, jeżeli działał w granicach prawem<br />

dozwolonych.<br />

§ 2. Organy państwowe, organy jednostek samorządu terytorialnego i inne organy<br />

samorządowe oraz organy organizacji społecznych są obowiązane przeciwdziałać<br />

hamowaniu krytyki i innym działaniom ograniczającym prawo do składania skarg<br />

i wniosków lub dostarczania informacji – do publikacji – o znamionach skargi<br />

lub wniosku.<br />

Obywatel nie musi się bezbłędnie<br />

orientować, do jakiego urzędu kierować<br />

skargę lub wniosek. Jeżeli pismo<br />

zostało wysłane do niewłaściwego<br />

urzędu, jest on zobowiązany do<br />

niezwłocznego (w terminie 7 dni)<br />

przekazania jej organowi, który powinien<br />

je rozpatrzyć, i jednoczesnego<br />

zawiadomienia o tym skarżącego.<br />

Jednakże właściwe zaadresowanie pisma<br />

przyspieszy załatwianie sprawy,<br />

dlatego warto wiedzieć, do jakiego organu można<br />

zwracać się ze skargami na działalność poszczególnych<br />

urzędów, a do jakiego z wnioskami dotyczącymi<br />

poprawy ich pracy.<br />

BIUROKRATYCZNE<br />

ZAŁATWIANIE<br />

SPRAWY<br />

– załatwianie sprawy<br />

z nadmierną,<br />

niepotrzebną dbałością<br />

o przestrzeganie<br />

wszelkich możliwych<br />

przepisów, co spowalnia<br />

lub wręcz paraliżuje<br />

działanie urzędu<br />

i sprawia problemy<br />

interesantom. Uważa<br />

się, że biurokratyczne<br />

przepisy są główną<br />

przyczyną m.in.: braku<br />

właściwej reakcji urzędów<br />

na ważne sprawy<br />

obywateli, trudności<br />

z rozpoczynaniem<br />

działalności gospodarczej<br />

lub na przykład<br />

niewykorzystywania<br />

w pełni funduszy<br />

płynących do <strong>Po</strong>lski<br />

z Unii Europejskiej<br />

i wycofywania się<br />

z <strong>Po</strong>lski inwestorów<br />

zagranicznych.<br />

Znajdź w prasie przykład<br />

biurokratycznych działań<br />

jakiegoś urzędu.

36<br />

ORGANY WŁAŚCIWE DO ROZPATRYWANIA SKARG NA POSZCZEGÓLNE URZĘDY<br />

Organ, którego dotyczy skarga<br />

rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa w zakresie spraw finansowych<br />

organy wykonawcze jednostek samorządu terytorialnego (np. burmistrz,<br />

prezydent, zarząd powiatu, zarząd województwa) w sprawach należących<br />

do zadań zleconych przez administrację rządową<br />

zarząd gminy, wójt, burmistrz, prezydent miasta, kierownicy gminnych jednostek<br />

organizacyjnych (np. szkół prowadzonych przez gminy, ośrodków pomocy<br />

społecznej, bibliotek, domów kultury itp.) – jeśli sprawy nie dotyczą zadań<br />

zleconych przez administrację rządową<br />

zarząd powiatu, starosta, kierownicy powiatowych służb, inspekcji, straży i<br />

innych jednostek organizacyjnych<br />

zarząd województwa, marszałek województwa – jeśli sprawy nie dotyczą zadań<br />

zleconych przez administrację rządową<br />

wojewoda – w zależności od rodzaju sprawy<br />

organ administracji rządowej, organ przedsiębiorstwa państwowego lub innej<br />

państwowej jednostki organizacyjnej<br />

minister<br />

organ centralny lub jego kierownik<br />

Organ właściwy do rozpatrzenia pisma<br />

wojewoda, regionalna izba obrachunkowa (RIO)<br />

wojewoda<br />

rada gminy<br />

rada powiatu<br />

sejmik województwa<br />

właściwy minister, Prezes Rady Ministrów<br />

organ wyższego stopnia lub sprawujący<br />

bezpośredni nadzór<br />

Prezes Rady Ministrów<br />

organ, któremu on podlega<br />

PISANIE SKARGI<br />

Jak każde pismo kierowane do urzędu, skarga powinna w nagłówku zawierać<br />

imię, nazwisko i adres skarżącego (w przeciwnym wypadku nie będzie<br />

rozpatrywana) oraz adres urzędu. Z treści skargi powinno jasno wynikać, na<br />

kogo się skarżysz, co ci się w jego postępowaniu nie podoba oraz czego oczekujesz<br />

od urzędu nadrzędnego. Warto wystrzegać się utrudniających lekturę<br />

dygresji, popisów literackich i powtórzeń, które mogą spowodować, że czytający<br />

skargę urzędnik nie będzie traktował autora poważnie. Jeżeli z treści pisma<br />

nie będzie można zrozumieć, o co chodzi skarżącemu, urząd wezwie go<br />

do złożenia stosownego wyjaśnienia lub uzupełnienia, a jeśli mimo to nie<br />

dojdzie do usunięcia niejasności – pozostawi skargę bez rozpoznania.<br />

STRUKTURA CZYTELNEJ SKARGI POWINNA BYĆ NASTĘPUJĄCA:<br />

1. Wskazanie przepisu prawnego, na podstawie którego działasz, oraz osoby (urzędu), której<br />

dotyczy skarga. <strong>Po</strong>dstawą prawną do złożenia skargi jest art. 227 k.p.a.<br />

2. Opis działań, na które się skarżysz, wraz z wykazaniem, że postępowanie pracownika lub<br />

urzędnika jest niezgodne z jego zadaniami lub z obowiązującym prawem. Warto opisać<br />

szkody, do jakich zaskarżane działanie doprowadziło, np. poniesienie straty materialnej lub<br />

moralnej. Jeśli skarga dotyczy przewlekłego lub biurokratycznego załatwiania sprawy, należy<br />

to udowodnić, np. przedstawiając chronologicznie pisma, w których urzędnicy domagali się<br />

coraz to innych, zbędnych dokumentów.<br />

3. Określenie, czego się oczekuje od urzędu, np. unieważnienia decyzji, ponownego zbadania<br />

sprawy, przyśpieszenia zajmowania się sprawą, wyciągnięcia konsekwencji służbowych<br />

wobec winnych zaniedbania.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

4. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 37<br />

Przepisy chronią skarżącego przed sytuacją, że skarga będzie rozpatrywana<br />

przez tego, kogo dotyczy. Artykuł 232 § 1 k.p.a. stanowi, że organ rozpatrujący<br />

skargi może ją przekazać do załatwienia organowi niższego stopnia<br />

tylko wówczas, gdy skarga nie zawiera zarzutów dotyczących działalności<br />

tego organu. <strong>Po</strong>nadto w § 11 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 stycznia<br />

2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków<br />

(DzU z dnia 22 stycznia 2002 r.) podkreśla się, że skarga dotycząca<br />

określonego urzędnika nie może być przekazana do rozpatrzenia ani jemu,<br />

ani jego podwładnym.<br />

Urząd ma 30 dni na rozpatrzenie skargi. Jeżeli nie jest w stanie z tego się wywiązać,<br />

powinien zawiadomić o tym skarżącego oraz podać przyczyny opóźnienia<br />

i wyznaczyć nowy termin. Jeżeli po upływie i tego terminu nie otrzymasz<br />

odpowiedzi, możesz zwrócić się z zażaleniem na niezałatwienie skargi<br />

w terminie do organu nadrzędnego wobec urzędu, do którego pisałeś skargę.<br />

Organ nadrzędny powinien w takim przypadku wyznaczyć dodatkowy termin<br />

rozpatrzenia skargi, wyjaśnić przyczyny opóźnienia i ustalić osoby, które<br />

są za to odpowiedzialne. Jeżeli i to nie przyniesie rezultatu, możesz jeszcze<br />

kolejną skargę wysłać do organu nadzorującego rozpatrywanie skarg i wniosków<br />

przez urzędy, do których były wysyłane poprzednie pisma – organy te<br />

określa szczegółowo art. 258 k.p.a.:<br />

Skarga nie może być<br />

rozpatrywana przez<br />

tego, kogo dotyczy, ani<br />

przez jego podwładnych.<br />

Art. 258 § 1. Nadzór i kontrolę nad przyjmowaniem i załatwianiem skarg i wniosków<br />

sprawują:<br />

1. ministrowie – gdy chodzi o skargi załatwiane przez ministerstwa i inne jednostki<br />

organizacyjne bezpośrednio podległe ministrowi,<br />

2. właściwi rzeczowo ministrowie we współdziałaniu<br />

z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej<br />

– gdy chodzi o skargi załatwiane przez organy administracji<br />

rządowej,<br />

3. terenowe organy administracji rządowej – gdy chodzi<br />

o skargi załatwiane przez jednostki organizacyjne nadzorowane<br />

przez te organy,<br />

4. organy wyższego stopnia oraz właściwe organy naczelne<br />

– gdy chodzi o skargi załatwiane przez pozostałe<br />

organy państwowe i organy państwowych jednostek<br />

organizacyjnych,<br />

5. Prezes Rady Ministrów i wojewodowie – gdy chodzi<br />

o skargi załatwiane przez organy jednostek samorządu<br />

terytorialnego oraz samorządowe jednostki organizacyjne.<br />

Przewodniczący Komisji Nadzwyczajnej „Przyjazne Państwo”<br />

w latach 2008–2009, Janusz Palikot, stoi na stosie projektów<br />

nowelizacji. Bolączką prawie każdego współczesnego państwa jest<br />

nadmiar przepisów i wymogów administracyjnych, które są często<br />

niejasne, nieskuteczne, a niekiedy wręcz absurdalne, co utrudnia<br />

życie obywatelom i powoduje ich konflikty z urzędami. Próbą<br />

wyeliminowania z systemu prawnego choćby części takich bubli<br />

prawnych było powołanie 20 grudnia 2007 r. przez Sejm RP VI kadencji<br />

Komisji Nadzwyczajnej „Przyjazne Państwo” do spraw związanych<br />

z ograniczaniem biurokracji. Komisja zaapelowała, aby obywatele sami<br />

zgłaszali do niej konkretne buble. W ciągu pierwszego roku swoich<br />

prac Komisja przyjęła ponad 2000 zgłoszeń od obywateli i opracowała<br />

ponad 100 projektów zmian w prawie.

38<br />

‣Przykład wniosku.<br />

PISANIE WNIOSKU<br />

Wniosek mający na celu poprawę pracy określonego urzędu kierujesz do<br />

niego, a nie do organu nadrzędnego. Jeśli na przykład chodzi ci o usprawnienie<br />

działań urzędu gminy, kierujesz wniosek do wójta, a wniosek dotyczący<br />

uchwały podjętej przez radę gminy – do tej rady.<br />

Terminy udzielania odpowiedzi są takie same jak w przypadku skarg.<br />

We wniosku należy podać:<br />

• miejsce i datę złożenia wniosku;<br />

• imię, nazwisko i adres składającego wniosek;<br />

• urząd, do którego kierowany jest wniosek;<br />

• nazwisko urzędnika, jego funkcję;<br />

• adres urzędu;<br />

• tytuł pisma: WNIOSEK;<br />

• wprowadzenie z powołaniem na podstawę prawną: Na podstawie art.<br />

241 Kodeksu postępowania administracyjnego zwracam się z wnioskiem dotyczącym...;<br />

• opis sytuacji wymagającej zmiany, np. niewłaściwych działań urzędu;<br />

• treść wniosku – propozycje wprowadzenia zmian;<br />

• podpis;<br />

• spis załączników.<br />

Jeżeli rozpatrzenie wniosku uznasz za niezadowalające, możesz złożyć<br />

skargę na urząd do organu wyższego stopnia zgodnie z zasadami składania<br />

skarg.<br />

Końskie Woły, dnia 1 kwietnia 2012 r.<br />

Michał <strong>Po</strong>rządek<br />

00-002 Końskie Woły<br />

ul. Główna 10 m. 20<br />

Szanowny Pan Stefan Wybitny<br />

Przewodniczący Rady Gminy Końskie Woły<br />

00-002 Końskie Woły<br />

Pl. Centralny 1<br />

WNIOSEK<br />

Na podstawie art. 241 Kodeksu postępowania administracyjnego zwracam się z wnioskiem<br />

o zmianę uchwały Nr 000/IV/12 Rady Gminy Końskie Woły z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie zakazu palenia papierosów w<br />

obrębie przystanków autobusowych w naszym mieście.<br />

Zakaz palenia w miejscach publicznych uważam generalnie za słuszny, jednak wprowadzenie w życie wymienionej wyżej<br />

uchwały okazało się w praktyce niemożliwe. Mimo obowiązywania uchwały mieszkańcy naszego miasta nadal palą na<br />

przystankach, a służby miejskie nie są w stanie zapewnić egzekwowania zakazu, co wynika wyraźnie z mojej korespondencji<br />

z Komendą Straży Miejskiej. Taka sytuacja jest wysoce demoralizująca, podważa autorytet Rady Gminy naszego miasta<br />

i ośmiesza uchwalane przez nią prawo.<br />

W świetle powyższego zwracam się z wnioskiem o zmianę wyżej wymienionej uchwały w ten sposób, aby jej egzekwowanie<br />

było zapewnione, lub też – jeśli to niemożliwe – o uchylenie jej.<br />

Z poważaniem<br />

Michał <strong>Po</strong>rządek<br />

Załączniki:<br />

– Korespondencja Michała <strong>Po</strong>rządka z Komendą Straży Miejskiej w Końskich Wołach<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

4. ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH 39<br />

ZAPAMIĘ TAJ<br />

<strong>Po</strong>dstawą prawną działania urzędów jest Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania<br />

administracyjnego (k.p.a.).<br />

Odwołanie piszemy wówczas, gdy nie odpowiada nam decyzja urzędu. <strong>Po</strong>winno być<br />

złożone w terminie 14 dni liczonych od następnego dnia po doręczeniu decyzji.<br />

Skarga dotyczy nieprawidłowości w pracy urzędu. Składamy ją do organu odpowiedzialnego<br />

za rozpatrywanie skarg na określony urząd.<br />

Wniosek piszemy wówczas, gdy chcemy zaproponować nowe rozwiązania w pracy<br />

urzędu lub innych organów władzy. Adresujemy go bezpośrednio do organu, na którego<br />

działanie chcemy wpłynąć.<br />

ZADANIA<br />

1. Wejdź na stronę internetową urzędu swojej gminy. Sprawdź, z jakimi sprawami można się zwracać do urzędu<br />

za pomocą formularzy wniosków udostępnionych na jego stronie. Wydrukuj formularz jednego z wniosków<br />

i go wypełnij. Efekty działań przedstaw w klasie.<br />

2. Przedstaw, jakimi możliwościami odwoławczymi dysponuje obywatel, jeśli nie odpowiada mu decyzja urzędu.<br />

Jakie warunki musi spełnić, aby jego odwołanie zostało rozpatrzone.<br />

3. Korzystając z wiedzy wyniesionej z rozdziału o dostępie do informacji publicznej, napisz odwołanie od decyzji<br />

odmawiającej udzielenia ci informacji w urzędzie gminy.<br />

4. Wyjaśnij, w jakich sprawach piszemy skargę, a w jakiej wniosek. Wskaż różnice pomiędzy adresowaniem skargi<br />

i wniosku.<br />

5. Napisz skargę na fikcyjnego urzędnika jakiegoś urzędu, który niedbale zajmował się twoją sprawą.<br />

PRACA PROJEKTOWA<br />

W zespołach składających się z 4–5 osób zrealizujcie projekt badawczy polegający na zebraniu od pracowników<br />

i klientów wybranego urzędu sugestii dotyczących usprawnienia jego pracy. Na podstawie uzyskanych informacji<br />

napiszcie wniosek do tego urzędu z propozycją wprowadzenia zmian. Zbadajcie, jak urząd zareaguje na wniosek.<br />

Efekty podejmowanych działań przedstawcie w ramach prezentacji klasowej.<br />

SIĘGNIJ DO ŹRÓDŁA<br />

1. I. Lipowicz, Prawo obywatela do dobrej administracji,<br />

http://www.nik.gov.pl/plik/id,1555.pdf.<br />

2. J. Łętowski, Prawo administracyjne dla każdego, Wydawnictwo Ekostar, Warszawa 1995.<br />

3. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg<br />

i wniosków, DzU z dnia 22 stycznia 2002, nr 5 poz. 46,<br />

http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20020050046.

40<br />

Lekcja podsumowująca:<br />

Młody obywatel<br />

w urzędzie<br />

PORADNICTWO OBYWATELSKIE<br />

Życie w dzisiejszym <strong>społeczeństwie</strong> wymaga znajomości wielu procedur, umiejętności sporządzenia<br />

lub wypełnienia licznych dokumentów i druków urzędowych. Nie wszyscy znają te<br />

procedury. Nierzadko nieświadomy obowiązujących procedur człowiek dowiaduje się o nich<br />

dopiero w momencie, gdy dostaje upomnienie z urzędu lub musi ponieść karę za niedopełnienie<br />

jakiegoś obowiązku.<br />

W odpowiedzi na te problemy od połowy lat dziewięćdziesiątych rozwija się w <strong>Po</strong>lsce obywatelska<br />

sieć organizacji poradniczych (najczęściej są to tak zwane biura porad obywatelskich).<br />

Zajmują się one udostępnianiem informacji prawnych i udzielaniem tanich lub bezpłatnych<br />

porad dla obywateli – pomagają w rozwiązywaniu konkretnych problemów w kontakcie z urzędami,<br />

wyjaśniają obowiązujące procedury i podstawowe pojęcia, wskazują przepisy, podają<br />

adresy specjalistów lub organizacji właściwych do załatwienia sprawy.<br />

Osobie zagubionej w świecie urzędów jest łatwiej,<br />

gdy ktoś nią pokieruje i pokaże jej, co i gdzie trzeba<br />

załatwić albo gdzie szukać pomocy. Sieć biur porad<br />

obywatelskich jest wspomagana przez pozarządową<br />

organizację Związek Biur <strong>Po</strong>rad Obywatelskich.<br />

Aby dotrzeć do najbliższego biura, wystarczy wejść<br />

na stronę internetową związku (www.zbpo.org.pl).<br />

ZAŁATWIANIE SPRAW W URZĘDACH<br />

Wyobraź sobie, że wraz z innymi uczniami zakładacie Uczniowskie Biuro <strong>Po</strong>rad Obywatelskich<br />

mające na celu udzielanie porad, a także – ponieważ zamierzacie pomagać osobom młodym<br />

– kształtowanie postaw obywatelskich. Zapoznajcie się z poniżej opisanymi problemami<br />

kolegów i udzielcie im porad na podstawie wiedzy zamieszczonej w tym dziale.<br />

dział I | młody obywatel w urzędzie

41<br />

Problem 1. Twój kolega jest synem małżeństwa, które podejmuje starania o uznanie za obywateli<br />

polskich. <strong>Po</strong>nieważ kolega skończył 16 lat, może w takiej sytuacji samodzielnie decydować,<br />

czy uznanie obywatelstwa rozciągnie się również na niego.<br />

Przygotuj się do przedstawienia koledze argumentów za tym, że warto być obywatelem naszego<br />

kraju.<br />

Problem 2. Kolega po raz pierwszy ma wziąć udział w wyborach. Często mówi się, że udział<br />

w wyborach to „obywatelski obowiązek”. Jak rozumiesz to powiedzenie? Czy jest to obowiązek<br />

nałożony przez prawo?<br />

Przygotuj dla kolegi argumenty przemawiające za udziałem obywateli w wyborach i przeciw temu.<br />

Problem 3. Twój kolega nie posiada aktualnego dowodu osobistego, nie ma też paszportu<br />

ani prawa jazdy, a jego samochód nie został zarejestrowany.<br />

Opisz działania, jakie musi podjąć, aby załatwić wszystkie te sprawy. Ile czasu może mu to zająć?<br />

DOSTĘP DO INFORMACJI PUBLICZNEJ<br />

Organy władzy i inne instytucje często postrzegają obowiązek udostępniania informacji jako<br />

niewygodny przymus i udzielają jej po długim ociąganiu się albo w ogóle próbują tego uniknąć.<br />

Przeciwdziałają tym tendencjom organizacje pozarządowe, wspierające nas w realizacji<br />

uprawnień do kontroli życia publicznego, np. <strong>Po</strong>zarządowe Centrum Dostępu do Informacji<br />

Publicznej (www.informacjapubliczna.org.pl), Fundacja Centrum Inicjatyw na Rzecz Społeczeństwa<br />

(www.jawnosc.pl).<br />

Problem 4. Do Uczniowskiego Biura <strong>Po</strong>rad Obywatelskich zgłosili się mieszkańcy miasta,<br />

którzy obawiają się, że piękny park w centrum ich miejscowości ulegnie zniszczeniu w związku<br />

z planami zbudowania na jego terenie hipermarketu przez zagranicznego inwestora. Zwracali<br />

się już do urzędu gminy o udostępnienie im planu zagospodarowania przestrzennego<br />

i informacji na temat zamierzeń władz miasta, ale spotkali się z odmową.<br />

Opracuj plan dalszego postępowania w tej sprawie.<br />

KIEDY NIE ZGADZASZ SIĘ Z URZĘDEM<br />

Problem 5. Pani Maria Kowalska ma 72 lata, mieszka samotnie w dużym domu na obrzeżach<br />

miasteczka. Od pewnego czasu przygarnia bezpańskie psy, tułające się bezradnie po okolicy.<br />

Zaczęło się od małej, białej suczki, którą właściciele pozostawili przywiązaną w lesie do drzewa,<br />

prawdopodobnie dlatego, że przestała być puszystym, dobrym do głaskania szczeniakiem<br />

i zaczęła sprawiać coraz więcej kłopotów. Wkrótce pani Maria opiekowała się już całkiem pokaźnym<br />

stadkiem siedmiorga biednych zwierząt.<br />

Pewnego dnia zjawił się w jej domu człowiek, który przedstawił się, bez okazania żadnych dokumentów,<br />

jako inkasent pracujący dla wydziału finansowego gminy i zbierający obowiązujące<br />

w gminie opłaty za posiadanie psów. Zażądał od pani Marii pokazania wszystkich utrzymywanych<br />

przez nią zwierząt oraz dowodów, że dokonała obowiązującej w gminie opłaty za ich<br />

posiadanie. Pani Maria powiedziała, że za psy nie zapłaci, bo nie ma to pieniędzy, nie pokazała<br />

mu też psów, bo obawiała się, że go pogryzą. Inkasent zagroził jej wysoką karą.<br />

Opracuj plany wszelkich możliwych działań, jakie można podjąć w urzędzie gminy w obronie<br />

pani Marii: ubieganie się o zwolnienie od opłaty, odwołanie od decyzji odmownej, skarga na inkasenta<br />

i urząd gminy, wniosek do urzędu mający na celu zmianę sposobu jego pracy.

odzaje<br />

norm<br />

moralne<br />

religijne<br />

prawne<br />

obyczajowe<br />

zwyczajowe<br />

systemy<br />

normatywne<br />

przenikanie się<br />

systemów<br />

konflikty<br />

między<br />

systemami<br />

Normy<br />

Prawo<br />

i sądy<br />

proces<br />

karny<br />

proces<br />

cywilny<br />

Sądy<br />

mediacje<br />

sądowe<br />

sesje<br />

informacyjne<br />

sesje<br />

mediacyjne<br />

podpisanie<br />

ugody<br />

rozumienie<br />

prawa<br />

Prawo<br />

źródła prawa<br />

Konstytucja RP<br />

ustawy<br />

umowy<br />

międzynarodowe<br />

prawo UE<br />

rozporządzenia<br />

przepis<br />

prawny<br />

podstawowe<br />

zasady prawa<br />

przykładowe<br />

gałęzie prawa<br />

prawo cywilne<br />

Kodeks cywilny<br />

prawo karne<br />

Kodeks karny<br />

prawo<br />

administracyjne<br />

Kodeks<br />

postępowania<br />

administracyjnego<br />

interpretacja<br />

przepisów<br />

budowa normy<br />

prawnej<br />

demokratycznego<br />

państwa prawa<br />

równości<br />

dwuinstancyjności<br />

postępowania<br />

niezależności<br />

sądów<br />

niezawisłości<br />

sędziów<br />

paremie rzymskie<br />

akty prawa<br />

miejscowego

II<br />

Prawo<br />

i sądy

94<br />

Proces<br />

karny<br />

Wszystkie czynności podejmowane w postępowaniu<br />

karnym, zmierzające do ustalenia, czy popełniono<br />

przestępstwo, kto jest sprawcą i jaką karę powinien<br />

ponieść, reguluje Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.<br />

Kodeks postępowania karnego (k.p.k.). W procesie karnym<br />

obowiązuje zasada ścigania przestępstw z urzędu.<br />

Etapy<br />

postępowania<br />

karnego<br />

Ławnik<br />

Sędzia<br />

Ławnik<br />

Protokolant<br />

Oskarżyciel<br />

publiczny<br />

Obrońca<br />

Oskarżony<br />

<strong>Po</strong>stępowanie<br />

przygotowawcze<br />

Sala<br />

rozpraw<br />

Świadek<br />

<strong>Po</strong>stępowanie<br />

sądowe<br />

<strong>Po</strong>stępowanie<br />

wykonawcze<br />

dział II | prawo i sądy

9. PROCES CYWILNY 95<br />

Proces<br />

cywilny<br />

Procedury postępowania cywilnego, mającego na celu wymierzenie<br />

sprawiedliwości pod postacią orzeczenia sądowego (wyroku,<br />

postanowienia), reguluje Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.).<br />

W procesie cywilnym rozpatrywane są sprawy dotyczące relacji<br />

między obywatelami wnoszone przez prywatne osoby żądające<br />

wymierzenia sprawiedliwości.<br />

Etapy<br />

postępowania<br />

cywilnego<br />

Ławnik<br />

Sędzia<br />

Ławnik<br />

Protokolant<br />

Pełnomocnik<br />

(radca prawny)<br />

Pełnomocnik<br />

(adwokat)<br />

<strong>Po</strong>wództwo na<br />

wniosek powoda<br />

<strong>Po</strong>wód<br />

<strong>Po</strong>zwany<br />

<strong>Po</strong>stępowanie<br />

procesowe<br />

Sala<br />

rozpraw<br />

Świadek<br />

Wyrok

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!