Avqust-2009 - Neftçilərin Hüquqlarının Müdafiəsi Təşkilatı

NHMT
OWRPO
Neft glirlrinin xrclnmsindffafln tmin olunmas,ictimai dinlr v
ictimai mlumatlandrma kompaniyalarn tkili layihsi üzr
Neft pullar – hara v nec xrclnir
nformasiya bülleteni
Layih koordinatoru Mirvari Qhramanl
Bülleten layih ekspertlrinin hazrladqlar yaz materiallarsasnda hazrlanmr
Avqust-2009

Mündrict
1. Hökumt n pul xrcldiyini bilmir;Tmir-tikintiy çkiln xrclrlrzaq
hlüksizliyini nec tmin etmk olar?
2. Manat nec brkidi:Azrbaycan hökumti böhran dövründki yegan
«uurunu» qorumaq zminddi
3. Neft glirlri böhran dövründ d artan Azrbaycan;-Pul çox, itah ondan da
çox, i is hs yox...
4.
5.Neft Fondu hesabna dmir yolu;Gürcülr llrini Azrbaycann Neft Fonduna
salblar.
1.Hökumt n pul xrcldiyini bilmir;Tmir-tikintiy çkiln xrclrlrzaq thlüksizliyini
nec tmin etmk olar?
Qlobal maliyy böhran il ba Azrbaycann kredit bazarn durunluq keçirmsi
sahibkarlarn, xüsusn d knd trrüfat sektorunda çalanlarn iini bir az da çtin salb. Indi
fermerlr v snayeçilr kredit çatmazlndan daha çox ziyyt çkir. Bu tr n yax
halda dövlt büdcsindn ayrlan kreditl ümid ed bilrdi ki, bu da onlarn ehtiyac ödk
gücünd deyil.

Ilin birinci yarnda Sahibkarla Kömk Milli Fondunun vsaiti hesabna 41 r v rayonda
770 sahibkarlq subyektinin investisiya layihrini maliyydirilm 45 milyon manat
güztli kredit verilib. Bundan baqa, knd trrüfat mhsullar istehsalçlarna kreditlrin
verilmsi üçün Knd Trrüfat Nazirliyi yannda Knd Trrüfat Kreditlri üzr Dövlt
Agentliyin 10 milyon manat, trrüfat texnikasn v aqrokimyvi maddrin alnmas üçün
“Aqrolizinq” Açq Shmdar Cmiyytin is 33 milyon manat pul ayrb. Üst-üst cmi 88
milyon manat.
Etiraf etmk lazmdr ki, bu el d böyük mbl deyil. Htta Bakn bir küçsin, mn,
zizbyov dairsindn hava limanna qr olan yolun tikintisin cmi sahibkarlara veriln
kreditdn 2 d çox vsait ayrb. Onu da n alsaq ki, bu ilin dövlt büdcsindn investisiya
layihrinin maliyydirilmsi üçün 5 milyard manata yaxn pul ayrb, onda sahibkarlara
demk olar ki, qpik-quru paylanr.
Daha dqiqi, dövlt investisiya portfelinin cmi 1,7 faizi sahibkarlarn kreditlsin srf
edilib. Sahibkarlar is maliyy qtlndan ziyyt çkir, layihrini yarmçq saxlamal olurlar.
Qlobal maliyy böhrann tsirlri nticsind yerli banklarn kredit tranlar azaltmas
bindn sahibkarlarn kredit ld etmk imkanlar demk olar ki, yoxdur.
Bu mqamda sahibkarlar yalnz dövlt kreditlrin ümid ed bilrdilr. Ancaq yol-keçid
mirin, fasadlarn aardlmasna, parklarn yenidn qurulmasna gen-bol pul xrcln
hökumt sahibkarlara münasibtd xsislik edir. Hökumt nns n almr ki, bel tmirtikinti
layihrinin sosial-iqtisadi miyyti ya yoxdur, ya da çox azdr. n bacas bel
layihr yeni i yerlrinin yaradlmas il tamamlanmr. Bel layihrin heç dolayyla da
biznes mühitin tsiri yoxdur.
vvür edin ki, minlrl fermerin kreditldirilmsi üçün hökumt demk olar simvolik
bl, cmi 10 milyon manat ayb. Indi Azrbaycanda kiçik bir keçidin tikintisin bundan
çox vsait ayrr. lbtt ki, rzaq thlüksizliyini prioritet elan edn hökumt dövlt vsaitini
sahr üzr bel bölüdürmli deyil. Hr halda rzaq thlüksizliyinin tmin edilmsindsas
yük fermerlrin üzrin düür.
*********
2.Manat nec brkidi:Azrbaycan hökumti böhran dövründki yegan «uurunu» qorumaq
zminddir
Azrbaycanda günün iqtisadi mövzularndan biri d manatn ucuzlab-ucuzlamayaca il
baglr. Bzi ekspertlr ilin sonuna qr manatn ucuzlaaca proqnozlarlar. Amma
bunun ksin olan proqnozlar da az deyil.
Manatn yaxn zamanlarda drdn düyini iddia ednlrin fikrinc, milli valyuta qlobal
böhrann n ar vaxtlarnda da öz nisbtini saxlaya bilib v agr mrhr artq gerid
qaldndan, n az, bu ilin sonuna qr onu inflasiya thlüksi gözlmir.
Bunun ksini iddia ednlrin drlndirmsin gör is, rus rubluna nisbn manat cari ild 8
faiz bahalab. Rubl bu müddtd 0,0275 manatdan 0,0253 manatadk ucuzlab. Onlarn
fikrinc, son vaxtlar Mrkzi Bank milli valyutann mnnsini tdricn a salma siyastini
yeridir v Mrkzi Bank tdricn yumalmaya gedk, manatn ilin sonuna qr ucuzlamas
davam edk

qiqn d son vaxtlar manatn apar valyutalara nisbtd ucuzla müahid olunur.
2009-cu ilin yanvar ay il müqayis avqust aynda manat AB dollarna nisbn 0,4, avroya
nisbtd 1,3, Britaniya funt sterlinqin nisbtd is 14,4 faiz ucuzlab.
Dollara nisbn manatn ucuzlamasn n yüksk hddi cari ilin fevral ayn vvlind olub.
min vaxt Rusiya, Qazaxistan, Qstan v s. kimi ölkrd ba vern devalvasiya dalas
ticsind ölkrazisind dollara tlabat kskin artm. O vaxtlar bir sra ekspertlr manatn
devalvasiyasn zruriliyini bildirsr d, hökumt buna getmdi. Ntic manatn
nnnin saxlanlmas üçün ölknin valyuta ehtiyatndan milyonlarla vsait xrclndi. Ancaq
sonrak aylarda manatn möhkmlnmsi müahid edildi.
s bundan sonra nec ola bilr? Manat ucuzlama gözlyirmi? Yoxsa onun kursunu sabit
saxlamaq olacaq? Hökumtin iqtisadi siyastinin sas konturlar n alb suala cavab
tapmaq olar. H maliyy böhran balayandan hökumt zrli tendensiyalarn qar almaq
gücünd olmasa da, müyyn qabaqlay tdbirlr gördü. Bu tdbirlrdn biri d manatn
kursunu sabit saxlamaqla ba idi. Ayda txminn 150 milyon manat xrclk hesabna olsa
da, hökumt manatn kursunu sabit saxlaya bildi. Hrçnd, hmin dövrd neftin kskin
ucuzlamas (36-40 dollar) nticsind ölk maliyy ax xeyli azalm. O dövrl
müqayis indi neftin qiymti 2 d yaxn artb. Hazrda Azrbaycan nefti dünya bazarnda
68-71 dollar aralnda satr. Bu is hökumti bundan sonra da manatn kursunu sabit
saxlamaa ürklndirn amildir.Baqa tfdn, hökumt milli valyutann mnnsini qoruma
bacarsa da, qlobal maliyy böhrann baqa tsirlrini neytrallara bilmdi. Söhbt çox sayl i
yerlrinin balanmasndan, bank sisteminin ziflsindn v ticart dövriyysinin
azalmasndan gedir. Bu neqativ tendensiyalarn fonunda is hökumt çtin ki, yegan
“nailiyytinin” - manatn kursunun sabit qalmasn üstündn xtt çkib devalvasiyaya getsin.
Bu halda devalvasiya sosial-iqtisadi sferadak dondurulmu problemlrin (isizlik, yoxsulluq,
bank sisteminin çökmsi v s.) yenidn aktivlsin sb ola bilr.
************
3.Neft glirlri böhran dövründ d artan Azrbaycan;-Pul çox, itah ondan da çox, i
is hs yox...
Karl Marks mhur “Kapital” rind kapital dünyasn tlatümünü izafi dr
sind görmüdü. Onun fikrinc, izafi dr - zhmt çkilmn ld ediln kapital –
kapitalizmi iqtisadi böhranlardan yan keçm imkan vermn sas rtlrdn biridir. 2008-ci
ilin dekabrnda Böyük Britaniyada Karl Marksn bu fikrini sslndirn bir radiostansiya XIX sr
“Kapital”n XXI srd d aktuall itirmdiyini qeyd etmidi. Bu verilin sonra Qrbi
Avropada Karl Marksn “Kapital” kitabna oxucular tfindn el bir tbat yarand ki, onun
300 min tirajla yenidn nrin ehtiyac duyuldu.
Böhran Azrbaycana niy glmdi?
2008-ci ilin oktyabr idi. Prezident seçkilri artq arxada idi, Azrbaycan parlamenti
2009-cu ilin büdc layihsini müzakir etm hazrlard. Dünya bazarlarnda neftin qiymti
r gün dükd idi, inkiaf etmi v inkiaf etmkd olan ölkrin iqtisadiyyat is çökürdü,
bir sözl “qlobal iqtisadi böhran” günün mövzusu idi.
Bel bir raitd müxalifti tmsil edn deputatlar v müstqil iqtisadçlar Azrbaycan
hökumtinin tqdim etdiyi büdc layihsind neftin baza qiymtinin 1 barel üçün 70 dollardan
hesablanmasn çox riskli olduunu qeyd edir v reallqlar n alaraq büdc xrclrinin

azaldlmas tklifi il ç edirdilr. Ancaq sonda parlament hökumtin hazrlad büdc
layihsini Azrbaycan üçün fantastik saylan xrclrl (15 milyard dollardan artq) qbul etdi v
dekabr aynda Prezident 2009-cu ilin büdcsini tsdiq edrkn neftin qiymti 38 dollara düdü.
lin sonunda qardan gn ilin nec olaca, demk olar ki, aydn idi – kskin büdc ksiri,
hökumtin büdc tkilatlar qarnda bel öhdliklrini yerin yetir bilmsi, insanlarn
narazn etiraz dalas sddin çatmas, I rübün yekunlarna gör büdc yenidn baxlmas
sair.
Artq 2009-cu ilin I yarn yekunlar da mlumdur v cmiyytin ksriyytinin güman
etdiyi eylr nns ba vermdi: Azrbaycan hökumti ÜDM-in 3,6%-lik artna nail oldu,
neft ixracat 2,5%, mtlik qaz hasilat – 14,2% artrd, milli valyutas devalvasiyaya
(drini itirmk) uramad, khaqlar v müavintlr vaxtnda verildi v yerli bazarda
qiymtlr ninki regionda, htta bir sra xarici ölkrdn qat-qat baha olsa da halinin kütlvi
narazna gtirib çxarmad.
n maraql is odur ki, 2009-cu ilin I yarn yekunlarna gör Azrbaycan neftinin
orta ixrac qiymti 48 dollardan bir qr çox olmasna baxmayaraq (Brent tipli neftin dünya
bazarnda orta qiymti is 52,6 dollar tkil etmidi) Azrbaycan Neft Fondunun aktivlri
azalmad - ksin n az, n çox – düz 667 milyon 210 min dollar artd. Diqqt yetirin: Fondun
lirlri neftin orta ixrac qiymtinin 70 dollar hesab il proqnozlalm. Yqin bunu heç
Neft Fondunun icraç direktoru ahmar Mövsümov da gözlmirdi, çünki ilin vvlind
jurnalistl müsahibsind qeyd etmidi ki, r neftin orta qiymti 50 dollar olarsa, onda
Fondun aktivlri 2009-cu ilin yekununa gör dyiz qalacaq, yni 11,2 milyard dollar
civarnda. Bir i var ki, cari ilin yanvar-iyun aylarnda Neft Fondunun xrclrind kifayt qr
azalmalar müahid edilib. Mn, qaçqnlarn v mcburi köçkünlrin sosial-mt
rinin hlli üçün hesabat dövründ xrclr illik proqnoz göstricilrinin 25,2%-ni tkil
edib, gnclrin xaricd thsilinin maliyydirilmsi 13%, Neft Fondunun idar edilmsi üzr
rclr is 11% olub. Bu sah rekord göstrici is Bakl-Tiflis-Qars dmir yolunun tikintisinin
maliyydirilmsi sahsind qeyd alb – 1,3%.
Neft Fondunun glirlri (mln manatla)
2009-cu ilin I yarmilliyinin
yekunlarna sasn
2009-cu il üçün proqnoz
göstricilri
Karbohidrogenlrin ixracndan (neft -
7992,3 (neftin 1 barelinin
2907,6
AÇG, qaz – “ah-dniz”)
$70 hesab il)
krinin istismarndan ld
ediln dividentlr
75,5 150,78
Neft tranzitindn ld ediln glirlr 5,0 5,6
Neft Fondunun glirlrinin idar 167,0 211,43
edilmsindn ld ediln glirlr
Digr glirlr 1,2 0,9
mi 3156,3 8361
Neft Fondunun xrclri (mln. manatla)
Dövlt büdcsin transfertlr 2530,0 4915,0
Samur-Aberon suvarma sisteminin
tikintisinin maliyydirilmsi
61,9 110,0
uz-Q-Bak su krinin
tikintisinin maliyydirilmsi
68,5 100,0
Bakl-Tiflis-Qars dmir yolunun
tikintisinin maliyydirilmsi
1,1 80,0
Qaçqnlarn v mcburi köçkünlrin
sosial-mt mrinin hlli üçün
20,2 80,0
nclrin xaricd thsilinin 1,3 10,0
maliyydirilmsi
Neft Fondunun idar edilmsi xrclri 2,7 24,53
mi 2685,7 5319,53

Bu cdvldn göründüyü kimi hökumt Neft Fondunun glirlrindn kifayt qr
yararlana bilib v ntic, böhrann “ayaq açb yerimsin” imkan vermyib. Bundan baqa
iqtisadiyyatn idar edilmsind inzibati metodlarn xüsusi çkisini, monopoliyan v hökumtin
geni tbliat v tviqat imkanlar n alsaq, onda qlobal böhrann nn bu torpaa ötri
liini anlamaq olar.
nda qazla tmin ed bilmn “böhransz Azrbaycan”
Artq uzun illrdir ki, (1996-c ildn) hökumt Azrbaycann inkiaf ÜDM-in art il
ölçür v bunu o hdd çatdb ki... Azrbaycan analoqu olmayan bir ölk çevrilib. Hanssa bir
obyektin tntli aç olursa, icraç nazir hökmn dövlt ban nrin çatdr ki, bs
bunun analoqu (dünyada, regionda, ölk v sair) yoxdur. Ntic... büdc vsaitlri (onlara
neft glirlri d dey bilrik, çünki neftsiz Azrbaycann gyini bu mmltd, nns, heç
s tsvir etmk istmir) artq hqiqn analoqu olmayan qiymtlrl xrclnir.
n, Nobel prospekti ötn il tmtraqla istismara verildi v bu ilin maynda yenidn
mir dayandld v heç ks d hökumtdn sorumad ki, 1 km-i 4,6 milyon manata
rdaxili yol ina etmk olarm? ondadr ki, Azrbaycanda olar! Ax adi vndan
yaddanda “aeroport yolu” sindromu var v onun xrclri il müqayis Nobel prospektinin
yenidn qurulmas “toya gedilsidir”.
Hökumt neft glirlrinin xrclnmsi msind daim onun infrastruktur layih
yönldilmsinin müsbt ctlrini vurulayr v byan edir ki, bunun saysind hm regionlarn
iqtisadi-sosial hyat dyiir, hm d insanlarn rahatl yönümünd irliy addm atr. Bli,
ri ctdn bu hqiqn d beldir. Bs praktikada? Faktlara müracit edk. Ötn hft
Azrbaycan Prezidentinin itirak il Bak-Sumqayt magistral yolunun Xrdalan dairsi il
Masazr körpüsü arasndak hisssinin aç oldu. Çox geni v rahat bir yoldur. Ancaq bunun
“can rahatl” hiss etmk nns bir qrup xsl aid edilib, bel ki, yolda maksimal sürt
50 km\saat-dr. Sulut qbiristanln anda 2 polis avtomobili daim keikddirlr. El
min gün Prezident Cr Cabbarl meydannda uzunluuna gör Azrbaycanda analoqu
olmayan yeralt keçidin açnda itirak edib v bundan sonra Neft Akademiyasn qarnda
gec-gündüz 3-4 yol polisi avtomobili növb çkm balayb. Yeniln yolun bhrsini indi
onlar görürlr. Çünki NK qarnda “irli ht qadaandr” nian qoyublar. Bakda
avtomobil peyda olandan Azadlq prospekti il üzüa ht etm adt etmi sürücülri
onlar lli-ba czalandrlar, ancaq nns bu haqda n vvlcn KV-d xrdarlq
edirlr, n d bir-neç gün qadaa iarsindn vvl durub sürücül nvazi ediln dyiikliyi
xatrladrlar.
tic... 3 bal v 44 manat vsaitindn mrhum olan vnda Sizc n düünür? Tbii
ki, n xrcln milyonlara inanr, n d o fantastik xrclrl baa gn obyektlrin ona qulluq
etmsin. nanmrsz? Bir qr vvl yerli TV-lrin birind maraql bir süjet göstrdilr:
vaxtil Prezidentin sncam il ina edilmi yeralt v yerüstü piyada keçidlrini monitorinq
edib bu qna gldilr ki, burada quralm eskalatorlar imir v piyadalar dmir
pillnlrl qalxmaq zin yolu thlükli raitd keçm üstünlük verirlr. Bunun sbini
laqdar tkilatlardan soruanda is blli oldu ki, “iqpulu” olmadndan bu cür obyektlr gün
rzind cmi 1-2 saat iyir. O cümln d... analoqu olmayan Bak fontanlar! Sual olunur,
r dövltin pulu yoxdursa, onda niy bel bahal vndrabazi eylr tikir (mn, Ramstor
qarndak yol ötürücüsünd su il frlanan mrmr ar) ki, sonradan istismar edilmir, r
varsa, onda niy xalqn xidmtin vermir?
Baqa bir misal. Azrbaycan hökumti rsmn byan edib ki, hazrda Azrbaycan qazn
alnmas üçün Türkiy, Rusiya, ran, Yunanstan, taliya, Bolqarstan, srail, ordaniya, Suriya v
bir sra ölkr ona müracit edib. Kim daha çox pul vers, ona da qaz verilk. Çox maraql
yanamadr: tkc bu il dövlt ba n az 4 d dünyann n mötr tdbirlrind byan
edib ki, Azrbaycan diversifikasiyal gaz ixracatnda maraqlr v Azrbaycan malik olduu 4

ixrac qaz krinin imkanlarndan maksimum bhrnmyi düünür. Onda praktikada bundan
nec bhrk Rasiz hökumti? Ax yalnz Rusiyaya (Hacqabul-Mozdok), rana
(Hacqabul-Astara) v Gürcüstana (Hacqabul-Qardabani) yönlmi boru xttind kiminl alver
edklr? O krlrl indiy qr qaz alan ikinci bir müri tapbm? r yoxdursa, onda
n çox pul vern” anlamna n ehtiyac var? Bel çr ki, “böyük” Azrbaycan qazn bazar
elrzurumdak paylaynda olacaq, ya da... Azrbaycan xalq dünya qiymtlri il öz qaz
özü alacaq ki, hökumtini dost-dün yannda ba etmsin.
Qazdan söz dümün, Mmmdhn kiinin nyin lazmdr ki, Azrbaycann qaz
kim alacaq v neç alacaq. Fakt budur ki, bu gün ninki da kndlrind, ya da ki, Bak
balarnda, heç analoqu olmayan Bak “novostroykalarnda” da tbii qaz yoxdur, baxmayaraq ki,
orada artq bir neç ildir ki, sakinlr yaayr. Söhbtin mzi budur ki, Azrbaycan hökumti
artq neç illrdir qazna “ya müri” soraqlayr, ancaq yadndan çxarr ki, bu bölg
mmdhn kiidn savay çtin bel müri tapsn. Siz fikir verin bu gün yeni tikilid v ya
rdi evd yaayan Azrbaycan vnda öz puluna dri 400 manata olan (siqnalizasiya il
birg) elektron tipli sayac alr, magistral xtdn öz evin olan msafnin xrcini özü çkm
razq verir, htta lazmi adamlara “hörmt” d etm iar edir, v nhayt, Gürcüstana satlan
qiym qaz almaa kirimi “H” deyir... ancaq n yazqlar olsun ki, ona qaz vern yen d
taplmr (evin “kupças” yuxarlarda hllini tapmayb).
Bel... on minlrl Azrbaycan vnda XX sr balayandan “ah-dniz” qazn
xmas sbirsizlikl gözlyirdilr. 2006-c ilin dekabrnda “ah-dniz”dn qaz çxd, ancaq
problemlr qismn hll edildi, minlrl ailr is “ah-dnizin” Mrh-2 layihsin (2015-ci
ilin V rübünd istismara verilmlidir) ümid balayaraq yen d qda 150-200 manat iq pulunu
nec veryini düünür.
Görn bütün bu misallardan sonra “Azriqazn” yeni rhbrliyi ARDNn prezidenti
Rövnaq Abdullayev qarnda “vvl içimiz – sonra çölümüz” dey öz planlar xalqla
bölükmi?
**************
4.
(EITI) .
EITI
14-15 . ,
. –
.
, ,
– . , ,
, ,
– .
.
, .
,
, .

,
. «»
, .
. ,
, . .
,
. , –
.
.
.
».
.
, «»
.
. ,
. , 4
. ,
.
, « «», , ,
. «» ,
. , .
– « »
– .
– .
«» , .
. «» ,
.
«»
«». , ,
, , .
,
700 .
************
5.Neft Fondu hesabna dmir yolu;Gürcülr llrini Azrbaycann Neft Fonduna salblar.
Azrbaycan Respublikas Dövlt Neft Fondunun 2009-cu ilin büdcsinin xrclr istiqamtind
Bak-Tbilisi-Qars dmir yolu layihsinin maliyydirilmsi üçün 80 mln manatn ayrlmas
rd tutulub. Bu layih artq bir neç ildir ki, icra olunsa da onu baa çatdrmaq mümkün
olmur. Baxmayaraq ki, Azrbaycan tfi layih üçün yalnz öz pay deyil, hm d qonularn
pay maliyydirmk üçün külli miqdarda vsait srf edir.

Bak-Tbilisi-Qars dmir yolu xtti Azrbaycan paytaxt Bak rin Gürcüstann Tbilisi v
Axalkalaki, habelTürkiynin Qars ri il birldirk. Bu dmir yolu Azrbaycanla
Türkiyni birldirk. Dmir yolu xttinin inas 2007-ci ilin noyabr aynda balayb. O zaman
Gürcüstann Marabda mntsind hr üç ölk prezidentlrinin itirak il xtt tikintisnin tli
qoyulub v aç mrasimi keçirilib.
Bak-Tbilisi-Qars Azrbaycan üçün hm siyasi, hm d iqtisadi miyy malikdir. Dmir yolu
vasitsil Azrbaycan beynlxalq nqliyyat dhlizlrin v Türkiy birbaa gedild edk.
mir yolu il bir gün Qarsa v iki gün yarma stanbula getmk mümkün olacaq. likin
ehtimallara sasn, Azrbaycann ilk illrd tranzitdn minimal illik gliri 50 mln dollar tkil
edk.
miryolu xttinin Gürcüstan hisssinin tikintisini Azrbaycann “Azrinaatsevis” irkti
yata keçirir. Ümumi dri 80 mln dollar olan layihnin 2009-cu ilin oktyabrna qr
yekunlarmaq nrd tutulub.
Bak-Tbilisi-Qars layihsinin Türkiy razisindki 76 km-lik hisssinin tikntisini is “Özgün
Yap Çeliklr” irkti reallar. Bildirildiyin gör, müvafiq tenderd irktin 250 mln
dollarlq tklifi qalib elan olunmudu. Türkiy hökümti is Bak-Tbilisi-Qars dmir yolu
layihsinin ölkrazisindn keçn hisssinin inasna 345 milyon dollar ayb. Türkiyrazisin
68 km, Gürcüstan razisil is 30 km dmir yolu çkilmlidir. 2007-ci ild start götürn inaat
rinin ilkin olaraq bir il yarma bityi planlarlrd.
Lakin Bak-Tbilisi-Qars layihsinin Gürcüstan hisssind yaranan problemlr ümumilikd bütün
ttin istismara verilmsini yubadr. Yaranm problemlri müzakir etmk üçün ötn ay üç
dövltin slahiyytli xslri bir araya gk problemlr bar fikir mübadilsi aparblar.
Deyilnl gör, bir tfdn maliyy böhran, digr tfdn is ötn ilki rus-gürcü
müharibsinin fsadlar layihnin vaxt-vaxtnda istismara verilmsini lngidib. Toplantda
Azrbaycan tfi etiraf edib ki, layihyl baql Azrbaycann Grücüstna ayrd kredit kifayt
etm bilr. Buna gör d srmaynin artlmas planlar.
Bir qr vvl is Dövlt Neft Fondunun rhbri ahmar Mövsümov bildirdi ki,
Azrbaycandan verilk güztli kredit çrçivsind Neft Fondu dmiryolunun Grücüstan
hisssinin inas üçün 27,1 mln manat hcmind vsait ayb. Bak-Tbilisi-Qars dmir yolu
layihsinin maliyysi üçüns Dövlt Neft Fondu cari ilin birinci yarnda 1,1 mln manat
ayb.
Layihnin lng irlildiyni digr bir fakt da nümayi etdirir. Bir müddt önc Azrbaycan
prezidenti Bak-Tbilisi-Qars dmir yolu layihsinin hyata keçirilmsi irinin sürtlndirilmsi
haqda sncam imzalad. Sncama sasn, dmir yolu layihsinin Marabda-Axalkalaki
hisssinin brpa v yenidn qurulmasn v Türkiy il srh qr olan hisssinin tikintisinin
maliyydirilmsi mqsdi il dövlt komissiyas yaradr. Bundan baqa Gürcüstan
hökümtinin tyin etdiyi quruma 200 mln dollar kredit xtti açr ki, hmin mblq Dövlt Neft
Fondunun vsaiti hesabna hyata keçirilk. Azrbaycan Beynlxlaq Bank, kreditlnin
kili v bank xidmtinin hyata keçirilmsi üzr agent bank tyin edilib.
Bu arada is gürcü rsmilri byan ediblr ki, dmir yolu layihsinnin tikintisi 4 il rzind baa
çatdlacaq. “Marabda-Karsaxi dmir yolu” Mhdud Msuliyytli Cmiyytin direktoru
Bedzina Breqadze bu günlrd byan edib ki, dmir yolu layihsi 2012-ci il qr
yekunlaacaq. O tstiq edib ki, layihnin icras qrafikdn geri qalb. “ qrafiki hqiqn
pozulub. Lakin bu, yekunda ciddi problemlr yaratmayacaq”,- deyib gürcü slahiyytlisi.
“Prosesi sürtlndirmk mqsdi il Azrbaycna müracit etdik. Gürcüstandak son hadisr
saitin köçürülmsin mnfi tsir göstrdi”, - Breqadze deyib. O, eyni zamanda texniki
problemlrin oldunu da etiraf edib. “Gürcüstanla Türkiyni birldirn tunelin tikintisind
problemlr yarand. Tunelin uçqun thlüksi olan yerd tikildiyi müyynldi. Buna gör d
layih dyidirildi. r balayana qr yeni layihnin tstiqlnmsi lazmdr”,- Breqadze
deyib.

Bu arda is Grücüstann Azrbaycandak sfiri Nikoloz Nadbiladze etiraf edib ki, Bak-Tbilisi-
Qars dmir yolu layihsinin istismara verilm tarixi txir salna bilr. Gürcü diplomat bildirb
ki, buna sb maliyy-texniki amillr, habel ötn ilki avgust olaylarn tsiridir.
Göründüyü kimi bir sra subyektib v obyektiv sblr ucbatnda bu il thvil verilmli olaqn iri
layih 3-4 ildn sonra istismara verilk. Bundan is n çox uduzan, yqin ki, Azrbaycan
fidir, çünki problem v yubanmalar aradan qaldrmaq üçün mhz Azrbaycan gürcü
qonusunun xahii il hr d “lini cibin salmal olur”.
1.Dmir yolunun 2 milyard dollarlq layihsi ;- Yaxud, varla n darlq…
Tezlikl Azrbaycan dmir yollarn yenidn qurulmas üzr dövlt proqram tsdiqlnmlidir.
qliyyat Nazirliyinin mlumatna gör, proqramn sas istiqamtlri dövlt dmir yollarnda
korporativ islahatlarn aparlmas, dmir yollarn idar edilmsinin v normativ hüquqi bazann

kmilldirilmsi, dmir yolu infrastrukturunun yenilnmsi, dmir yollarn beynlxalq
laqrinin genindirilmsini ehtiva edir.
Proqramn böyük hisssini infrastruktur layihr tkil edir. Bu layihrd dövlt dmir
yollarn müasir standartlara uyun yenidn qurulmas nrd tutulur. Yollarn yenidn
qurulmas yük axn artna, srniinlrin hti üçün lazmi raitin yaradlmasna,
t sürtinin artlmasna, yüklrin dövriyysinin sürtlnmsin, thlüksizliyin tmin
olunmasna imkan yaratmalr.
mir yollarn yenidn qurulmas layihsinin tqribi dri 2 milyard dollardr. Layihnin bu
ildn balayaraq 4 il müddtind hyata keçirilmsi nrd tutulur.
bii ki, dmir yolunun yenidn qurulmas layihsin pozitiv yanamaq lazmdr. Dmir yollar
ölk üçün strateji önm dar v onlar müasir standartlara uyun yenidn qurulacaqsa ölknin
iqtisadi maraqlarna yalnz müsbt tsir göstk. Lakin burada sual douran m d
olmam deyil. Bu da ondan ibartdir ki, dmir yollarn yenidn qurulmas layihsi hans
saitlr hesabna - daxili resurslar, yoxsa knar mnbr - maliyydirilmsidir.
mir yolu bütün dünyada n rentabelli sahrdn sayr, çünki srniin v yük damalar
böyük glir gtirir. Üstlik tranzit ölkrind dmir yolu qazancna gör nqliyyatn baqa
seqmentlrini (su, hava v avtomobil yolu) kölg qoyur. Azrbaycan da tranzit ölk kimi
mir yolundan böyük vsaitlr ld edir. Yni Azrbaycan dmir yoluna onu öz glirlri
hesabna investisiya yatrmaq imkan yetrincdir. Azrbaycan dmir yolu is yenilnm
layihsini daxili resurslar hesabna yox, knar mnbr (dövlt büdcsi v beynlxalq
kilatlarn kreditlri) hesabna gerçkldirmk niyytinddir
lbtt, dmir yollarn haqqnda danlan yenidn qurulmas layihsin 2 milyard dollar
cmind çox iri vsaitin xrclnmsi nrd tulduundan bunu tamamil daxili resurslar
hesabna hyata keçirmyin mümkün olmad bllidir. Lakin birincisi, dövlt dmir yolu bu
saitin n az bir hisssini öz üzrin götür bilrdi. Ikincisis, Azrbaycan dmir yolu htta
cari investisiya layihrin d daxili resurslardan vsait ayrmr. Mn, ölk boyu dmir yolu
stansiyalarnda cari tmir-tikinti iri dövlt büdcsi hesabna gerçklir. Bu mqsdl
büdcn 2007-ci ild 15,4, ötn il is 16,2 milyon manat ayrb. Büdcnin indiki imkanlar
fonunda bu mblr kiçik görün bilr, amma dmir yolunun glirlri d heç olmasa bel kiçik
saitl gör dövlt büdcsin göz dikm imkan verir…
Qardak 4 ild hyata keçiirlmsi nrd tutulan 2 milyard dollarlq (gkd inflyasiya
sürti n alnmaqla bu mbl artla bilr) layih üçüns Dünya Bank Azrbaycana artq
xminn 700 milyon dollar ayb. Qalan vsait d dövlt büdcsi hesabna ödnilk. Burada
diqqti çn mqamlardan biri d dmir yolunun yenilnmsi proqramn gerçkl
müddtiyl bar. Proqram 2009-2013-ci illri hat edir. Bu müddt böyük neft glirlrinin
ölk ax dövrüdür. 2013-cü ildn etibarn is neft glirlri azalmaa doru gedk.
Görünür, dmir yolunun yenilnmsinin sas maliyy qaynaqlarndan biri kimi neft glirlri
rd tutulur. Yni neftin pulu qurtarmam ondan dmir yoluna da bir “pay” ayrmaq
istyirlr.
hayt, dmir yolunun yenilnmsi layihsinin 2 milyard dollar hddind qiymtlndirilmsi
übhli mqamlardan sayr. Bir çox yerli ekspertlr bu qnatddirlr ki, layih qiymt v
xidmt tariflri irdilib. r beldirs, demli neft pullarn çoxluu israfça tkan verib.
Nec deyrlr, varla n darlq…
*******

2.Ötn ilin büdcsi nec icra olunub?-Milli Büdc Qrupunun ryindn birc ntic glmk
olar - brbad
Milli Büdc Qrupu 2008-ci il dövlt büdcsinin icras il ba ry hazrlayb. MBQ-nin eksperti
Rövn Aayev ryl ictimaiyyti dünn “Hyatt park”da tkil olunmu tqdimat konfransnda
tan edib. Konfransda QHT v media tmsilçilri il yana bir neç millt vkili d itirak edib.
MBQ-nin tdqiqat üz çxarb ki, büdcnin formalamasnda vergi glirlrinin rolu xeyli a
dük ümumi daxilolmalarn 58.3 faizini tkil edib. Bu, 2007-ci ildki (81.9 faiz) sviyyn
23.6 bnd az olmaqla son illrin n a göstricisidir.
Ötn il büdcnin neft glirlrindn as daha da güclnib - 2007-ci ildki 61.3 faizlik
göstrici 68.3 faiz yükslib. Xüsusil d ARDNF-dn transfertin büdc daxilolmalarnda pay
skin kild artaraq 2007-ci ildki 9.7 faizdn 35.3 faiz qalxb.
Büdcnin neft glirlrindn kkin as is qeyri-neft büdc ksirinin sürtl artna sb
olub. Bel ki, 2007-ci ild büdcnin qeyri-neft ksirinin qeyri-neft sektorunda formalaan ÜDM-
nisbti 32 faiz olubsa, 2008-ci ild bu göstrici 42.2 faiz tkil edib.
MBQ-nin ryin gör, bu cür tendensiya davam ets bir neç ildn sonra büdc glirlrind Neft
Fondundan daxilolmalarn pay Vergilr Nazirliyinin pay ötk. Bu is onsuz da thlük
olan büdcnin müstqilliyin ciddi xl gtir bilr.
***
dqiqat onu da üz çxarb ki, milli sahibkarlq subyektlrinin büdcnin formalamasnda
tirak a sviyydir. Vergilr Nazirliyinin mlumatlarna gör, milli sahibkarlq
subyektlrinin dövlt büdcsind pay 13.4 faiz tkil edib. Lakin Hesablama Palatasn
lumatna gör, Vergilr Nazirliyinin mlumat bazasnda büdc tkilatlarn fiziki xslrin
lir vergisi üzr ödri özl sektorun vergi ödnirin aid edilir. Hmin ödnir n
alnmazsa, yerli özl sektorun ümumi büdc glirlrind payn 10 faizdn çox olmad
aydnlar.
Bundan baqa, vvlki ill müqayis bir sra tdiyy növlri üzr özl sektorun (xarici v birg
müssisr d daxil olamaqla) ödniri azalb. Bu sektorun mn vergisi üzr ödniri
xminn 45 faiz, aksizlr üzr 28 faiz, torpaq vergisi üzr is 22.2 faiz azalb.
Eyni zamanda, dövlt sektorunun DV üzr ödnirind 6 faizlik azalma qeyd alb.
Halbuki, dövlt sektorunun vergi ödnirinin 95-96 faizini (2008-ci ild 95.2 faiz) 9 iri dövlt
irkti ödyir v ötn il hmin irktlrin hamnda mhsul satn (göstriln xidmtlrin)
cmind artm qeyd alb.
yd göstrilir ki, bir sra tdiyy növlrinin icrasnda ksir yaranb. Mn, fiziki xslrin
lir vergisi üzr nrd tutulandan 167 milyon manat az vsait toplanb. Halbuki, rsmi
açqlamalara gör, ötn il iqtisadiyyat üzr orta k haqq sviyysi 25 faiz artb, habel 105
min yeni i yeri açb.
Ötn il gömrük rüsumlar da 10.5 faiz ksirl icra edilib. Halbuki ötn il vvlki ill müqayis
idxal dr ifadsind 20 faizdn çox artb.
hayt, ötn il büdc tkilatlarn büdcnknar xidmtlrin gör ödnir 26, dövlt
mülkiyytind olan torpaqlarn icar verilmsindn daxilolmalar 75, qeyri-maliyy dövlt
müssisrindn alnan dividendlr üzr daxilomalar 75 faiz ksirl icra olunub. Bu mnbr
üzr faktiki icrann proqnoz göstricilrdn bu qr frqlnmsi dövlt budcsinin qeyri-vergi
lirlrinin proqnozlalmas sahsind kifayt qr ciddi problemlrin mövcudluunu ks
etdirir.
***
rclrin icrasna glinc, MBQ-nin ryin gör, xrclrin strukturunda ba vern dyiiklik
ticsind büdcnin sosial yönümlülüyü xeyli ziflyib, investisiya tutumluluu ismiyytli
artb. Bel ki, r 2007-ci ild thsil, shiyy, sosial müdafi v mniyyt-inct

clrinin mcmu büdc xrclrind pay 27.5 faiz olubsa, ötn il hmin göstrici 21.5 faiz
kil edib. Tikinti xrclrinin v sasn investisiya xarakterli vsaitlrdn ibart olan sas
bölm aid edilmn xidmtlr üzr xrclrin büdc xüsusi çkisi is 37.5 faizdn 49 faiz
yükslib.
gör, büdc xrclrinin icra v dürüstldirilmi göstricilri arasnda kskin frqlrin
yaranmas xrclrin proqnozlalmas sahsind ciddi problemlrin olduunu göstrir. Bel ki,
ötn il ümumdövlt xidmti xrclri orta hesabla 89.8 faiz, o cümln dövlt borcuna xidmt
rclri 75.3 faiz, beynlxalq tklatalara üzvlük haqq xrclri 81.5 faiz, elm xrclri is 93.2
faiz icra olunub. Büdc sistemi haqda qanunvericiliyin tblrin gör, dövlt borcuna xidmt
rclri müdafi olunan xrcl daxildir v bu xrclrin mbli vvlcn bilinir. Bel olduu
halda bu qr knarlamann sbini ciddi arqumentl izah etmk çtindir.
Anoloji hal baqa bir müdafi olunan xrc maddsin - k ödnii xrclrin münasibtd d
ba verib. k ödnii üzr proqnozlalan xrclr thsil funksional bölmsi üzr 87 faiz,
hiyy funksional bölmsi üzr is 89 faiz icra olunub. Ümumilikd thsil v shiyy ayrlan
k ödnii xrclrin 143.7 mln.manat, o cümln thsil üzr 119, shiyy üzr 24.7 mln.
manat qnat olunub. Bu qr vsaitin, Hesablama Palatasn ryind qeyd olunduu kimi,
tatlarn bo qalmas il izah olunmas qtiyyn inand deyil. ks halda bel çr ki, qeyd
olunan iki sfera üzr 63 min, o cümln thsil sistemi 46.5 min, shiyy sistemi üzr 16.5 min
vakansiya (tutulmam i yeri) qalb. Bu is hazrda hr bir sah üzr çalanlarn 13.4 faizi qr
botat demkdir.
yd narahatlqla qeyd olunan mqamlardan biri d odur ki, 2008-ci ild ARDN-in
nizamnam kapitaln artlmasna büdcn 600 mln. manat verilmsi icra il ba hökumtin
hesabatnda hr hans formada saslandlmayb.
***
MBQ-nin ryind vergi borclarn vziyyti il ba qeyd olunur ki, ötn il miyytli artm
müahid olunub. Dövlt büdcsin vergi borclar 2008-ci il rzind 55.4 faiz v ya 1.5 milyard
manat artaraq 4.2 milyard manata çatb. Borclarn 2.9 milyard manat (69 %-i) milli sahibkarlq
subyektlrinin, 1.3 milyard manat (30.3%-i) dövlt müssisrinin payna düüb. Bunlardan
rqli olaraq xarici v birg müssisrin vergi borclar cmi 33 milyon manat (bütün borclarn
0.7%-i) olub.
Dövlt sektorunun vergi borclar bu sektorun faktiki vergi ödnirinin 80 faizin barabrdir. Bu
borclarn 1.1 mlrd. manat (89.3 faizi) 9 iri dövlt irktinin payna düür. Öz növbsind, bu
irktlr üzr borclarn 70 faizi v 778 mln. manat “Azrenerji” ASC-nin hesabna yaranb.
***
2008-ci il büdcsinin icrasna dair hesabatda proqnoz kimi tqdim olunan bir sra göstricilrl
parlamentin qbul etdiyi qanunda ksini tapan proqnoz göstricilrin üst-üst düdiyini qeyd
edn v bunu qanunvericiliyin pozulmas kimi qiymtlndirn MBQ ekspertlri yekunda bzi
tövsiyr irli sürüblr.
*******
3.“Azrenerji» özünü niy “amputasiya” etdi?-Yaxud Etibar Pirverdiyevin gözü çxan
qardadan ibrt götürmkliyi
“Azrenerji” Açq Shmdar Cmiyytinin tabeliyind olan bzi müssisrin lvin balanb.
Bir-biri il eyni funksiyaya malik, yaxud kiçik razilri hat edn idarr lv edilk baqa
strukturlarla birldirilir. Cmin bir neç il vvl yaradlan bu qurumlarn lvi Shmdar
miyytd aparlan struktur islahatlar çrçivsind hyata keçirilir.

“Azrenerji”dn veriln mlumatlara gör, bu günlrd Shmdar Cmiyytin 3 Regional Enerji
chizat Idarsi lv edilib. Eyni zamanda Bak, Asu v Astafadak 3 Yüksk Grginlikli
Elektrik si lv edilib, müvafiq olaraq Aberon, Mingçevir v Gnc rin
birldirilib. Burada mqsd regionlarn enerci tchizat il mul olan müxtlif qurumlar bir
birldirmk v bu ri ayrqda müxtlif irktl idaretm vermkdir. Bu
rçiv yaxn vaxtlarda bir neç regional nin idaretm çxarlmas da planlar.
Son islahatlar nticsind “Azrenerji”nin tabeliyind daha geni malik 4 Regional
Enerji Tchizat Idarsi (irvan, Gnc, Mingçevir v Imili) formalab. Bununla da
“Azrenerji”, ARDN kimi, istehsalç irkt rolunu oynayacaq v enerjinin ayrqda irktl
satna cavabdehlik dayacaq. Enercinin haliy v müssis sat, enerji haqlarn y
is ni idaretm götürmü irktlr tfindn hyata keçirilk.
“Azrenerji”dki struktur dyiikliyini birmnal qiymtlndirmk çtindir. Burada bir sra
ziddiyytli mqamlar var. vvla, elektrik enerjisinin sat v enerji haqlarn ylmas buna
r artq bir d Azrbaycanda tcrübn çxarb. H 2001-ci ild Bakda v Sumqaytda
enerji thcizat Türkiynin “Barmek” irktin hval edilmidi. Hökumtl irkt arasnda
paytaxt v Sumqayn enerji thcizat idar etmk üçün 25 illik müqavil d imzalanm.
Ancaq müqavil müddtinin bitmsin xeyli qalm hökumt birtfli qaydada “Barmek”l
müqavilni pozdu, paytaxt v Sumqayn enerji thcizat yenidn “Azrenerji”y verildi. Indi bu
funksiyalar yenidn irktl hval edib. Burada sual ortaya çr - bu metod praktikada özünü
dorultmaybsa, yenidn bu add atman n faydas var? Bu halda hökumt ya “Barmek”l
müqavilni srf subyektiv sblr üzündn pozduunu, ya da özünü dorultmayan metodu
yenidn snaqdan keçirmk istdiyini etiraf etmlidir.
“Azrenerjinin son qrarnda baqa çalarlar da tapmaq olar ki, bunlardan biri d bu Shmdar
miyytin bir az vvl ”Azriqaz”n yaad aqibtl üzlkdn yaynmaq istyidir.
Xatrladaq ki, “Azriqaz” haliy satlan qazn qiymti artldqdan sonra ARDN-in
tabeçiliyin verildi. ARDN prezidenti is byan etdi ki, halinin qazla thcizat
yaxlarmaq v gkd qiymtl yenidn baxmaq üçün qurumun xrclrini azaltmaq
lazmdr. Yni, bir hml il “Azriqaz” hm müstqilliyini itirdi, hm d qazn qiymtinin
artna gör msuliyyt altna atld.
Bel bir aqibt “Azrenerji”ni d gözl bilr. Bu qurumda da xrclrin irdilmsi il ba
lumatlar var. Htta “Azrenerji”nin d ARDN-in tabeliyin verilyi bar tsdiqini
tapmayan mlumatlar da dolar. Bel bir vziyytd “Azrenerji” xrclri azaltmaq v elektrik
enerjisi thcizatnda pozitiv nticr ld etm çalr ki, müstqilliyini qoruya bilsin.
Qurumun son struktur dyiikliyi il ba qrarna da bu baxmdan yanamaq olar. Bu addmla
“Azrenerji” hm d msuliyyt yükünü yüngülldirm çalr. Bir sözl, bel görünür ki,
“Azrenerji”nin “özünüamputasiyas” - funsiyalarn bir qismindn imtina etmsi
“regenerasiya” ümidil atlm müstqilliyini qoruma addr…
********
4.ARDN-in “qnat rejimi” 5 mindn çox neftçini isiz qoydu;-amma irkt özü üçün yeni
bdli ofis ina etdirmk planndan vaz keçmk istmir.
Ötn ildn balayaraq ba qaldran qlobal maliyy böhran v bununla paralel kskin kild
enn neft qiymtlri Azrbaycanda blk dn ciddi kild Dövlt Neft irktin tsir etdi. 90-
illrd hdsiz d “n” irkt ( böhrana qrki mlumata gör, ARDN v onun
tabeçiliyind olan idar v müssisrd ümumilikd 60 mindn çox adam çalb) qiymtlr üç
a ennd, neç deyrlr, “krini brk sxmaa” mcbur oldu. Hmin bu “qnat”
rejiminin ilk v sas qurbanlar is hyatn on illiklrini Azrbaycann neft snaysin hsr
etmi qocaman neftçilr oldu. Söhbt Azrbaycan Respublikas Dövlt Neft irktind v ona

aid olan strukturlarda kütvi ixtisarlardan gedir. ARDN rhbrliyi ixtisarlarn olmad ( n
yax halda irkt “qnat” bar danr) iddia ets tqaüd yana çatm minlrl xsin
ixtisara mruz qalmas gizltmk mümkün deyil.
Deyilnl ör, neft qiymtlri enndn bir qr sonra neft irktin aid idar neft
istehsal sahsind çalan 1947-ci il tllüdlü kii v 1952-ci il tllüdlü qadn kdalarn
dricn in azad edilmsi bar tlimat daxil olub. Bundan savay ixtisar edilmi xslr
deyir ki, in azad ediln hmin ya kateqoriyasna daxil olan kdalara üç aylq maalarn
ödnilmsi tlimat da öz ksini tapb. Deyilnl gör, cari ilin sonuna qr ARDNtatn
xminn 30 %-i ixtisar edilk.
slind ARDN –d ilk ixtisarlar h ötn ilin noyabr aylnda balam v bu gün kimi
qeyri-rsmi d olsa davam edir. Bu gün kimi ARDN sistemind ümumilikd n qr insann
n azad edildiyi irkt tfindn açqlanmr. slind bel bir rm açqlansa idi o halda bu,
ölk rhbrliyinin Azrbaycann “dinamik iqtisadi inkiaf” haqda tbliqat il zidiyyt tkil
etmi olard. Görünür buna gör ARDN isiz qoyduu xslr bar informasiyan dövlt sirri
kimi qoruyur.
Amma Neftçilrin Hüquqlarn Müdafisi Komitsinin rhbri Mirvari Qhrmanln
hesablamalarna gör, in çxarlanlarn say 5000 keçib. Hüquq müdafiçisi hesab edir ki,
ixtisarlar daltsiz aparb v burada qbul edilmi bir sra qayda v prosedurlar pozulub.
Deyil gör, ixtisar ediln içilr qanuna gör 5 aylq khaqq almalrlar. ki ay qabaq
onlara in çxarlmalar bar xrdarlq edilmlidir. ki aydan sonra onlara bir aylq
kompensasiya verilmlidir. Daha sonra onlar mqulluq mrkzin uçota durmaqla iki aylq da
lav kompensasiya almalrlar. Amma bütün bunlara riayt olunmad.
Bundan savay bel mlumat da var ki, ARDN aid bir sra müssisrd, misal üçün Pirallah
Aperonun digr mntrindki neft idarrind fhlrin mvacibi 30 %- kimi
azaldb. Bundan baqa ARDN aid bzi idarrd içilr ayn bir v ya iki hftsnini
cburi mzuniyytd keçirmk gösrrii alblar. Deyil gör, irkt öz içilrinin mvacibini
tam hacmd öd bilmir v buna gör onlar mcburi mzuniyy göndrmk zorunda qalb.
Digr bir “yarpaq tökümü” is “Azterminal”da ba verib. Bir qr vvl “Azterminal”da 1500
çisinin k müqavilrinin vaxtn bitmsi ad altnda in çxarld bildirilir.
Azrbaycan raitind bu yolla in çxarlanlar tbii ki, sasn fhlrdir. Bel bir vziyytd
is son 10 ild hdsiz mi bürokrtaik aparata ya ümumiyytl toxunulmur, yada ki mmur
aparat “kd” davam edir. Deyil gör, tk neft hasilat sahsind 100 yaxn rhbr
zifli xs çalr. Kiçik idarrd hr risin 3 müavini var. ARDN-in özünd is n az, n
çox düz 8 (!!!) vitse-prezident var. ( vvr cmi 3 idi). Deyilnlör, vitse-prezidentlrin
sinin 4 xidmti ma var. dar rislri mütmadi kild avtomobillrini tyir.
vvllr sovet dövründn qalma QAZ 24 v 31-lrd gnlr indi n az Hyunday-larda gedib-
lir. Fhlr is 70 –ci illrin avtobuslarnda dar. Göründüyü kimi “qnat rejimi” bar
dananlar bunu brabr kild hamn hesabna deyil, yalnz fhlrin v qocaman neftçilrin
hesablna etm qrar veriblr.
Baqa bir misal . ARDN özü üçün yeni 37 mrtli, 1,5 mlrd dollarlq (!!!) inzibat bina ina
etdirir. Bu bir daha sübut edir ki, mmurlar qnat etmk lazm gnd bunu özlrinin
milyardlar hesabna deyil, fhlrin qpik-quruu hesabna edirlr.
**********
5.irdilmi xrclrin “qaz”-Vhalinin üzrin qoyulan lav qaz xrci

Azrbaycan hökumti haliy satlan tbii qazn qiymtini birdn-bir n gör 2 d
bahalard, h d aydn deyil. hali üçün tbii qazn 1000 kubmetrinin qiymtini 47,2
manatdan 100 manata qaldran Tarif uras qrar “qaz istehlaknda israfçn qar
almaq”, “vndalarn qazla tminat yaxlarmaq” kimi brbkli sözlrl yana, hm d
onunla saslandb ki, mövcud qiymt çkiln xrclri ödmir.
Artq Dövlt Neft irktinin tabeçiliyin veriln “Azriqaz”, “Turan” agentliyinin thlil etdiyi
kimi, n az rhbrinin gzdiyi avtomobilin qiymtin gör zrl i oxamasa da, haliy
satlan tbii qazn qiymtini qaldrmaqla ba Tarif urasna müracitini sasn “ziyana
düsi” ilsaslandb.
lk d Tarif urasnda bunu n almaa ehtiyac görmyiblr, amma rmlr tbii qazn
“Azriqaz”a indiki qiymtl az qala 4 d ucuz baa gldiyini göstrir. Bel ki, Dövlt Neft
irktinin son hesabatnda (2008-ci ilin hesabat h d açqlanmadndan, söhbt 2007-ci ilin
hesabatndan gedir) tbii qazn maya dri 27,75 manat göstrilib. Bununla indiki sat qiymti
arasnda frq n az, n çox düz 3,6 ddir.
Düzdür, burada qazn emalna çkiln xrclr n alnmayb, ancaq istniln emal xrclri
hasilat xrclrinin 40-50 faizindn çox ola bilmz. Demli, istniln halda haliy qazn 1000
kubmetrini 47,2 manata satmaqla “Azriqaz” ziyana dü bilmzdi, ksin, glir götürrdi.
Hesablasaq görrik ki, köhn qiymtl hr 1000 kubmetr gör 7-8 manat qazanc qalrd. Ancaq
görünür, “Azriqaz” 7-8 manatla kifaytlnmk istyib. lbtt, r qazn qiymtini
qaldrmaq, elan edildiyi kimi, “Azriqaz”n tbbüsü olubsa…
Ötri müqayis üçün indi Azrbaycann qaz satmaa hazrla Rusiyadak qiymtl nr
yetirk. Orada tbii qazn haliy sat qiymti 1000 kubmetr üçün 70 dollardr. Qazn maya
ri is 20-25 dollar tkil edir. Dollara çevirsk, Azrbaycanda haliy satlan 1000 kubmetr
qazn qiymti 124 dollardr - Rusiyadan txminn 2 f baha.
Baqa tfdn, Azrbaycanda hasil ediln qazn üçd ikisi smt qazndr, yni neftl brabr
xan havay qaz. Eyni zamanda Azrbaycan “Azri-Çraq-Günli”dn ild 1,5 milyard kubmetr
qaz alr. Quruda hasilatla mul olan 10-dan çox birg müssisr vliyyat irktlri d
xardqlar qaz ARDN pulsuz verir. Amma hökumt demk olar ki, pulsuz baa gn qaz
haliy 124 dollara satmaq qrar verir, öz d “Azriqaz” ARDN-in tabeçiliyin verdiyi bir
…
Baqa bir maraql mqam qazn istehlaknda halinin israfç yol verdiyi haqda rsmi
iddialarla ba üz çr. Blli olur ki, söhbt israfçqdan gedirs, ilk növb “Azriqaz”n
israfçndan danmaq lazmdr. Bel ki, Dövlt Statistika Komitsinin hesablamalarna gör,
2008-ci ild tbii qazn nqli v paylama sistemind 550 milyon kubmetr itki olub. Bu, Gnc
kimi iri bir rin il rzind istehlak etdiyi (snaye müssisri d daxil olmaqla) qazn
cmindn çoxdur. Eyni zamanda alternativ hesablamalara gör, halinin istehlak etdiyi qazn
real hcmi 600 milyon kubmetr yaxndr. Demli, israfçq varsa, bunu “Azriqaz”n adna
yazmaq
olar.
Ölk ba Ilham liyev sncam verib “Azriqaz” Dövlt Neft irktin tabe etdirndn
sonra sonuncunun prezidenti Rövnq Abdullayev bildirdi ki, haliy satlan qazn qiymtin
yenidn baxmaq üçün yollar arar. Tarif uras qazn qiymtini nec gldi yox,
“Azriqaz”n hesabatlarna gör qaldb. Yni Iqtisadi Inkiaf Nazirliyind qaz trrüfatna
qoyulan xrclr hesablanb bu qrar verilib: “Bu, sad havadan götürüln qiymt deyil. Artq
”Azriqaz”n Dövlt Neft irkti il birlikd isi imkan verir ki, paralellik aradan
götürülsün. Gk idaretm müyyn yeniliklr edk ki, görk xrci n qr azalda bilrik.
rc azalmalr ki, qazn qiymtin baxa bilk”. Bel çr ki, “Azriqaz”da xrclr fantastik
dd qr irdilib. ARDN prezidenti d bundan ç edk deyir ki, xrclri normal hdd
çatdrdqdan sonra qiymtl yenidn baxla bilr.

Maraqlr, r hr ey bir dövlt qurumunda irdilmi xrclrin normal sviyy salnmas
il yoluna qoyula bilrdis, vndalarn üzrinlav xrc qoymaa n ehtiyac var idi? Sual
d açq qalr
Neftçilrin Hüquqlar Müdafi Tkilatn Ekspert qrupu
ffaf Azrbaycann qapal layihri
“Qara qldan” sar qn hasilatna qr aparan yol h d alayarmçq iqlandr
Artq mlum olduu kimi, mayn 22-d Azrbaycan parlamenti production sharing
agreement (PSA – hasilatn pay bölgüsü haqqnda sazi) tipli 3 neft müqavilsini ratifikasiya
edib. Bizim fiqqtimizi çn quruda yerln “Kürovda” blokunun inmsi (operator –
Global Energy, Vircin adalarn Britaniyaya aid hisssind qeyd alb) v “Neftçala”, “Xll”,
“Durovdaq-Bazanan” yataqlarn (Neftchala Investment Ltd – Global Energy-nin tör
irkti) inmsi üzr müqvilrdir.
min müqavilrin xüsusiyyti ondan ibartdir ki, müasir Azrbaycann tarixind ilk
dir ki, onlarn açq imzalanma mrasimi keçirilmyib vn maraql odur ki, bu bar ölk
ictimaiyyti müqavil parlamentd müzakir çxarlana qr mlumatlandlmayb. Htta
Azrbaycan Dövlt Neft irktinin (ARDN) saytnda bu gün qr hmin müqavilr
barsind heç bir mlumat drc edilmyib.
lk d sözügedn müqavilrl ba parlamentdki mnbsasn Turan agentliyi
zi faktlar aydnlara bilib. vvla, mlum olub ki, kontraktlarn imzalanmas 3 fevral 2009-

cu il tarixd Bakda ARDN-nin mnzil-qrargahnda olub. Tarix fikir verin – müqavilnin
Milli mclisin müvafiq komissiyasnda müzakirsi is 18 mayda olub, yni düz 104 gün bu
müqavilrdn cmiyytin heç bir xri olmayb. Azrbaycan tfindn müqavilri Dövlt
Neft irktinin prezidenti Rövnq Abdullayev imzalayb. kincisi, ARDN il hr iki kontrakt
xarici irk tfindn eyni bir xs -Rusiya Federasiyasn (RF) vnda qor vanoviç
Kirdoda imzalayb. Üçüncüsü, hr iki müqavil ARDN-in ortaq irktinin pay 20%, xarici
irktin pay is – 80% tkil edib.
Bundan baqa, cari ilin aprelind Azrbaycann Vergilr Nazirliyind Shirvan Investment
Limited irktinin (Vircin adalarn Britaniyaya aid hisssind qeyd alb) Bak filial
qeydiyyatdan keçib v onun rhbri RF vndaqor Kirdodadr. Keçn ay hmçinin Shirvan
Operating Company (Vircin adalarn Britaniyaya aid hisssind qeyd alb) irktinin filial
qeyd alb v onun rhbri Rusiya vnda Nail Qaripovdur. Hmin strukturlar “Kürovda”
yatan inmsi çrçivsind yaradb.
Hal-hazrda Global Energy Azerbaijan Ltd. irkti öz strukturlarnda adakliyyat
irktlrini birldirir: Absheron Operating Company Limited (“Z”v “Hövsan” yataqlar
yir), Karasu Operating Company (“Klamtdin” v “Miovda”), Kura Valey Operating
Company (“Padar-Hmi”), Neftechala Investments Limited (“Neftçala”, “Xll”, “Durovda-
Bazanan”), Binagadi Oil Company (“Bindi”, “Qrmak”, “Çaxnaqlar”, “Sulut”,
“Masazr”, “Fatmai”, “abanda” v “Sianor”).
Göründüyü kimi, offor irkti artq 16 Azrbaycan yatan inmsi il muldur.
t indiy qr n Global Energy Azerbaijan Ltd.-nin menecmenti, n d Azrbaycan Dövlt
Neft irktinin rhbrliyi bir d d olsun bu irktin faliyytin hsr olunmu mtbuat
konfrans keçirib, ictimaiyyt v qeyri-hökumt tkilatlar üçün hr hans hesabat drc edib v
tta hr il keçiriln Caspian Oil & Gas srgisinin stendlrind sad istehsal göstricilrini
yerldirmyi lazm bilib.
Çox fsuslar olsun ki, bütün bunlar Azrbaycann 2009-cu ilin fevralnda Qrin paytaxt
Doxada Mn Snayrsind ffaflq üzr Beynlxalq Tbbüsün (EITI) tamhüquqlu üzvü
olduu bir zaman ba verib. Ola bilsin, “qapal” hyat trzi özl biznesin aparlmas üçün
lverilidir, ft bu, Azrbaycann “ffaf” imicin çox böyük zrbdir v onun önc qazand
urlarübh altna alr.
“Qara ql”la ba mrin iqlandlmas prosesi son vaxtlar bir sra mmurlar
findn daha mürkkblib. Artq bu kimi çoxalan hallar Azrbaycann vnda
miyytinin ciddi narahatlna sb olub. qtisadi Tbbüsl Yardm ctimai Birliyinin
dr Azr Mehtiyev bildiri ki, vnda cmiyytinin göstrdiyi hr cür chdl rn
ARDN-dn informasiya almaq daha da çtinlkddir. ARDN-in bu cür faliyyti hm d
ölk faliyyt göstn xarici irktl d sirayt edir, onlardan zruri informasiyalar almaq
imkanlar mhdudlar.
lumatda adlar hallanan tipli irktlrin sayn getdikc artmas v getdikc daha çox
sazi bunlarn clb edilmsi ölknin neft sektorunda ba vern real proseslr v burada dövr
edn maliyy axnlar haqqnda mlumatlarn cmiyytdn gizli saxlanlmasna xidmt edir.
inki bu irktlr, habel hmin sazird tf kimi itirak edn Ortaq Neft irktlri
haqqnda da mlumat ld etmk, onlarn ARDN v hökumtl münasibtlri haqqnda
lumatszlq hökm sürür.
qtisadi v Siyasi Tdqiqatlar Mrkzinin direktoru Sabit Barov is bzi müqavilrin
qapal hyata keçirilmsinini mnafelr münaqisi tcrübsi il müqayis edib. Onun fikrinc,
Azrbaycanda bir-neç chd baxmayaraq neft haqqnda qanun h d parlament tfindn
bul edilmyib v n sas vnda cmiyyti tfindn parlament bununla ba qanun
layihsi tqdim edildiyi zaman Milli Mclisin müvafiq komissiyas hazrk raitd neft
nayesinin inkiaf üçün hanssa qanunun qbul edilmsin ehtiyac olmad açqlayb. Yni
Azrbaycanda sivil ölkrd olduu kimi müqavil sahrin inmsi üçün lisenziya almaq
lazm deyil – dövlt kiminl mqbuldursa, onunla da yataqlarn inmsi prosesini ARDN-a
val edib. Barov diqqti bel bir inc m çkir: fikir verin ARDN hm kiminl

yata iyi müyynldiri, burada dövltin tmsilçilisi kimi onun maraqlar ifade edir ve
eyni zamanda imzalana müqavilrd podratç kimi ç edir. Bax burada artq mnafelr
münaqisi göz qabandadr. “Maraqlr, Prezidentin frmanlarndan birin müvafiq olaraq, bu
cür aksiyalarda mhz Azrbaycann mnafeyini tmsil etmli olan Snaye v Energetika
Nazirliyinin rolu nn ibartdir?”, dey Barov sual edir.
Neft Ararmalar Mrkzinin rhbri lham aban is bildirir ki, Azrbaycan hökumti
sanki Mn snayesindki ffaflq üzrld etdiyi beynlxalq uurlardan mst olub v ölk
daxilind bu sah olan problemlri bilkdn görmk istmir. Mn, Azrbaycan EITI üzr
hesabatlarn drcin gore hqiqn lider ölkdir. Bizd falyyt göstn 26 irkt d bu s
imza atib ve yalniz 2-si: BP-Azrbaycan ve ARDN öz illik hesabatlar drc edir v
ictimaiyy tqdim edirlr.
Onda sual olunur, bs yerd qalan 24 irktin EITI çrçivsind itirak n il yadda
qalir? Yalniz ilde 2 defe ala-yarimçiq 5-6 cümlelik xr xarakterli mlumatlar doldurub audit
irktin göstrmklmi? Ax, ictimaiyyt hqiqn d bilmir ki, indiy qr cemi 5 irkt
mütmadi olaraq o blanklar doldurur v bunlardan da 2-3-ü daim shvl yol verir. Çox
acnacaql vziyytdir, deyilmi?
Qeyd edk ki, bu mlumatlar da irktin öz raz olmasa ictimaiyyt üçün achqlana
bilmz –mn, ExxonMobil hr zaman bunu tb kimi qoyur. Ikinci bir tfdn, xarici
irktlr “privat” (özl) söhbt zaman daim vurulayrlar ki, biz bu informasiyann öz adzdan
yaylmasini istemirik, ancag Siz israr edirsinizs, goy öz hökumetiniz bu melumatlar
açiqlasnlar - onlar faliyytl ba istniln informasiyaya malikdirlr. Yeni Vergilr nazirliyi
neft snayesind vergi odnlrl ba ild 1 d mlumat yaysa bunun kommersiya sirrin v
ya PSA müqavilrinin “mxfilik” bölmsinin müddalarn pozulmasna heç cür dxli olmaz.
Baqa bir tfdn, PSA müqavilri çrçivsind bu gün 11 liyyat irkti faliyytddir v
yalnz mütmadi olaraq onlardan yalnz 2-si (“Azri-Çraq-Günli” v “ah-dniz” yataqlar
üzr) hasilatla ba mlumat çatdrlar ictimaiyy. Bunu mr Dövlt Statistika Komitsi ed
bilmz? Mn, Rusiyada hasilatla ba tam trrütl mlumat ictimaiyyt Energetika
nazirliyi yannda Mrkzi Dispetçer darsinin rsmi saytndan ld ed bilr, özü d burada
hasilatla mul olan 104 strukturun mlumatlar verilir. Yni Azrbaycanda bundan 10 d az
lumat daxil etmk lazmdr.
Ümumiyytl, Neft Ararmalar Mrkzi Azrbaycanda neft snayesind praktik
ffaflq ld etmk üçün adak mlumatlarn mütmadi drcin ehtiyac duyur (hr bir
hasilatçirkt üzr):
1) n qr neft, kondensat, qaz ve smt qaz hasil edib;
2) hasil etdiyi xammaln n qrini ixrac edib;
3) hr il n qr yatm edib (kapital v istismar xrclri);
4) hr il dövl n qr vergi ödyib ve mnfti olubmu?
Bundan lav Azrbaycan hökumti çox yax olard ki, ictimaiyytin diqqt v
maraqlarndan ç edk adak mri hll edydi:
1) hasilatçi irktlr özltinin Azrbaycandak faliyyetlri ile ba ilde 1 dn az olmayaraq
tbuat konfransi keçirmli v illik hesabatlarnternet shifrind yerldirmlidirlr (axi
bizim hökümt elektron Azrbaycan adl çoxmilyonlu layih hyata keçirir, nec ola bilr ki,
ictimai maraq ksb edn mlumat qapal qalsn). Bunu hökumt liyyat irktlrindn tn
etsydi, mnc ona “yox” deyn taplmazd;

2) Dövlt Statistika Komitesin taplmalr ki, 2009-cu ilin II yarndan balayaraq ozünün
aylg hesabatlarnda neft ve qaz hasilat üzr mlumatlari hr bir hasilatç irkt üzr ayrca
yan etsin;
3) Dövlt Gömrük Komitesin taplsn ki, 2009-cu ilin II yarisindan balayaraq özünün ayliq
hesabatlarnda neft ve qaz ixrac üzr melumatlar hm d irktlr üzr byan etsin v
mçinin deklarasiyalalm ixracla yana faktik ixrac hcmlrini göstrsin.
Bütün bunlar n lazmdr? Bunun birc cavab var - Azrbaycann 1 nömrli milli
rvti saylan neftin hasilat, ixrac v ondan gn glirlr üzrind cmiyytin istniln
übhsini datmaq üçün. ks tqdird... “neft ffafl” mövzusu cmiyytin yaddanda
vaxtil Hacbala Abutalbovun “analoqu olmayan” klam kimi qalacaqdr.
P.S. Mayn 26-dan Gyd ql istehsalna balanb. Onun ffafl daha tin
olacaq, çünki neftdn frqli olaraq ql göz qamar...
**********
Neftçilrin Hüquqlar Mmüdafi Tkilatn ekspert qrupu
ARDN ixtisar etdiyi tqaüdçülrin pullar ispan futbolçularna verk
Azrbaycan Respublikas Dövlt Neft irktinin (ARDN) idman sahsin yönltdiyi böyük
saitlr ictimaiyyt arasnda irktin maliyy siyastin n d düünülmü v perspektivli
olmasna dair ciddi suallar yaratmaqdadr. lk d deyil ki, ARDN-in bu v ya digr idman
rclri ölk birmnal qarlanmr. Bu mnada irkt rhbrliyininin sonuncu “sxavti”
sözün sl mnasnda Avropa miqyasnda hay-küy sb oldu. Söhbt AFFA v onun prezidenti
Rövnq Abdullayevin futbol üzr hazrk Avropa çempionu spaniya ymasn Bakya
yoldaq örüün dt etmsindn gedir. Azrbaycan v spaniya millilrinin bu görüü
iyunun 9-a tyin edilib v ispan futbolunun ulduzlar Tofig Bhramov adna stadionda yerli
fanatlara öz istedadlar nümayi etdirklr. Amma tbii ki, burada soruula bilr ki,
Azrbaycan tfin ispanlarn Bak sri neç baa glib. Sirr deyil ki, spaniya millisi kimi
bir komandan Bakya gtizdirmk heç d ucuz baa gn bir i deyil. AFFA v ARDN bunun
kommersiya sirri olduunu deyk bu bar ya açqlama vermir, ya da ki ümumiyytl digr
nbrin qiymt bar iddialar rdd etmkl kifaytlnir. Lakin spaniyann nufuzlu “AS”
zeti yazr ki, Azrbaycan tfi Torres, Kasilyas, Vilya kimi ulduzlar Bakya gtizdirmrk
üçün 700 min avro ( txminn 1 mln. dollar!) ödyib. Bildirildiyin gör, ba mqçi Visente del
Boskenin yetirmri paytaxt Madridd iki günlük hazrlqdan sonra 23 nrlik heytl Bakya
k. Oyun bitn kimi Bak trk edk ispanlar buradan Cnubi Afrika Respublikasna,
Konfederasiyalar Kuboku turnirin yollanacaqlar.
Bir qr vvl AFFA nümayndri 700 min avro bar iddian tkzib ets ispan qzetinin
bu xri kifayt qr mötr tsir balayr. M ondadr ki, Avropa çempionu olan v
dünya futbol reytinqinin zirvsind qrarlaan ispan millisi hmin bu reytinqd 140-c (!) pill
özün yer elmi Azrbaycnla görüür. Müasir futbol almind is bu qr kskin reytinq frqi
olan milli komandalar arasnda yoldaq görüü yalnz “güclü sponsorun” sanball xeyir-duas
il ba ver bilr. Çünki adn güclü milli komandalar zif deyil, özlri kimi güclü
komandalarla güclrini snamaa meylli olur. ksini is, neç deyrlr, yalnz böyük pul vdi
ed bilr. V AFFA-a ARDN-in sponsorluu il ispanlara onlarn rdd ed bilmklri bir
klif etdi. Bir sözl iyun ayn 9-u ispanlar Bakda keçirklri bir neç saata gör 700 min
avro alacaqlar. Maraqlr ki, bel bir “sxavti” ARDNirkt daxilind, xüsusn tqaüd yana
çatm içilri arasnda, ixtisarlar apard bir vaxta tsadüf edir. ddia olunur ki, maliyy böhran

il laqdar “qnat” etmk zrurti yaranlb. Amma nns ispanlara 700 min avro
ödnilrkn heç bir qnat zrurti yada dümürdü...
Bu, ARDN-in, neç deyrlr, idmann dstklnmsi siyastinin bir epizodudur.
Eyni “sxavtl” bizim neft irkti sponsoru olduu “Neftçi” futbol klubuna da pul xrclyir.
zi iddialara gör, hr il paytaxtn futbol klubu ARDN txminn 6-7 mln. dollara baa
lir. Özüd kluba n qr çox pul ayrrsa “Neftçi” bir o qr zif ç edir. Bu il
Azrbaycan futbolunun flaqman hesab ediln “Neftçi” yen d medalsz qald. Bunda sonra bel
bir qnat bir daha öz tstiqini tapr ki, “Neftçinin” idarçilri futbol biznesindn tamail uzaq
adamlardr. Tcüblü deyil ki, indi “Nefçinin” cnbi futbolçular ounu il deyil, öz alveriri
il mtbuatn diqqt mrkzin dü biliblr. Türkiy mtbuatn yazdna gör,
Antalyada “Sportlend” adl müasir bir q ina edilib v orada yerli v xarici idmançlarn,
xüsusn futbolçularn, ard-aras ksilmn villar göz oxayr. Deyil gör, orta dri
200-300 min dollar olan bu villalardan birinin sahibi “Neftçinin” legioneri li Cansundur.
ARDN Azrbaycan millisinin xarici srlrini d, neç deyrlr, beynlxalq standratlara uyun
viyy maliyydirir. Bel ki, iyunun 2-d Azrbaycan ymas Kayserid Türkiy millisi
il qarlaacaq. Rsmi mlumatlara gör, Azrbaycan komandas Kayserid tlim-mq
toplant dövründ 5 ulduzlu “Hilton” otelind qalacaq. Dünya öhrtli bu otellr sninin
ortabab bir nömrsinin bir günlük dri is 500-600 dollar arasndadr. N aln ki, milli
komandann heyti 23-25 nrdn ibart olur v futbolçular “Hiltonda” bir neç gün
qalacaqlar.Üst-üst gnd heç d pis olmayan mblq ortaya çr. Hmin bu mblqi is daha
rasional xrclk olard. hr AFFA rhbrliyi hqiqn d milli futbolu inkiaf etdirmk
istyirs bu pulla bir neç yeniyetm futbolçumuzu mur Avropa klublarn akademiyalarna
yollaya bilrdi. Yaxudda ispanlara 700 min avro vermk zin hmin pulu ölk uaq futbol
ktbinin inasna srf etmk daha düzgün olard. Amma ARDN v AFFA nns hayküylü,
ucuz v bdxrc maliyy siyasti pullar göy sovurur.
Al Rza
**********
Büdcmizin vergi drdi;-Qlobal böhran ölknin daha bir problemini üz çxard
Qlobal maliyy böhran v xam neftin büdcki baza qiymtindn ucuz satlmas Azrbaycann
vergi glirlrin d öz tsirini göstrir. Bugünlrd yaylan mlumata gör, ilin birinci rübünün
ticri ürkaçan olmayb. Birinci rübd proqnozlalan vergi daxololmalarn 70 faizini
maq mümkün olub. Dövlt Neft irkti is gözlndiyindn 65 faiz az vergi ödyib. Xarici
irktlr d proqnozu yüz faiz dorulda bilmyib.
Vergilr Nazirliyinin veb saytnda son ill aid mlumatlar yerldirils d, bu ilin birinci rübü
il ba rmlr hlik ksini tapmayb. Ancaq Dövlt Statistika Komitsinin 2009-cu ilin
sosial-iqtisadi inkiafyla ba bülletenind göstrilib ki, yanvar-fevral ay rzind büdc
vergidn daxilolma txminn 500 milyon manat olub. Ötn ilin analoji aylarnda is bu rm 1
milyard manata çatbm.
Vergi daxilolmalarn azalmasn tbii sblri olmam deyil. Ölk bzi müssisrin
aliyyti dayanb, o cümln neft sektorunda glir azalb. Dünya bazarnda neftin qiymtinin
düsi is mnft vergisin öz tsirini göstrib
Qeyri-neft sektorunda da bzi müssisrin istehsal, dövriyyki glirlri azalb. Iri istehsal
müssisri öz faliyytini dayandb. Mn, Gnc alüminium zavodu dayand. Dövlt
Statistika Komitsinin mlumatna gör, bu ilin ilk üç aynda bzi neft mhsullarn istehsalnda
ötn ilin analoji dövrüyl müqayis 20-30 faiz azalma müahid olunub. Mn, mazut
istehsal 30 faiz azalb.

Bellikl, qlobal maliyy böhran ölk daha bir problemi aktuallar. Bu, vergilrin
lmasr. Böhrann Azrbaycan iqtisadiyyatna tsirlri öz yerind, mövcud vergi potensial
büdc yönltmkl ba problemlr d hll edilmmi qalb. Bu da ölknin sosial-iqtisadi
sektorunda grginliklrin yaanmasna sb olur. Bu mnin çözülmsi böhrann indiki
çalarnda daha vacibdir. Büdc glirlri azalr, ksiri örtmk üçüns vsait lazmdr.
Yada salaq ki, parlamentd 2008-ci il dövlt büdcsinin icras müzakir olunarkn d bu m
qabardld. Hesablama Palatas sdrinin çnda vergilrin ymasndak problemlr üzrind
xüsusu dayanld: “Mlum olub ki, 9 iri vergi ödyicisi vvlki illrd olduu kimi, keçn il d
öhdliklrini yerin yetir bilmyib. Ntic iri vergi ödyicilrinin borclar armaqda davam
edib”. Palata sdri ad çkm d söhbtin hans tkilatlardan getdiyi bllidir. Bunlar ARDN,
Rabit Nazirliyi, “Azriqaz”, “Azrenerji”, “Azrsu” shmdar cmiyytlri, “Azrikimya”
Dövlt irekti, Dmirryol Idarsi, Xr Dniz Gmiçiliyi v AzAL-dr. vi olaraq bu
nglrin büdc nng mbl borcu var.
Parlamentin Iqtisadi Siyast Komitsinin sdri d iri vergi ödyicilri il ba problemin neç
illrdir hllini tapmad dedi. Onun sözlrin gör, bu tkilatlarn rhbrlrinin gördüklri
dbirlr lazmi effekti vermir.
Bellikl, mövcud vergi potensialn büdc clb edilmsi problem olaraq qalr. Hökumt
lik bunun hlli yollar tapmaqda çtinlik çkir. Ancaq xarici (qlobal maliyy böhran) v
daxili (neft glirlrinin azalmas) amillr bu yollarn tezlikl taplmas diqt edir.
Al Rza
siz dövlt yatmlar- Tikdilr ki…, yaxud piikdirst han, tdirs piik han
Hökumtin xeyirsiz investisiya layihri mktb tikintilrinin timsalnda
Son illrd Azrbaycanda büdc vsaitlri hesabna hyata keziriln investisiya layihri il ba sual
douran mqamlardan biri d bu layihrin n d s verdiyidir. Azrbaycann dövlt büdcsi
neft glirlri hesabna artdqca, büdcn investisiya layihrin ayrlan xrclr d sürtl artmaa
balad. 2006-c ild 900 milyon manata çatmayan büdc investisiya xrclri artq 2007-ci ild 1 milyard
manatdan da çox artaraq 1,9 milyard manat ötdü. Bu göstrici 2008-ci ild 4,3 milyard, 2009-cu ild is
4,7 milyard manat olub.
s bu qr iri vsaitlrin xrclndiyi layihr sosial-iqtisadi baxmdan dövl hans qazanc verib?
Ax baqa növ investisiya layihri kimi, dövlt investisiya layihri d qazanc ld etmk üçündür.
Düzdür, dövltin hr hans sah qoyduu investisiyadan ld etdiyi qazanc birbaa maddi olmaya da
bilr, lakin bütün hallarda investisiya layihrinin ya sosial, ya da iqtisadi ssi olmalr.
******
Bu yazda mktblrin tmiri v tikintisi il ba hyata keçiriln layihrin slilik sviysini üz
xarmaa çalacaq.
ktblrl ba hyata keçiriln layihrin ssi n ola bilr? Bu s özünü tbii ki, sosial
aspektdn olmaqla, iki istiqamtd göst bilr. Birincisi, ölk mktblrin sayn artnda, yaxud
ktblrd tdris raitinin yaxlalmasnda; ikincisi, orta v ümumi thsilin keyfiyytinin
yükslmsind.
Statistik mlumatlar güstrir ki, dövlt mktb layihrin investisiya qoyuluunu n qr güclndirs
, bu istiqamtlrin heç biri üzr irlilyild olunmayb.

ktblr tikilir, yoxsa sökülür?
hsil Nazirliyinin internet saytnda yerldirilmi rsmi mlumata gör, 2000-ci ildn 2007-ci ilk
respublikada 1205 yeni mktb tikilib. Lakin Dövlt Statistika Komitsinin (DSK) eyni dövr aid
lumatlar göstrir ki, respublika üzr ümumthsil mktblrinin say, dövlt v qeyri-dövlt olmaqla,
2007-ci ild 2000-ci il nisbn 16 d azalaraq 4545 olub.
2007/2008-ci tdris ilinin lin mktblrin say is 4538-dir. Bunun 1169-u rlrin, 3369-u knd
yerlrinin payna düür.
hsil Nazirliyinin mlumatgna gör, respublika üzr 2004-cü ild 153, 2005-ci ild 337, 2006-c ild
197, 2007-ci ild is 200 yeni mktb istifad verilib. Lakin DSK-nn mlumatlarnda göstrilir ki,
dövlt v qeyri-dövlt ümumthsil mktblrinin birlikd say 2004-cü ild 2003-cü il nisbn 23 d
azalaraq 4542 olub. Bu göstrici 2005-ci ild 4547- yüksls d, 2006-c ild yenidn 22 mktb
azalaraq 4525- düüb. 2007-ci ild is 20 mktb artaraq 4545- çatb
Bellikl, dövlt v qeyri-dövlt olmaqla, ölk ümumthsil mktblrinin 2004-2008-ci illr aras
artm göstricilrin baxaq: Thsil Nazirliyinin mlumatna sasn, bu illrd 887 yeni mktb istifad
verilib. Lakin DSK-ngn mlumatlar göstrir ki, bu dövrd respublika üzr cmi 3 mktb artb. Bel
r ki, yeni mktb tikintisi layihri vvl mövcud olmu mktblrin lv edilmsi il hyata
keçirilib.
agird say azalr, sinif otaqlar çoxalr
ktb tikintisi layihrinin ksriyyti knd rayonlarn payna düür v bu baxmdan yerlrd köhn
ktblrin sökülk, yaxud balanaraq yenisi il zlnmsi mümkündür. Lakin ölk miqyasgnda
eyni vaxtda bu qr mktbin (Thsil Nazirliyi v DSK-nn mlumatlarn müqayissindn çxan
tic gör, 2004-2008-ci illrd 884 mktb) sökülk yerind yenisinin tikilmsin ehtiyac ola
bilmzdi. Baqa tfdn köhn mktblrin restavrasiyas daha srfli v asan baa gn olard.
Bundan baqa, 2004-2008-ci illr arasnda ölk üzr ümumthsil mktblrind thsil alan agirdlrin
saynda azalma qeyd alr. DSK-nn mlumatlarna sasn, dövlt mktblrind agirdlrin say
2003/2004-cü tdris ilind 1676196 nr oluduu halda, sonrak illrd 195560 nr azalaraq
2007/2008-ci tdris ilind 1480636 n enib. Bu dövrd knd rayonlarnda agirdlrin saynda qeyd
alnan azalma 117765 nrdir. Bunlar is onu göstrir ki, götürülmü dövrd, xüsusn d knd
rayonlaründa yeni mktbl v lav sinif otaqlarna ehtiyac artmal yox, azalmal idi.
2007-ci ilin büdc investisiya xrclrinin bölgüsün dair Nazirlr Kabinetinin sncamna sasn, hmin
ild 54 yeni mktbin v 59 mktbd 14940 agirdlik lav sinif otan tikintisin pul ayrb. Lakin
2006/2007-ci tdris ilindn 2007/2008-ci tdris ilin ölk üzragirdlrin say 47897
r azalb.
Bellikl, büdc vsaitlrinin d clb edilmsi il ölk çoxlu sayda yeni mktblrin v mövcud
ktblr üçün lav sinif otaqlarn tikintisi layihrin balanmasn mqs uyunluu übh
altna düür.
Layihr artdqca thsilin keyfiyyti a düür
Bu layihr yalnz tdris raitini yaxlarmaqla thsilin keyfiyytinin artmasna tsir göstrmk
baxndan sli sayla bilrdi ki, bel bir keyfiyyt artn olmadna dair statistika buna da
imkan vermir
Büdcn thsil sahsinn zox investisiya 2007-2008-ci illrd ayrb. Bu iki il rzind thsil ayrlan
büdc investisiya xrclri 285 milyon manat ötür.
Lakin 2007-ci ild orta mktbi bitirib attestat alan 113285 mzundan 25846 nri ali mktbl daxil
ola bilib. Bu is mzunlarn 22,8 faizi edir. 2008-ci ild is orta mktbi bitirib attestat alm 105942
zundan 20671-i, yaxud 19,5 faizi ali mkt daxil olub.
Bu sah iqtisadç ekspert Rövn Aayevin apard müvafiq ararmalar da dolun tvvür yaradr.

R.Aayevin ararmasna gör, 2007-ci ild ali mktbl qbulda itirak edn 64,96 min mzunun
35,6 min nri, yaxud txminn 55 faizi 200-dn a bal toplayb - yni “2 alb. Mzunabituriyentlrin
17558 nri v ya 27 faizi 200-300 intervalnda bal toplayaraq ”3, 7590 nri, yaxud
11,7 faizi 300-500 intervalnda bal toplayaraq “4 alb. Testd itirak edn mzunlarn cmi 4254 nri
ya 6,5 faizi 500-700 intervalnda bal, o cümln 3200 nri (4,9 faiz) 500-600, 1054 nri is 600-
700 intervalnda bal toplamaqla ”5 qiymtl ali mktbl daxil olublar. Bu is o demkdir ki, ölk
zunlarn 82 faizinin bilik sviyysi “2 il ”3 arasnda olub.
ktblr testdn ksilir
Ararmada göstrilir ki, orta attestat bal 4,5-5 intervalnda olan (test sistemind bu, txminn 500-700
bal intervalna uyundur) 15021 nr qbul imtahanlarnda itirak edib. Onlardan 7175 nri v ya 48
faizi 300-dn, o cümln 4284 nri (28 faizi) 200-dn a bal toplayb. Onlardan cmi 2474 nri
(16,5 faizi) 500-dn yuxar bal qazana bilib.
bul imtahanlarna qatlan, orta attestat bal 3,5-4,5 intervalnda olan (test sistemind bu, txminn 300-
500 bal intervalna uyundur) 34471 mzundan is 18746 nri, yaxud 54,5 faizi 200-dn a bal
toplayb. Bu mzun-abituriyentlrin cmi 7306 nri (21,2 faizi) 300-500 intervalnda, 1626 nri (4,7
faizi) 500-dn yuxar bal toplayb. Bu o demkdir ki, orta mktbd “5 qiymtlrl oxuyan agirdlrin
30 faizinin, ”4 qiymtlrl oxuyanlarn is 50 faizindn çoxunun real bilik sviyysi “2 uyun glib.
2007-ci ild respublika üzr mktblrin 207-dn (bütün mktblrin 6,5 faizi) ümumiyytl qbul
imtahanlarna riz tqdim edn olmayb. Test qoulmu 3033 mktbdn 1008-dn (bütün mktblrin
31,5 faizi) is ali mktbl bir mzun bel daxil olmayb. Göründüyü kimi, ölk üzr mktblrin
1215-i (38 faizi) tsiz qalb. Bu, ölk mktblrinin txminn 40 faizinin qbul imtahanlarndan “2
almas demkdir.
Bir çox bölg bu göstrici üzr nticr daha ardr: Dand 22 mktbin 16-dan, Adamda 110
ktbin 51-dn, Dçid 22 mktbin 12-dn, Yardmlda 38 mktbin 19-dan, Asuda 29 mktbin
19-dan, Brd 59 mktbin 24-dn bir mzun da ali mkt daxil ola bilmyib.
********
Bütün bu rmlr, tssüf ki, Azrbaycanda mktblrin tmir-tikintisi üçün büdcn Thsil
Nazirliyin ayrlan vsaitlr artdqca thsilin keyfiyytinin a düdüyün dlalt edir. Buradan is bel
tic zçr ki, hökumtin büdc hesabna konkret thsil sahsind hyata keçirdiyi investisiya layihri
dövl qazanc gtirmyib. Amma übhsiz, qazanc gtirdiklri var…
kd baqa sah qoyulan düvlt investisiyalarn da slilik sviyysini ararmaa
çalacaq.