Imkanlara məhdudiyyət yoxdur

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Giriş
Son illər dünyada bir çox sahələrdə əldə edilən tərəqqiyə rəğmən,
əlilliyi olan əksər insanlar bərabər imkanlara nail olmaq və cəmiyyətin
həyatında tam iştirak etməklə bağlı, həmçinin sosial və iqtisadi
hüquqlarının reallaşdırılmasında hələ də maneələrlə üzləşirlər. Belə
maneələrə aşağı səviyyəli təhsil və texniki peşə təhsili, keyfiyyətsiz
səhiyyə xidmətləri, erkən diaqnostika və erkən profilaktika, yüksək
işsizlik səviyyəsi, aşağı gəlir, sosial təcrid, dözümsüzlük və stereotiplər,
birbaşa və yaxud dolayı ayrıseçkilik, zorakılıq, pis rəftar və təhqir kimi
hallar daxildir.
Dünyada təxminən 650 milyon insan, yaxud dünya əhalisinin 10
faizi əlilliyi olan şəxslərdir. Azərbaycanın 2009-cu il üzrə səhiyyə
statistikasında əlillik səviyyəsi 1000 nəfər əhali üzrə 24.0 faiz təşkil edir.
Azərbaycanda təxminən 60.000 əlilliyi olan uşaq var.
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin 2010-cu ilin 1 oktyabr
tarixinə olan məlumatına görə, ölkədə 400,587 əlilliyi olan insan var.
Onlardan 186,444 nəfəri qadındır. Əlilliyi olan uşaqların sayı isə 57,999
nəfərdir.
Yaşından, cinsindən və coğrafi məkanından asılı olmayaraq əlilliyi
olan bütün insanların problemləri ümumi xarakter daşıyır. Dünya
uşaqlarının ən çox damğalanan və təcrid olunanı əlilliyi olan, xüsusilə
əqli cəhətdən zəif olan uşaqlardır. Əlilliyi olan uşaqların düzgün başa
düşülməməsi və onlara qarşı qorxu belə uşaqların ailələrində, icmada,
məktəbdə və daha geniş cəmiyyətdə təcrid olunması ilə nəticələnir.
1

2
İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Cəmiyyətə inteqrasiyanın təşviqi
Bir çox ölkələr əlilliyi olan insanların cəmiyyətin tam hüquqlu üzvləri kimi
iştirakını təşviq etmək üçün son iyirmi ildə qanunvericilik sahəsində və
strukturlarında islahatlar aparmağa başlamışlar.
Azərbaycan MDB ölkələri arasında Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında
Konvensiyanı ilk ratifikasiya edən ölkələrdən olub və artıq ilkin dövlət
hesabatını təqdim etmişdir. Qeyri-hökumət təşkilatları və Ombudsman da
alternativ və paralel hesabatlarını təqdim etmişlər. Konvensiyanın tələblərini
yerinə yetirmək üçün ölkə prezidentinin sərəncamı ilə Operativ İşçi Qrup
yaradılmışdır.
Azərbaycan Hökuməti, UNICEF (Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ölkə Heyəti
tərəfindən təyin olunmuş rəhbər qurum), Heydər Əliyev Fondu və digər
tərəfdaşlar xidmətlərin təkmilləşdirilməsi, sosial inteqrasiyaya yardım
(əsasən uşaqlara qayğı xidmətləri vasitəsilə) və əlilliyi olan uşaqların
inkluziv məktəblərdə bərabər iştirakının təmin edilməsi, eləcə də əlilliyi
olan insanların cəmiyyətə tam inteqrasiyasını təşviq etmək üçün əhalinin
məlumatlılıq səviyyəsinin artırılması vasitəsilə onların problemlərinin həlli
məqsədilə daha yaxından əməkdaşlıq etmək üçün razılığa gəlmişlər.
İnkluziv təhsil üzrə dövlət proqramının işlənib hazırlanması, və mövcud
təcrübənin təhlili və bu məsələ barədə ictimai rəyin təkmilləşdirilməsi
məqsədilə Təhsil Nazirliyinə beynəlxalq texniki yardım göstərilir. UNICEF,
həmçinin əlilliyin 10%-nin qarşısının alınmasına imkan verən körpələr
arasında xəstəliklərin erkən diaqnostikası və erkən profilaktikasını təmin
etmək məqsədilə neonatal qayğını əsas götürərək ana və uşaq sağlamlığı
sahəsində keyfiyyətin təmin edilməsi üzrə siyasətlərin işlənib hazırlanması
üçün Səhiyyə Nazirliyinə texniki yardım göstərir.
Hətta əlilliyi olan şəxslərlə ən yaxşı halda xeyirxahlıq və mərhəmət obyekti
kimi rəftar edilən cəmiyyət üçün belə əlillik problem və sosial yük hesab
olunduğuna görə, bu Konvensiya ölkə qanunvericiliyinin daha da
gücləndirilməsi və effektiv icra mexanizmlərinin işlənib hazırlanması üçün
möhkəm əsaslar yaradır.
3

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Yeni konvensiyanın yeni standartlar müəyyən etməsinə baxmayaraq üzv
ölkələr, QHT-lər və beynəlxalq təşkilatlar Konvensiyanın müddəalarının
real fəaliyyətə keçidinə, əlilliyi olan insanların ehtiyaclarının qarşılanması
üçün dövlət büdcəsindən uyğun maliyyə ehtiyatlarının ayrıldığına təminat
vermək məqsədilə gərgin iş aparmalıdır. Beləliklə, bu yaxınlarda Bakı
şəhərində keçirilməsi planlaşdırılan əli̇lli̇k məsələləri̇nə həsr olunmuş I
Bakı Beynəlxalq Konfransının iştirakçıları əlilliyi olan uşaqlara xüsusi diqqət
verməklə Konvensiyanın yerinə yetirilməsini daha da təbliğ edəcəklər.
4

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Əlliliyin adlandırılması
və müəyyənləşdirilməsi
BMT-nin 1975–ci ildə qəbul etdiyi Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında
Konvensiyada ‘əlil şəxs’ – anadangəlmə olub-olmamasından asılı olmayaraq,
fiziki yaxud əqli qüsurlarına görə normal şəxsi və yaxud sosial həyatının
ehtiyaclarını tam və ya qismən müstəqil şəkildə təmin edə bilməyən şəxs”
kimi müəyyən edilir.
Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında Konvensiyada deyilir: “Əlillərə
- müxtəlif maneələrlə qarşılıqlı təsir zamanı onların digərləri ilə bərabər
səviyyədə cəmiyyətin həyatında tam və səmərəli iştirakına mane olan sabit
fiziki, psixi, əqli və ya hissiyyat qüsurları olan insanlar aiddir” (Maddə 1).
Bu gün əllilliyin daha dəqiq mənası onun mürəkkəbliyi hesab olunur. Belə
düşünülür ki, əlillik bədən qüsurları ilə sosial və fiziki mühit arasındakı dinamik
qarşılıqlı əlaqədir.
Bunun mənası odur ki, əlillik öz dərəcəsi və təsirinə görə, yalnız fiziki
sağlamlıqdan və yaxud qayğı imkanlarından deyil, onu dəstəkləyən və imkan
yaradan cəmiyyətlərdən daha çox asılıdır. Bu elə bir münasibətdir ki,
yalnız yerdən-yerə deyil, eyni zamanda bir fərdin ömrü boyu, hətta həmin
şəxsin fiziki və yaxud əqli vəziyyətində dəyişiklik olmadan müxtəlif olur.
Əlilliyi ‘bədənin bir üzvünün müxtəlif cür işləməsi’ kimi “təbii” formada təkrar
mənalandırmaq olar. Fiziki əlilliyi olan şəxsin ayaqları (yaxud qolları) müxtəlif
cür işləyir, şüur qüsuru olan şəxs müxtəlif cür öyrənmə bacarığına malikdir,
autizmi olan şəxsin beyni müxtəlif cür işləyir və s. İnsanın bədən üzvlərində
heç bir əlillik olmadığı məlum olduqda bu da müxtəlif cür başa düşülür və
biz bunu ‘müxtəliflik dərəcəsi’ hesab edirik və bu müxtəlifliklər şəxsə və/yaxud
xidmətlərə, digər hüquqlara, yaxud hüquqlarının müdafiəsinə ehtiyacı
olan şəxslər hesab olunur və bu hallar da həmin istifadəni diktə edir.
5

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Əlilliyi olan uşaqların üzləşdiyi əsas çətinliklər
Yaşından və cinsindən asılı olmayaraq əlilliyi olan insanlar eyni problemlərlə
üzləşir. Bu problemlərə ictimai binalara və ictimai yerlərə daxil olmaq imkanlarının
məhdudlaşması daxildir. Çox az sayda məktəblər, xəstəxanalar və poliklinikalar
əlilliyi olan uşaq və ya yaşlı şəxslərin binalara daxil olmasını asanlaşdırmaq
məqsədilə enişlər və digər ləvazimatlarla təchiz edilib. Yeni sazişin reallaşmasında
və müddəalarda nəzərdə tutulmuş şəxslərin hüquqlarının yerinə yetirilməsində
əsas problem və maneə bu məsələyə qarşı cəmiyyətin və siyasətçilərin ümumi
münasibətidir. Əlilliyi olan şəxslərlə ən yaxşı halda xeyirxahlıq və mərhəmət obyekti
kimi rəftar olunduğu cəmiyyət üçün belə əlillik problem və sosial yük hesab olunur.
Hal-hazırda, əlilliyi olan uşaqlar “ev təhsili” və “xüsusi təhsil” adlanan təhsilə cəlb olunur
və bunun əsas məqsədi uşağın fərdi inkişafından ibarətdir. Lakin reallıqda belə
bir təcrübə inkişaf prosesini məhdudlaşdırır və uşaqları icmadan, həmyaşıdlarından
və ümumiyyətlə cəmiyyətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə saxlayır.
6

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Bundan əlavə, əlilliyi olan uşaqlar səhiyyə sistemi və nəğd pul formasında
maliyyə yardımı da daxil olmaqla digər sosial müdafiə və qayğılardan
məhrumdurlar.
Əlilliyi olan insanların ictimai xidmətlərə fiziki çıxışını təmin etmək üçün
uyğun infrastrukturun yaradılmasına kifayət qədər diqqət göstərilmir.
Bu sahədə əsas problem əlilliyi olan insanlara qarşı insanların və cəmiyyətin
münasibətidir və bu, sosial və insan hüquqları məsələlərindən daha çox
xeyriyyəçilik kimi tanınır.
7

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Azərbaycanda vəziyyət
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən
tədbirlər və fəaliyyətlər
Azərbaycan regionda Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında BMT
Konvensiyasını ilk ratifikasiya edən ölkələr arasındadır. Həm infrastruktur,
həm də inteqrasiya sahəsində şəraitin yaxşılaşdırılması üçün ölkədə
görülən tədbirlər haqqında müzakirələr davam edir.
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi hökumətin əlaqələndirici qurumu
və Ombudsman Aparatı müstəqil monitorinq mexanizmi kimi təyin
olunub. Bu tədbirlərin davamı olaraq Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi
Nazirliyi texniki Operativ İşçi Qrup yaradıb və bu Konvensiyanın
müddəalarını həyata keçirmək məqsədilə buraya müvafiq dövlət
orqanları, UNICEF və əlilliyi olan insanlar üzrə iş aparan qeyri-hökumət
təşkilatlarının nümayəndələri daxildir. Qrupun əsas məqsədi Konvensiyada
nəzərdə tutulmuş əlilliyi olan insanların müdafiəsi haqqında
müddəaların həyata keçirilməsini və ölkə qanunvericiliyində müvafiq
şəkildə yer aldığını təmin etməkdən ibarətdir.
Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman)
Konvensiyanın icrası ilə əlaqədar müstəqil monitorinq aparır.
Ölkə prezidenti tərəfindən Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin
rəhbərliyi altında yüksək səviyyəli işçi qrupun yaradılması
haqqında xüsusi sərəncam imzalanıb və bu sərəncam əsasında Əlilliyi
olan insanların hüquqları üzrə BMT Komitəsinə 2011-ci ilin yanvar ayında
təqdim olunmuş ilkin dövlət hesabatının hazırlanması məqsədilə bütün
dövlət qurumlarının sosial və infrastruktur sektoruna cavabdeh olan
qərar qəbul etmək səlahiyyətinə malik şəxslərinin qarşısına öhdəlik qoyulub.
Konvensiyanın icrasını təmin etmək üçün Operativ İşçi Qrupu, Ombudsman
Aparatı və vətəndaş cəmiyyətinin imkanları inkişaf etdirilmişdir. Bu
proses hər bir fərdi təsisatın bu prosesdə rolunun müəyyən olunmasında
hökumətə kömək edib.
8

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və digər müvafiq dövlət
qurumları əlilliyi olan uşaqların/şəxslərin reabilitasiyası, sosial müdafiəsi
və inteqrasiyası sahəsində birgə layihələr həyata keçirir, yerli və beynəlxalq
qeyri-hökumət təşkilatları ilə fəal əməkdaşlıq edir.
Əlilliyi olan insanların sosial müdafiəsi məqsədilə fəaliyyətlərə çəkilən xərcləri
qarşılamaq məqsədilə bu Konvensiyanın icrasına 2009-cu ildə 55,733,087
AZN və 2010-cu ildə 82,048,390 AZN vəsait sərf edilib.
Əlilliyi olan insanların sosial müdafiəsi ilə əlaqədar fəaliyyətləri
maliyyələşdirmək məqsədilə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə hər il Dövlət
Proqramları təsdiq edilir. Bu proqramların əsas məqsədi sosial müdafiə və
cəmiyyətdə bərabərhüquqlu iştiraka inteqrasiyanı təmin etməkdən ibarətdir.
Bu proqram Azərbaycan Hökumətinin müvafiq qərarları, sərəncamları və
vəzifələri və “Əlilliyin və uşaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun
qarşısının alınması, əlillərin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların
reabilitasiyası və sosial müdafiəsi haqqında” Qanundan və Konvensiyadan
irəli gələn tapşırıqları əhatə edir.
9

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
“Əlilliyin və uşaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun qarşısının
alınması, əlillərin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların reabilitasiyası
və sosial müdafiəsi haqqında” Qanuna əsasən Azərbaycan Respublikasında
icra hakimiyyəti orqanları əlilliyi olan uşaqların/şəxslərin müəssisələrə
(cəmiyyətlərə), təsisatlara və təşkilatlara (mülkiyyət və təsərrüfat fəaliyyəti
növündən asılı olmayaraq), sosial infrastruktur binalarına, evlərə, ictimai
və sənaye binalarına və avadanlığına maneəsiz daxil olmasına və ictimai
nəqliyyat və nəqliyyat kommunikasiyası, media və rabitə, istirahət və kurort
yerlərinə sərbəst girişi məqsədilə zəruri şəraiti təmin etməlidirlər.
Yuxarıda adı çəkilən Dövlət Proqramının icrasından irəli gələn xüsusi
vəzifələri yerinə yetirmək məqsədilə Dövlət Tikinti və Memarlıq Komitəsi
tərəfindən normativ sənədlər təsdiq olunmuşdur.
Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi müvafiq subyektlərin, cəmiyyətin
və xüsusilə də əlilliyi olan insanların maarifləndirilməsi məqsədilə tədbirlər
həyata keçirilir.
10

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Fiziki qüsuru olan şəxslərin informasiya və kommunikasiya texnologiyalarına
çıxışı imkanlarını genişləndirmək məqsədilə bu layihənin bir hissəsi olaraq
Azərbaycanın 3 rayonunda informasiya mərkəzləri yaradılıb. Bu layihə Rabitə
və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi (RİTN), Heydər Əliyev Fondu və BMTnin
İnkişaf Proqramı (UNDP) tərəfindən həyata keçirilir. Bu mərkəzlərdən biri
Bakıda, digər ikisi isə Gəncə və Naxçıvanda yaradılmışdır.
Brayl əlifbasında 1000-dən artıq kitab nəşr olunmuş, nitq və eşitmə qüsuru
olan şəxslər üçün subtitrli filmlərin nümayişi və əqli qüsuru olan şəxslər
üçün isə əqli inkişaf məqsədilə video oyun zalı təşkil olunmuşdur.
Əlilliyi olan insanların mədəni həyatda bərabər iştirak hüququnu, onların
yaradıcı, ifaçılıq və intellektual potensialının inkişafını, eləcə də istirahət və
əyləncəli tədbirlərdə iştirakını təmin etmək məqsədilə Heydər Əliyev adına
Saray, Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı, Azərbaycan Dövlət
Kukla Teatrı, Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı, Azərbaycan Dövlət Gənc
Tamaşaçılar Teatrında əlil arabası üçün yollar və liftlər inşa edilmişdir. M.F.
Axundov adına Milli Kitabxanada, R. Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət
İncəsənət Muzeyində və “Nizami” kino-teatrında əlil arabası üçün yollar və
liftlərin inşası nəzərdə tutulmuşdur.
2009-cu ildən etibarən Ramana Gənc Əlillərin Əmək və İstirahət Evinin
məqsədyönlü işini təmin etmək üçün Nazirlik tərəfindən 5 texniki peşə
təhsil kursu təşkil olunmuşdur. Bu günədək 171 nəfər əlilliyi olan insan bu
təlim kurslarını bitirmişdir və 40 nəfər təhsilini davam etdirir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 42-ci Maddəsinə əsasən hər bir
şəxsin təhsil almaq hüququ var.
“Əlilliyin və uşaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun qarşısının
alınması, əlillərin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların reabilitasiyası və
sosial müdafiəsi haqqında” Qanuna əsasən dövlət onların təhsili və texniki
peşə təlimi üçün zəruri şəraitlərə təminat verir.
19 iyun 2009-cu ildə qəbul olunmuş “Təhsil Haqqında” Qanunda Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasına müvafiq təhsilin təmin edilməsi və təhsil
fəaliyyətlərinin ümumi tənzimlənməsi üçün əsas prinsiplər müəyyən edilir.
11

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Görmə qabiliyyətini itirmiş və görmə qüsuru olan uşaqlar Brayl şriftlərində
nəşr olunmuş kitablar, audio-kitablar, xüsusi kasetlər, böyüdücü şüşələr, əl
ağacları ilə təmin olunur, eşitmə və görmə qüsurlu uşaqlar üçün eşitmə
vasitələri, texniki vasitələr təmin olunur, kitabxanalar, xüsusi məktəblər və
audio studiyalar yaradılır.
Görmə qüsuru olan uşaqlar üçün 1980-ci ildə 38 saylı Uşaq Musiqi Məktəbi
yaradılmışdır və 2009-cu ildən bu məktəb 11 illik təhsil sistemi üzrə fəaliyyət
göstərir. 1-ci və 2-ci dərəcəli əlilliyi olan uşaqlar bu məktəbdə təhsil alır.
Məktəbin kontingenti Gözdən Əlil Uşaqlar üçün Respublika Internat
Məktəbinin tələbələrindən ibarətdir. Bu məktəbdə təxminən 200 tələbə piano,
tar, kamança, akkordeon, nağara və mahnı ifaçılığı üzrə təhsil alır.
13 uşaq bağçası və 16 ümumtəhsil məktəbini əhatə edən layihədə effektiv
təlim və inkişaf mühiti yaradılmışdır, uşaqların ehtiyaclarını qarşılamaq
məqsədilə zəruri avadanlıqlar, o cümlədən xüsusi ləvazimatlar (cihazlar, ele-
12

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
ktrik ləvazimatları, əlil arabaları və s. ) alınmışdır.
Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən ölkədə inkluziv təhsilə malik 16
ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət göstərir. Məktəbəqədər inkluziv təhsil
müəssisəsinin sayı 13-dür. Ölkədə 7 xüsusi məktəb var. Ev təhsilində
iştirak edən tələbələrin sayı 7750 nəfərdir. Ölkədə məktəbəqədər təhsil
müəssisələrində 78 uşaq inkluziv təhsil alır və 78 uşaq vahid təhsilə cəlb
olunmuşdur. 609 uşaq məktəbəqədər nitq terapiyası xidmətlərinə cəlb
edilmişdir. Həmçinin 555 uşaq nitq qüsuruna malik uşaqların təhsil aldığı 2
internat məktəbində təhsil alır.
281 şagird görmə qüsuru olan uşaqlar üçün olan ümumtəhsil internat
məktəblərində təhsil alır. Nitq terapiyası xidməti üzrə 3 məktəbəqədər
müəssisə, 16 uşaq bağçası, 4 ümumtəhsil müəssisə və 8 internat məktəbi
fəaliyyət göstərir. 847 müxtəlif dərəcəli eşitmə qüsuru olan şagird 3 internat
məktəbində təhsil alır.
13

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Əlilliyi olan vətəndaşlar dövlət büdcəsi hesabına dövlət tibb müəssisələrində
pulsuz keyfiyyətli tibbi xidmətdən istifadə etmək, apteklərdən güzəştli
qiymətlərlə dərmanlar almaq və sanatoriya müalicəsi almaq hüququna malikdir.
Son illər ərzində dövlət başçısının təşəbbüsü və birbaşa dəstəyi sayəsində
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən yeddi Dövlət Proqramı
təsdiq olunmuşdur. Əhali səhiyyə, o cümlədən cinsi və reproduktiv sağlamlıq,
həmçinin əlilliyi olan insanlar üçün səhiyyə sahələrində bu proqramın icrası
çərçivəsində xidmətlərdən istifadə hüququna malikdir.
Əlilliyi olan uşaqlar/şəxslər üçün fərdi reabilitasiya proqramlarında reabilitasiya
tədbirləri, eləcə də sosial yardım formalarının konkret həcmi və icranın
müddəti müəyyən olunmuşdur. Bununla əlaqədar ölkədə 14 reabilitasiya
mərkəzi fəaliyyət göstərir. Əlilliyi olan insanlar reabilitasiya mərkəzlərində
tibbi reabilitasiya müalicəsi alır. Reabilitasiya mərkəzləri tibb müəssisələri
və tibbi-sosial ekspert komissiyaları tərəfindən müəyyən olunmuş şəxsləri
qəbul edir. Əlilliyi olan insanlar həkimlər tərəfindən fizioterapiya, palçıq
müalicəsi, terapiya fiziki təlim, su prosedurları və digər üsullarla müalicə
14

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
olunur. Onlar ambulator şəraitdə, eləcə də protez-ortopedik reabilitasiya
mərkəzlərində xəstəxana şəraitində protez-ortopedik məlumat, əlil arabası,
eşitmə və digər reabilitasiya vasitələri ilə təmin olunur. Eyni zamanda, ildə bir
dəfə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi onurğa beyni zədələnmiş
xəstələrin Ukraynanın Saki şəhərində yerləşən sanatoriyada müalicəsini
təşkil edir.
Hökumət, həmçinin yaşlı şəxslərin və əlilliyi olan uşaqların xarici ölkələrdə
tibbi müayinəsi və müalicəsinin təşkilinə yardım edir. 2008-ci ildə 185 nəfər,
2009-cu ildə 205 nəfər, 2010-cu ildə 135 nəfər ölkədən kənarda yerləşən
müəssisələrə tibbi müalicə məqsədilə göndərilmişdir. Eyni zamanda 2008-ci
ildə 144 nəfər, 2009-cu ildə 42 nəfər və 2010-cu ildə isə 30 nəfər üçün ölkə
daxilində müalicə məqsədilə uyğun maliyyə vəsaiti ayrılmışdır.
“Əlilliyin və uşaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun qarşısının
alınması, əlillərin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların reabilitasiyası
və sosial müdafiəsi haqqında” Qanunun 30-cu Maddəsinə əsasən müvafiq
şəhərin (qəsəbənin) icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən əlilliyi olan
uşaqlara/şəxslərə qeyri-yaşayış otaqlarının, eləcə də xammal əldə etmək və
məhsullar satmaq imkanlarının əldə olunmasında köməklik göstərilməlidir.
15

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Əlilliyi olan insanların sosial problemlərinin həllinə kömək etmək məqsədilə
2008-ci ildə 1071, 2009-cu ildə 1037 və 2010-cu ildə isə 552 əlilliyi olan şəxs
üçün maliyyə dəstəyi ayrılmışdır.
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin məlumatına görə, 1 oktyabr
2010-cu il tarixinədək Ünvanlı Sosial Yardım almış 127,634 ailədən 442
nəfəri müharibə əlillərinin ailələrindən, 15,048 nəfəri isə digər səbəblərə
görə əlilliyi olan ailələrdəndir. Yardım alan 577,445 ailə üzvündən 24,807
nəfəri yaşlılar və əlilliyi olan uşaqlardır.
1997-ci ildən etibarən Bakıda və respublikanın digər şəhər və rayonlarında
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən 2418 mənzil,
həmçinin qəsəbələrin/şəhərlərin icra hakimiyyətləri tərəfindən 1052 mənzil
tikilmişdir. Bu mənzillər əlilliyi olan insanlara və müharibə veteranlarına
verilmişdir – 3470 nəfər yaşayış yeri ilə təmin edilmişdir. 75 çoxmərtəbəli
bina, 287 fərdi ev tikilərək bu kateqoriyadan olan insanlara verilmişdir. 2000-
ci ildən etibarən Qarabağ müharibəsi veteranları üçün 287 fərdi yaşayış evi
tikilmişdir.
2009-2010-cu illər üçün “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosialiqtisadi
inkişafı Dövlət Proqramının” icrası çərçivəsində 857 avtonəqliyyat
vasitəsi İkinci Dünya Müharibəsi, 20 Yanvar 1990-cı il hadisələri və Çernobl
faciəsi nəticəsində əlil olmuş şəxslərə hədiyyə edilmişdir.
Əlilliyi olan insanların milli və beynəlxalq yarışlarda iştirakı Azərbaycan
Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyi tərəfindən təşkil olunur.
Hər ilin sonunda Paraolimpiya, Deflimpiya, xüsusi Olimpiya Oyunları, dünya
və Avropa çempionatları və onlar üçün uyğun olan digər beynəlxalq
yarışlarda iştirakın nəticəsi olaraq mükafatlar müəyyən edilir.
2008-ci ildə Pekində keçirilən Paraolimpiya Oyunlarında 18 nəfər əlilliyi olan
atlet Azərbaycan Respublikasını təmsil etmiş və 10 medal qazanmışdır.
16

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Mərkəzi və Şərqi Avropa, MDB və Baltikyanı
ölkələrdə əlilliyin dərəcələri
Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bir sıra Mərkəzi və Şərqi Avropa, MDB
ölkələri və Baltik regionunda əlilliyi olan uşaqların qeydiyyat sayında dramatik
dəyişikliklər qeydə alınmışdır.
Bu regionda əlilliyi olan uşaqların ümumi sayı 500,000 nəfərdən başlayaraq
2002-ci ildə üç dəfə artaraq 1.5 milyon nəfərə çatmışdır.
Məsələn, Estoniyada 15 yaşınadək əlilliyi olan uşaqların sayı 1989-cu ildə
1,737 nəfərdən iki dəfə artaraq 2001-ci ildə 4,722 nəfərə çatmış, Ukraynada
isə 17 yaşınadək əlilliyi olan uşaqların sayı artaraq 1992-ci ildə 93,156
nəfərdən 2001-ci ildə 153,453 nəfər təşkil etmişdir. Özbəkistanda, rəsmi
statistik məlumata görə, 1992-ci ildə 33,280 nəfər qüsuru olan uşaq qeydə
alınmış, lakin 1999-cu ildə isə bu rəqəm artaraq 123,750 təşkil etmişdir.
Rəsmi məlumat vəziyyəti tam əks etdirmir. Xüsusilə də kənd ərazilərində
heç vaxt rəsmən qeydiyyata alınmamış və damğalandıqları üçün gizlədilmiş
əlavə sayda əlilliyi olan uşaqlar var.
17

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında BMT
Konvensiyası və onun müddəaları
BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 13 dekabr 2003-cü ildə qəbul olunmuş
Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında Konvensiya və Fakültativ Protokol
insan hüquqları haqqında beynəlxalq sənədlərin özülünü təşkil edir (2-ci
fəslə baxın). 1948-ci ildə İnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamənin
qəbulundan sonra hökumətlər Birləşmiş Millətlər Təşkilatının rəhbərliyi
altında bütün insanlar üçün tətbiq olunan və mülki, mədəni, iqtisadi, siyasi
və sosial hüquqları müəyyən edən bir neçə beynəlxalq saziş haqqında
danışıqlar aparmış və razılıq əldə etmişdir. Bu sazişlər həmin hüquqları təşviq
etmək üçün hazırlanmış fundamental prinsipləri və hüquqi müddəaları
müəyyən edir.
18

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Əlilliyi olan insanlara “hüquqları” olan şəxslər kimi deyil, hələ də əsasən rifah
və yaxud tibbi müalicənin “obyektləri” kimi münasibət bəslənir. Əlilliyi
olan insanlara məxsusi olaraq bəşəri insan hüquqları haqqında sənədin
qəbul olunması qərarı elə bir fakt üzərində qurulmuşdur ki, burada nəzəri
olaraq bütün insan hüquqları verilməsinə baxmayaraq əlilliyi olan insanlar
hələ də praktikada əksər insanlara verilmiş əsas hüquqlar və fundamental
azadlıqlardan məhrumdurlar. Onun əsasında bu konvensiya əlilliyi olan
insanların digərləri kimi eyni insan hüquqlarına və digər şəxslərə verilmiş
imkanların onlara da verildiyi təqdirdə cəmiyyətə dəyərli töhfələr verə
bilən tam hüquqlu vətəndaşlar kimi yaşamaq hüququna malik olduqlarını
nəzərdə tutur.
Bu Konvensiya insan hüquqları haqqında mövcud olan beynəlxalq sazişlərə
bir tamlıq gətirmişdir. Sənəd əlilliyi olan insanlar haqqında heç bir yeni
insan hüququ bəyan etmir, sadəcə əlilliyi olan bütün insanların bütün insan
hüquqlarından bərabər istifadəsinə hörmətlə yanaşmaq və onu təmin
etmək üçün dövlətlərin öhdəliklərinə və vəzifələrinə aydınlıq gətirir. Əlilliyi
olan insanların hüquqları tez-tez pozulduğu üçün Konvensiya onların
hüquqlarından istifadəyə və bu hüquqların müdafiəsinin gücləndirilməsinə
imkan yaratmaq üçün uyğunlaşdırıcı sahələr müəyyən edir.
O, həmçinin hər bir şəxsə tətbiq edilməsi vacib olan minimum ümumi
standartları müəyyən edir və fəaliyyət üçün ardıcıl çərçivənin əsasını təmin
edir.
Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında Konvensiyanın 1-ci Maddəsində
göstərilir ki, bu Konvensiyanın məqsədi “bütün əlillər tərəfindən bütün insan
hüquqlarının və əsas azadlıqlarının tam və bərabər səviyyədə həyata
keçirilməsini təşviq, müdafiə və təmin etməkdən, eləcə də onların ləyaqətinə
hörmət edilməsini təşviq etməkdən ibarətdir”.
Bu Konvensiya əlilliyi olan insanların iqtisadi, sosial, siyasi, hüquqi və mədəni
həyatda insan hüquqlarını təşviq və müdafiə edir.
Burada həmin şəxslərlə müstəqil və yaxud birgə yaşayarkən, inzibati
tapşırıqlar verilərkən, məhkəmələr və polis tərəfindən rəftar zamanı,
təhsildə, səhiyyə xidmətində, iş yerində, ailə həyatında, mədəni və idman
19

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
fəaliyyətlərində və siyasi və ictimai həyatda iştirak zamanı ayrıseçkiliyə yol
verməmək və institutsionalizasiya zamanı bərabərliyin təmin olunması tələb
olunur.
Konvensiya əlilliyi olan bütün insanların qanun qarşısında tanınmasını təmin
edir. O, həmçinin əlillərə qarşı işgəncə, istismar, zorakılıq və sui-istifadəni
qadağan edir və əlilliyi olan insanların həyatını, azadlığını və təhlükəsizliyini,
onların sərbəst hərəkət və ifadə azadlığını müdafiə edir və onların şəxsi
həyatına hörmət edir.
Konvensiyada əlilliyi olan insanların hüquqlarından istifadəyə qarşı münasibət
və ətraf mühitdəki maneələrlə əlaqədar mühüm təsirlərlə bağlı məsələlərə
də toxunulur. Başqa sözlə, əlil arabasında olan şəxs ictimai nəqliyyatdan
istifadə zamanı sağlamlığı ilə əlaqədar deyil, avtobuslara, yaxud iş yerində
pilləkənlərə çıxmaq imkanının olmaması kimi maneələr səbəbindən çətin
vəziyyətlərlə üzləşə bilər.
Eyni şəkildə, əqli əlilliyi olan uşaqlar məktəblərdə müəllimlərin münasibəti,
əlverişsiz məktəb lövhələri, valideynlərin müxtəlif öyrənmə imkanlarına
malik tələbələrə uyğunlaşa bilməməsi nəticəsində çətinliklərlə üzləşə bilər.
Bu səbəbdən də əlilliyi olan insanların cəmiyyətdə tam iştirakına imkan
yaratmaq üçün həmin münasibətlərin və mühitin dəyişdirilməsi həyati
əhəmiyyətə malikdir.
Konvensiya Dövlətlərdən Konvensiyanın icrası üçün qanunvericiliyi və
siyasətləri işləyib hazırlayan və həyata keçirən zaman və əlilliyi olan insanların
həyatlarına təsir göstərəcək digər siyasət məsələləri ilə bağlı əlilliyi olan insanlarla
onları təmsil edən təşkilatlar vasitəsilə məsləhətləşməyi tələb edir.
Əlilliyi olan insanların bir qayda olaraq aşağıdakı əsas hüquqları təmin olunmur:
• Təhsil almaq
• Sərbəst hərəkət etmək
• İcmada müstəqil yaşamaq
• İş tapmaq, hətta yüksək ixtisaslı olduğu halda
• Məlumat əldə etmək
20

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
• Uyğun səhiyyə xidmətinin əldə olunması
• Səsvermə kimi siyasi hüquqların həyata keçirilməsi
• Fərdi qərarların verilməsi
21

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən təmin olunan icma
əsaslı xidmətlər:
1. “Müşviq” Əlil Uşaqlara Yardım İctimai Birliyi, Bakı, Qaradağ rayonu
2. “Müstəqil Həyat” Təhsil və Yardım Mərkəzi, Bakı, Binəqədi rayonu
3. “Göy Qurşağı” Reabilitasiya Mərkəzi, Bakı, Nərimanov rayonu
4. Azərbaycana Birgə Yardım (UAFA) təşkilatı nəzdində “Ailə Dəstək
Mərkəzi”, Bakı, Yasamal rayonu
5. “Uşaq və Ailələrə Dəstək Mərkəzi”, Bakı, Şüvəlan qəsəbəsi
6. “Uşaqların Sağlam Gələcəyi” Reabilitasiya Mərkəzi, Bakı, Yasamal rayonu
7. “Nur” İnkişaf Mərkəzi, Sumqayıt
8. Azərbaycana Birgə Yardım təşkilatı nəzdində “Ailə Dəstək Mərkəzi”, Bakı,
Gəncə
9. Azərbaycana Birgə Yardım təşkilatı nəzdində “Ailə Dəstək Mərkəzi”, Bakı,
Xaçmaz rayonu
10. “Xüsusi Ehtiyaclı Uşaqlar Üçün Reabilitasiya Mərkəzi”, Gəncə
11. “Müşviq” Əlil Uşaqlara Yardım İctimai Birliyinin Masallı filialı, Masallı
rayonu
12. “Uşaq və Ailələrə Dəstək mərkəzi”, Mingəçevir
13. “Uşaq və Ailələrə Dəstək mərkəzi”, Goranboy rayonu
14. “Sağlam Uşaq Dünyası” İctimai Birliyi, İsmayıllı rayonu
15. “Əlillərə Qayğı” İctimai Birliyi, Şəki
16. “Əlilliyi Olan Insanlara Dəstək” İctimai Birliyi, Qəbələ rayonu
22

İMKANLARA MƏHDUDİYYƏT YOXDUR
Tövsiyələr:
• Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında BMT Konvensiyasının icrasının
əlaqələndirilməsinin və monitorinqinin təmin edilməsi
• Əlilliyi olan uşaqlar üçün rifah sistemi və əlillik haqqında dövlət siyasəti
də daxil olmaqla uşaq müdafiəsinə dair mövcud sistemdə düzəlişlərin
aparılması
• Qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və İnkluziv Təhsil Proqramının
genişləndirilməsi
• Əlilliyi olan insanların dövlət xidmətlərinə fiziki çıxış imkanlarına xüsusi
diqqət verilməsi üçün infrastrukturun işlənib hazırlanması
• Əlilliyi olan insanlar və onların ailələri üçün nəğd pul və digər sosial
yardım mexanizmlərinə dair hökumət siyasətində düzəlişlərin aparılması
• Əlilliyi olan insanlar üçün icma əsaslı xidmətlərin yaradılması.
23