Spis treÅci w PDF
Spis treÅci w PDF
Spis treÅci w PDF
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
SPIS TREŚCI<br />
SPIS TREŒCI<br />
WSTÊP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 7<br />
POCZ¥TKI SZTUKI SECESYJNEJ,<br />
JEJ CECHY CHARAKTERYSTYCZNE I ZWI¥ZKI Z EPOK¥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
Nazwy stylu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />
Rozwój nowej sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />
Narodziny secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13<br />
Piêæ cech charakterystycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14<br />
Wiedeñska odmiana secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17<br />
Stosunek twórców m³odopolskich do secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18<br />
Wobec modernizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20<br />
ARCHITEKTURA TEODORA TALOWSKIEGO, PREKURSORA<br />
I INDYWIDUALNEGO TWÓRCY Z POGRANICZA SECESJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
IndywidualnoϾ architekta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
¯ycie Teodora Talowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23<br />
Kilka wybranych budynków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23<br />
Teodor Talowski a Antonio Gaudi i Charles Mackintosh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25<br />
Cechy wyró¿niaj¹ce architekturê Teodora Talowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
POCZ¥TKI ARCHITEKTURY SECESYJNEJ W GALICJI I JEJ<br />
NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY KRAKOWSCY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />
Sytuacja Krakowa w dobie autonomii galicyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />
Pierwsze obiekty secesyjne na terenie Galicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30<br />
Architektura S³awomira Odrzywolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31<br />
Tadeusz Stryjeñski i Franciszek M¹czyñski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33<br />
W³adys³aw Kaczmarski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
Architektura wnêtrz Stanis³awa Wyspiañskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36<br />
–5–
SPIS TREŒCI<br />
G£ÓWNE NURTY LWOWSKIEJ ARCHITEKTURY SECESYJNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />
Twórcy protosecesyjnych obiektów na terenie Lwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
„Biuro Projektów J. Lewiñskiego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
Czo³owe dzie³a Tadeusza Obmiñskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42<br />
Alfred Zachariewicz i lwowski dworzec kolei ¿elaznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
Inni lwowscy architekci ho³duj¹cy secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46<br />
ARCHITEKTURA STANDARDOWA W KRAKOWIE ORAZ W POZOSTA£YCH<br />
MIASTACH GALICJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48<br />
Galicja na prze³omie wieków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48<br />
Pocz¹tki architektury secesyjnej w Galicji Zachodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49<br />
Rozmieszczenie budownictwa secesyjnego w Galicji Zachodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50<br />
Najciekawsze obiekty secesyjne w poszczególnych miastach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51<br />
Cechy charakterystyczne galicyjskiej secesji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64<br />
DEKORACJA SECESYJNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67<br />
Dekoracja roœlinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68<br />
Dekoracja animalistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71<br />
Motywy narodowe i ich cechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72<br />
Inne motywy dekoracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74<br />
ZAKOÑCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76<br />
Kompozycja fasady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76<br />
Asymetria i symetria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76<br />
Granice stylowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77<br />
Bry³a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 79<br />
Chronologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80<br />
Tendencje dekoracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81<br />
Rozmieszczenie architektury secesyjnej w miastach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81<br />
Wp³ywy i inspiracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82<br />
Oœrodki oddzia³uj¹ce na secesjê galicyjsk¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83<br />
KATALOG NAJWA¯NIEJSZYCH OBIEKTÓW W GALICJI ZACHODNIEJ. . . . . . . . . . . 85<br />
LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101<br />
INDEKS OSÓB. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103<br />
–6–
WSTĘP<br />
WSTÊP<br />
Prace nad niniejsz¹ ksi¹¿k¹ rozpocz¹³ w roku 1996 mój ojciec, profesor Maciej<br />
Gutowski, przerwa³a je jego œmieræ dwa lata póŸniej. Zgodnie z ¿yczeniem ojca<br />
podj¹³em siê doprowadzenia ich do koñca. Profesor Maciej Gutowski stworzy³<br />
koncepcjê ca³oœci ksi¹¿ki i przeprowadzi³ kwerendê w wiêkszoœci miast zachodniej<br />
Galicji — z wy³¹czeniem Krakowa i czêœciowo Przemyœla. Niestety, nie zd¹¿y³<br />
przygotowaæ ¿adnych partii tekstu, pozostawiaj¹c jedynie ogólne wskazówki doty−<br />
cz¹ce podzia³u ca³oœci. Tak wiêc przypad³o mi w udziale opracowanie materia³u.<br />
Nie wiem, w jakim stopniu uda³o mi siê zbli¿yæ do wizji galicyjskiej secesji, jak¹<br />
mia³ mój ojciec, z pewnoœci¹ zabrak³o wielu jego cennych uwag i spostrze¿eñ.<br />
W miarê mo¿liwoœci i umiejêtnoœci próbowa³em kierowaæ siê jego widzeniem,<br />
chocia¿ na pewno w sposób daleki od doskona³oœci. Zrezygnowa³em te¿ z przy−<br />
pisów, podaj¹c w tekœcie jedynie autorów i tytu³y dzie³ cytowanych, a do Katalogu<br />
do³¹czaj¹c Literaturê. Jak ksi¹¿ka ta mia³a wygl¹daæ, przybli¿yæ mog¹ doœæ obszer−<br />
ne fragmenty artyku³u Macieja Gutowskiego Ma³opolskie wille secesyjne, zamie−<br />
szczonego na ³amach „Rezydencji”. Na moje widzenie architektury secesyjnej<br />
istotny wp³yw mia³y wyk³ad i seminarium profesora Andrzeja K. Olszewskiego,<br />
któremu w tym miejscu serdecznie dziêkujê za wa¿kie uwagi. S³owa podziêkowania<br />
winien jestem tak¿e profesorowi Andrzejowi Basiœcie, którego wskazówki bardzo<br />
pomog³y mi w pracy. Nie sposób te¿ pomin¹æ wk³adu, jaki w tê ksi¹¿kê w³o¿y³a<br />
Magdalena Hniedziewicz−Gutowska, najpierw aktywnie wspó³uczestnicz¹c w wy−<br />
jazdach inwentaryzacyjnych, potem zaœ, s³u¿¹c mi licznymi radami, sta³a siê po<br />
czêœci trzeci¹ autork¹ tej ksi¹¿ki. Podziêkowania nale¿¹ siê tak¿e profesorowi<br />
Zbigniewowi Bani oraz Jaros³awowi Zieliñskiemu, pracownikom licznych instytu−<br />
cji dokumentuj¹cych sztukê galicyjsk¹, a wreszcie mieszkañcom Galicji za niejed−<br />
nokrotnie okazywan¹ mi ¿yczliwoœæ, bez której ksi¹¿ka ta nie mog³aby powstaæ.<br />
Na koniec chcia³bym podziêkowaæ Magdalenie Latawiec za jej cierpliwoœæ i war−<br />
toœciowe uwagi.<br />
–7–
WSTÊP<br />
Mimo trwaj¹cej ju¿ blisko czterdzieœci lat mody na secesjê i mimo ¿e na jej<br />
temat napisano setki ksi¹¿ek i tysi¹ce artyku³ów badania architektury secesyjnej<br />
w Polsce nie wysz³y poza fazê wstêpn¹. Jest to tym dziwniejsze, ¿e jedno z pier−<br />
wszych opracowañ secesji polskiej pojawi³o siê ju¿ w 1963 roku. Napisana przez<br />
Tadeusza Dobrowolskiego Sztuka M³odej Polski objê³a jednak, zgodnie z zaintere−<br />
sowaniami autora, g³ównie malarstwo, architekturê traktuj¹c marginalnie i nie<br />
wychodz¹c poza nieliczne przyk³ady z wielkich oœrodków, g³ównie z obszaru Gali−<br />
cji. Dla analizy secesji œwiatowej du¿e znaczenie mia³a ksi¹¿ka Mieczys³awa<br />
Wallisa Secesja, wydana jeszcze w 1967 roku. Wallis w tym doskona³ym, pionier−<br />
skim opracowaniu tylko w niewielkim stopniu nawi¹za³, co zrozumia³e, do archi−<br />
tektury polskiej, wymieniaj¹c zaledwie kilkanaœcie przyk³adów obiektów powsta−<br />
³ych w kraju, i to jedynie w wielkich miastach: £odzi, Poznaniu i Warszawie.<br />
Mo¿na siê jednak by³o spodziewaæ, ¿e po tych pracach powstan¹ u nas nastêpne.<br />
Tak siê jednak, zw³aszcza gdy mamy na uwadze architekturê, nie sta³o. W³aœciwie<br />
dopiero ostatnie lata przynios³y pierwsze monograficzne opracowania architektury<br />
secesyjnej. Przede wszystkim wymieniæ tu trzeba dobr¹, aczkolwiek traktuj¹c¹<br />
zjawisko secesji bardzo szeroko, ksi¹¿kê Jurija Biriulowa Secesja we Lwowie.<br />
Poœwiêcono w niej sporo miejsca architekturze secesyjnej. Niestety, autor nie<br />
oddziela obiektów secesyjnych od wczesnomodernistycznych, a tak¿e od architek−<br />
tury powstaj¹cej z inspiracji ludowych. Poprzedzi³a j¹ praca Igora ¯uka Architekci<br />
secesyjnego Lwowa, zamieszczona w ksi¹¿ce Architektura XIX i pocz¹tku XX wie−<br />
ku. W roku 1999 ukaza³y siê dwie ksi¹¿ki traktuj¹ce o architekturze secesji.<br />
Pierwsza z nich, Secesja w £odzi, jest raczej katalogiem najwa¿niejszych obiektów,<br />
bez próby syntezy i szerszego omówienia zjawiska. Druga, Secesja w architekturze<br />
Warszawy, autorstwa Anny Szkur³at, stawia sobie za zadanie pe³ne omówienie<br />
warszawskiej architektury secesyjnej i stanowiæ mo¿e punkt wyjœcia do dalszych<br />
rozwa¿añ nad warszawsk¹ secesj¹. Wspomnieæ mo¿na te¿ o pracach magisterskich<br />
powsta³ych na Uniwersytecie Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego w Warszawie: Lu−<br />
cyny Gac, Architektura secesyjna w miastach województwa gorzowskiego,<br />
z 1997 roku i Bart³omieja Gutowskiego, Architektura secesyjna Przemyœla,<br />
z 2001 roku, która zosta³a opublikowana pt. Architektura secesyjna w ck mieœcie<br />
Przemyœlu.<br />
Najwa¿niejsze prace, w których zosta³a omówiona architektura du¿ych oœrod−<br />
ków, obejmowa³y znacznie d³u¿szy okres ni¿ sam¹ secesjê. Ewa Chojecka zanali−<br />
zowa³a architekturê Bielska z lat 1855–1939. Jan Skuratowicz zaj¹³ siê architek−<br />
tur¹ Poznania w latach 1890–1918. Modernizm na terenie Wroc³awia omówi³<br />
starannie Ernest Niemczyk, opracowuj¹c jeden z rozdzia³ów ksi¹¿ki Z dziejów<br />
sztuki œl¹skiej.<br />
Niezbyt liczne s¹ opracowania, w których architektura secesyjna w Ma³opolsce<br />
znalaz³a swoje miejsce. Nieco uwag na temat niektórych przyk³adów architektury<br />
–8–
WSTÊP<br />
secesyjnejztegoobszarudaliTadeuszChrzanowskiiMarianKorneckiwmo−<br />
nografii Sztuka ziemi krakowskiej. O architekturze secesyjnej Nowego S¹cza,<br />
a zw³aszcza o jego architektach, istotne informacje, oparte na pog³êbionych stu−<br />
diach Ÿród³owych, mo¿emy znaleŸæ w tekœcie Zbigniewa Beiersdorfa i Bogus³awa<br />
Krasnowolskiego, zamieszczonym w Dziejach miasta Starego S¹cza. W odni−<br />
esieniu do architektury secesyjnej Tarnowa powsta³ oparty na Ÿród³ach spis<br />
obiektów secesyjnych, dodany do katalogu wystawy rzemios³a secesyjnego, zorga−<br />
nizowanej w Muzeum Okrêgowym w Tarnowie w roku 1987, opracowany przez<br />
Andrzeja Leo. Tylko w pewnym stopniu zwrócili uwagê na secesyjny charakter<br />
twórczoœci omawianych przez siebie wybitnych krakowskich architektów: Zbig−<br />
niew Beiersdorf — opisuj¹c dzia³alnoœæ Teodora Talowskiego w zbiorowej pozycji<br />
Sztuka oko³o 1900 i Hanna Górska — pisz¹c o architekturze S³awomira Odrzywol−<br />
skiego w artykule zamieszczonym w Tece Komisji Urbanistyki i Architektury<br />
z 1982 roku. Pewne informacje o krakowskiej secesji znajdujemy tak¿e w ksi¹¿ce<br />
Sztuka oko³o 1900 w Europie Œrodkowej, zw³aszcza w artykule Jacka Purchli.<br />
Secesja przemyska doczeka³a siê opracowania we wspomnianej wczeœniej pracy<br />
magisterskiej. Katalogi zabytków sztuki w Polsce, dotycz¹ce tych terenów, pisane<br />
stosunkowo wczeœnie, obiektów secesyjnych na ogó³ nie obejmowa³y. St¹d wszyst−<br />
kie budynki, które zosta³y dotychczas rozpoznane i wymienione, stanowi¹ znacznie<br />
mniej ni¿ po³owê ca³ego stanu. Przeprowadzona przez Macieja Gutowskiego<br />
w roku 1997 i uzupe³niona przez Bart³omieja Gutowskiego w latach 1999–2000<br />
kwerenda w terenie pozwoli³a odnaleŸæ i opisaæ 190 obiektów zachowanych na te−<br />
renach Galicji Zachodniej. Nie jest to stan pe³ny, bo poszukiwania wymagaj¹<br />
jeszcze uzupe³nieñ. Mo¿na byæ jednak przekonanym, ¿e jeœli traktowaæ kwalifikacje<br />
doœæ rygorystycznie, z pominiêciem obiektów jedynie luŸno z secesj¹ powi¹zanych,<br />
bardziej przez czas powstania ni¿ œwiadomy zamiar stosowania stylu, ca³oœæ<br />
zachowanego materia³u zabytkowego winna zawrzeæ siê w liczbie ponad 200 ist−<br />
niej¹cych budynków secesyjnych w Ma³opolsce — przy czym pominiêto tu obiekty<br />
nale¿¹ce do tzw. stylu zakopiañskiego. Nie neguj¹c bowiem pewnych zwi¹zków<br />
stylu „witkiewiczowskiego” z secesj¹, mam je za zjawisko odrêbne, podobnie jak<br />
twórczoœæ Teodora Talowskiego, który, choæ przy omawianiu secesji pominiêty<br />
zostaæ nie mo¿e, to jednak wy³amuje siê z jej ram stylowych.<br />
Ksi¹¿ka zosta³a wzbogacona o Katalog najwa¿niejszych obiektów w Galicji<br />
Zachodniej, znajduj¹cych siê obecnie w granicach Polski (przeprowadzenie pe³nej<br />
inwentaryzacji na terenie Galicji Wschodniej uniemo¿liwi³a strona ukraiñska) oraz<br />
o materia³ ikonograficzny prezentuj¹cy gros owych budynków, jak równie¿ antycy−<br />
puj¹c¹ formy secesji architekturê Teodora Talowskiego, którego twórczoœæ zosta³a<br />
omówiona w rozdziale osobnym, a której Katalog... nie obejmuje. W wypadku<br />
niektórych prezentowanych obiektów zosta³o podane ich pierwotne przeznaczenie,<br />
poniewa¿ pod takim zapisem funkcjonuj¹ one w literaturze.<br />
–9–
WSTÊP<br />
Oddaj¹c tê ksi¹¿kê, mam œwiadomoœæ, i¿ stanowi ona jedynie punkt wyjœcia do<br />
badañ szczegó³owych, nie jest natomiast pe³n¹ monografi¹ architektury secesyjnej<br />
w tym rejonie. Konieczne wydaj¹ siê tu przede wszystkim prace nad architektur¹<br />
secesyjn¹ poszczególnych miast Galicji, w tym szerokie wykorzystanie materia³ów<br />
archiwalnych, które dla tych terenów zachowa³y siê stosunkowo dobrze. W opra−<br />
cowaniu niniejszej pozycji materia³ archiwalny wykorzystano jedynie wybiórczo,<br />
dok³adne jego przebadanie pozostawiaj¹c badaczom poszczególnych obiektów.<br />
Mam nadziejê, ¿e po przeprowadzeniu dok³adnej analizy secesji w poszczególnych<br />
miastach powstanie pe³na monografia architektury secesyjnej, przynajmniej w od−<br />
niesieniu do zachodniej Galicji.<br />
– 10 –