Waraka wa msimamo: Hali ya Kumlinda Mtoto Nchini Tanzania

Waraka wa msimamo:
Hali ya Kumlinda Mtoto Nchini Tanzania
T E N / M E T

Ibara muhimu katika mkataba wa haki za mtoto kuhusu
wanavyotendewa watoto katika jamii
Ibara ya 6: Serikali hazina budi
kuhakikisha kuwa watoto wana haki ya msingi ya
maisha na kadri iwezekanavyo kuishi na maendeleo.
Ibara ya 19: Serikali hazina budi kutumia hatua zote zinazofaa ili
kuhakikisha kwamba watoto wanalindwa dhidi ya aina zote za vurugu,
majeraha au unyanyasaji, uzembe au kutendewa kiuzembe, uonevu au
unyonyaji kimwili na kiakili.
Ibara ya 24: Serikali hazina budi kuhakikisha kuwa watoto wanapata kiwango cha
juu kinachopatikana cha afya na huduma za afya.
Ibara ya 25: Serikali hazina budi kupitia mara kwa mara wanavyotendewa watoto
katika matunzo.
Ibara ya 26: Serikali hazina budi kuwaruhusu watoto wanufaike kutokana na hifadhi ya
jamii.
Ibara ya 28: Serikali hazina budi kutambua haki ya mtoto katika elimu.
Ibara ya 32: Serikali hazina budi kutambua haki ya mtoto ya kulindwa dhidi ya
unyonyaji wa kiuchumi na kutofanya kazi yoyote ambayo huenda ikawa ya
hatari au ya kukatisha elimu ya mtoto au kudhuru afya au mwili, maendeleo
ya kiakili, kiroho, kimaadili na kijamii.
Ibara ya 34: Serikali hazina budi kuwalinda watoto dhidi ya aina
zote za unyonyaji na ubakaji na kuchukua hatua zote muhimu
za kuzuia, miongoni mwa mambo mengine kushawishi
au kushurutisha watoto kujihusisha na shughuli za
ngono haramu.
Imeandikwa na Kate McAlpine
Kuhaririwa na kusanifiwa na Tanja Kisslinger
Imetafsiriwa na Hamisi Msumi
© 2008 TEN/MET
Chapisho hili limetayarishwa kwa msaada kutoka
Umoja wa Nchi za Ulaya na Shirika la Ushirikiano
wa Maendeleo wa Kimataifa la Kiswidi (Sida)
TEN/MET
Kiwanja na. 383, mtaa wa Utete, Upanga, Dar es Salaam,
Tanzania
Simu: +255 22 2150793 / Faksi: +255 22 2152237
info@tenmet.org / www.tenmet.org
2

Yaliyomo
uk 4
uk 4
uk 4
Uk 4
Uk 4
Uk 4
Utangulizi
Maana ya dhana muhimu
Kuwalinda watoto kwa mujibu wa sheria ya kimataifa.
uk 5
uk 6
uk 7
uk 7
uk 9
uk 9
uk 9
uk10
Sheria za Tanzania zinawalindaje watoto wetu?
Sheria ya Tanzania inatoa maana gani ya “Mtoto”?
Lini tutaweka kipaumbele cha kuwalinda watoto wetu?
Unyanyasaji wa kimwili na kihisia
Unyanyasaji kingono na ubakaji
Ukatili wa polisi kwa watoto na vijana
Utafiti wa KIWOHEDE, Igawilo, Mbeya
Hitimisho na mapendekezo
>> Marejeo
ACPF-UNICEF (2006), Children and youth polls in Eastern and Southern Africa.
Africa Child Policy Forum (2007), Realising Rights for Children, Harmonization of Laws on Children, Eastern
and Southern Africa.
Arusha Caucus for Children's Rights (2005), Position paper: Police Round-ups of street children in Arusha are
unjust, inhumane and unconstitutional.
Consortium for Street Children (2002), A Civil Society Forum for East and Southern Africa on Promoting and
Protecting the Rights of Street Children, 11 - 13 February 2002, in Nairobi, Kenya.
Keep Children Safe Coalition, Standards for Child Protection (www.keepingchildrensafe.org.uk); downloaded
on 21st July 2007.
Legal and Human Rights Centre (2003), The State of Juvenile Justice in Tanzania.
Mkombozi (2005), Action Alert; Sexual Abuse in Tanzania's Schools: Case Studies from Majengo Community.
Mkombozi (2006), The local causation of school dropouts and exclusions in Kilimanjaro Region, Tanzania.
Mkombozi (2006), Child Protection Policy and Procedures.
Mkombozi / McAlpine (2007), Census 2006: The rhetoric and the reality of Tanzania's street children; Social
construction of a problem masks an urgent need for policies and services for vulnerable youth.
Mkombozi & Advocates for International Development (2007), Legal Contribution to a Critical Analysis by
Mkombozi of Child Protection/Abuse in Tanzania.
National Network Of Organizations Working With Children (2005), The NGO Report on the
Implementation of the United Nations Convention on the Rights of the Child in Tanzania.
UNICEF / Zuberi, F (2005), Assessment of Violence Against Children in the Eastern & Southern Africa Region -
Results of an initial desk review for the UN Secretary General's Study on Violence Against Children
(www/unhcr.ch/html/menu2/6/crc/conceptpaper.doc).
World Health Organization (1999), Consultation on Child Abuse Prevention.
UNICEF Tanzania (2001), Situation Analysis of Children in Tanzania.
URT (Tanzania’s Constitution), Minimum Sentences Act, Section 5.
3

1. Utangulizi
Ni busara isiyopingika kwamba watoto wana haki. Mkataba wa Umoja wa Mataifa wa Haki
za Watoto (UNCRC au CRC) na Mkataba wa nchi za Afrika wa Haki na Ustawi wa Watoto
(ACRWC) unatoa maelekezo ya mfumo wa juhudi ambazo nchi zinapaswa kutilia mkazo ili
kufanikisha mikataba hiyo .” Hata hivyo, licha ya mawazo haya, mara nyingi watoto
wamekuwa kitovu cha udhalilishwaji, unyonyaji na vurugu kutoka kwa watu waliotarajiwa
kuwalinda; dola, familia zao, walimu wao na wafanyakazi wao. Badala ya kuchukuliwa
kama zawadi, baadhi ya watoto wamekuwa wakionekana kama mzigo, kudhalilishwa,
kupigwa na kunyamazishwa” (UNICEF/Zuberi, 2005).
Dhumuni la waraka huu ni kuchambua kwa kina kiwango cha juhudi hizo na jinsi
zinavyoungwa mkono au kudhoofishwa kwa kukiukwa haki za kuwalinda watoto nchini
Tanzania. TEN/MET ina wasiwasi kwamba suala la ulinzi wa mtoto halitiliwi maanani kwa
kiwango cha kutosha na kwamba mafanikio yaliyopatikana chini ya Mpango wa Maendeleo
wa Elimu ya Msingi (PEDP), na Mpango wa Maendeleo wa Sekta ya Elimu (EDSP) yako
hatarini.
Waraka huu unaoelezea hali ilivyo, kwanza utafafanua dhana ya ulinzi wa mtoto, na
baadaye kutathmini kwa kiasi gani sheria nchini Tanzania inavyowalinda watoto dhidi ya
madhara. Pia utatoa ufafanuzi juu ya ukubwa na athari zinazoweza kujitokeza za
udhalilishwaji watoto nchini Tanzania, zilizopatikana kutoka katika sampuli za utafiti wa
hivi karibuni nchini Tanzania. Mwishowe, tutatoa mapendekezo kadhaa ambayo tunatumaini
yataihamasisha asasi za utetezi ya TEN/MET na hatimaye kuchochea mjadala mpana katika
vyama vya kiraia na serikali ya Tanzania jinsi ya kujenga mazingira salama kwa mtoto
katika maeneo ya shuleni na katika jamii yetu.
1.1 Maana ya dhana muhimu
Maana zifuatazo zinatoa mfumo unaotambuliwa kimataifa utakaotumika kupimia masuala
ya kumlinda mtoto nchini Tanzania. Maana hizo zinachukulia kwamba mtoto chini ya umri
wa miaka 18 yumo katika uwezekano mkubwa wa kudhuriwa na kufanyiwa maovu, na
kwamba watu wazima na mashirika yanayofanya kazi na watoto yana wajibu wa kujali na
kujenga mazingira “salama kwa mtoto” ambapo hatari ya madhara inapunguzwa sana.
TEN/MET inaamini maana zifuatazo:
Mtoto: mtu yeyote mwenye umri wa chini ya miaka 18 (kwa mujibu wa UNCRC).
Kumlinda mtoto: Neno lenye maana pana inayoeleza falsafa, sera, viwango miongozo
na taratibu za kuwalinda watoto dhidi ya madhara yaliyokusudiwa na yasiyokusudiwa.
Madhara ya mtoto: ni dhana tata ambapo mazingira ya mtoto yeyote au kijana si
lazima yafae kwa ukamilifu katika mipaka iliyowekewa. Hata hivyo makundi yafuatayo ya
madhara yanasaidia kwa kiwango fulani kujenga msingi wa kuwalindia watoto.
Madhara ya mwili ambapo majeraha halisi au yaliyojaribiwa kufanywa kwa mtoto
yalifanywa au hayakuzuiwa kwa makusudi
Madhara ya kingono ni pamoja na kujamiiana kwa maharimu, yaani ndugu wa karibu,
kubaka, shambulio la aibu, upigaji picha za aibu watoto
Madhara ya kihisia ni kushindwa kutoa mahitaji ya kimsingi ya kihisia kwa mtoto kiasi cha
kuathiri vibaya mwenendo na maendeleo ya mtoto
Kutelekezwa ni kushindwa kumpatia mahitaji muhimu na ya lazima (kama chakula, mavazi,
usafi, makazi) kiasi cha kuthiri afya na maendeleo ya mtoto
Kuwalinda watoto
kwa majibu wa
sheria ya
kimataifa.
---------------------------------------
Inatambulika duniani kote
kwamba wakati sheria ya
kimataifa inatoa utambuzi wa
pamoja wa haki za binadamu,
uwezekano wa kuathiriwa
kwa watoto unawalenga
watoto kuwa wanahitaji ulinzi
maalumu.
Kwa mfano, ingawa Tamko la
Kimataifa la Haki za
Binadamu linasema kwamba
“Binadamu wote wamezaliwa
huru na kwa usawa, katika
utu na haki” mkataba wa
haki za mtoto unatambua
kwamba kwa kawaida watoto
wanatunzwa chini ya ulezi wa
mtu mzima na kwa hiyo
linasema kwamba “Dola
zinazohusika zitachukua
hatua zote zinazotakiwa
kuhakikisha kuwa mtoto
analindwa dhidi ya aina zote
za ubaguzi au adhabu kwa
msingi wa hadhi, shughuli,
maoni au imani za wazazi wa
mtoto, walezi halali au
wanafamilia”.
Unyanyasaji wa mtoto. Aina zote za utendeaji vibaya kimwili na kihisia, ubakaji, uzembe au
kutendewa kiuzembe au kibiashara au unyonyaji mwingine, unaosababisha madhara au
uwezekano wa madhara kwa afya ya mtoto, maisha, maendeleo au utu kwa maana ya
uhusiano wa majibu, amani au mamlaka “WHO, 1999”.
4

2.0 Sheria za Tanzania zinawalindaje watoto wetu?
Uchunguzi wa hivi karibuni kuhusu vurugu dhidi ya watoto uliofanywa na UNICEF katika
nchi za Afrika Mashariki na Kusini umeonyesha kuwa kumekuwa na utoaji taarifa usio
kamili kuhusu vurugu dhidi ya watoto. Nchi nyingi katika ukanda huo zinapitia sheria za
kumlinda mtoto, kwa sababu wametambua kwamba sheria zilizopo hazitoshi kulinda watoto
na hazilingani na CRC na ACRWC (Zuberi/UNICEF, 2005)
Umuhimu wa kuridhia CRC, na ACRWC upo katika ukweli kwamba zimeweka viwango
vinavyokubalika kimataifa na kanuni za msingi kwa ajili ya kulinda haki za mtoto. Ibara ya
4 ya CRC inazitaka serikali kuhakikisha kuwa hatua zote za kisheria, kiutawala na hatua
nyingine zipo kwa ajili ya kutekeleza haki zilizowekwa na CRC. Jukumu hili kwa serikali
kupitisha sheria ya kuwalinda watoto ni msingi dhidi ya yaliyobaki ya CRC na inabidi
isomwe.
.
5

2.1 Sheria ya Tanzania inatoa maana gani ya “Mtoto”?
Kusema kweli miongoni mwa upungufu mkubwa katika mfumo wa sheria wa
Tanzania kuhusiana na sheria ya ustawi wa mtoto ni kushindwa kuweka bayana
mipaka ya utoto inayofafanua ni nani anayestahili kupata ulinzi wa ziada, kama
“mtoto”. Hii inasababisha kutofahamika kwingi kwa umri wa chini wa maswala
yanayohusika, kama vile ndoa na ridhaa ya ngono (ACPE, 2007, P.25). Ni muhimu
sana kurekebisha sheria za Tanzania kuonyesha maana ya mtoto kuwa ni mtu
mwenye umri wa chini ya miaka 18 (k.h.j.).
Mifano hai katika sheria za Tanzania ambapo tofauti hizi zinajitokeza ni pamoja na:
Ajira: Sheria ya ajira Na. 47 ya 1955 (sura ya 366) inakataza ajira ya watoto chini
ya umri wa miaka 12 na inataka wafanyakazi watoto wa umri wa miaka 12 hadi 14
walipwe ujira wa kutwa, kufanyakazi kwa mtindo wa siku hadi siku, wapewe usafiri
wa kurudi nyumbani kila siku jioni, na wapate ruhusa ya kufanyakazi kutoka kwa
wazazi wao. Umri wa chini wa miaka 12 unatofautiana na moja kwa moja na sheria
ya elimu ya mwaka 1978, inayotaja uandikishaji wa lazima katika elimu ya msingi ni
kati ya umri wa miaka 7 na 13.
Matunzo ndani ya familia. Kifungu cha 206 cha sheria zinazoainisha makosa
na adhabu zake kinawataka wazazi kuwapa watoto wao “mahitaji muhimu” lakini
hakielezi bayana “mahitaji muhimu” hayo ni yapi. Kunahitajika ufafanuzi mkubwa.
Lazima izingatiwe kwamba hakuna masharti katika sheria za Tanzania kwa ajili ya
uingiliaji kati wa mamlaka ya serikali wazazi wanaposhindwa kutoa matunzo
yanayofaa kwa watoto wao.
Unyonyaji wa kingono: Sheria ya ndoa ya 1971 inasema kwamba umri wa
ridhaa kwa ajili ya ndoa na hivyo shughuli ya ngono ni miaka 15 tu kwa wanawake,
lakini miaka 18 kwa wanaume. Kwa hiyo umri wa ridhaa unatofautiana, isipokuwa
kwa tahadhari katika sheria maalumu ya makosa ya ngono (SOSPA) ya 1998,
inayoeleza kwamba mwanamke ameolewa na mwanaume ana umri wa kati ya miaka
15 hadi 18, shughuli ya ngono haitahehabiwa kama ubakaji. Hali hii imerekebishwa
hivi karibuni kwa mujibu wa sheria ya Uingereza na Wales na bila shaka kuna upeo
wa marekebisho ya sheria kwa mujibu wa SOSPA pia.
Matumizi ya mtandao wa kimataifa “Intaneti” kwa uhalifu dhidi ya watoto
haikutajwa waziwazi katika SOSPA isipokuwa katika kifungu 1388 – unyonyaji wa
kingono wa watoto. Kuna upeo wa marekebisho ya SOSPA kutokana na watumiaji
wengi na kwa hiyo athari kubwa itakayokuwa nayo “Intaneti” kwa mtoto, kuliko kwa
mfano idadi ndogo watakaohudhuria onyesho.
Haki za kikatiba: Katiba ya Tanzania (Katiba ya Jamhuri ya Muungano wa
Tanzania) haijumuishi vifungu vyovyote moja kwa moja vinavyohusu watoto na kwa
hali hiyo, katiba ya jamhuri ya Muungano wa Tanzania haisemi chochote kuhusu
haki za watoto. Kwa hiyo haki za watoto zinaweza kumaanisha kutoka katika katiba
kwa kuwa ni “binadamu” ambao wametajwa na katiba ya Jamhuri ya Muungano wa
Tanzania.
Kukosekana huku kwa masharti mahususi kwa watoto kunaweza kueleza kwa nini,
kwa uhakika haki za kikatiba za watoto zilizomaanishwa mara nyingi huwa
haziheshimiwi. Kwa mfano, katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania inasema
kuwa kila binadamu amezaliwa huru na kwa usawa na haki ya kuheshimiwa na hadhi
(sehemu ya III (12) ya katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania). Hii ina maana
kwamba watoto hawana budi kutendewa kwa usawa na sheria na taasisi za sheria
kama kati ya marika yao na watu wazima. Masharti ya sheria za ajira humaanisha
kwamba watoto kusema kweli, hawatendewi kwa usawa, wanapokea nusu ya ujira
wa watu wazima, na katika matukio mengine, hufanya kazi muda mrefu zaidi.
6

3.0 Je, ni lini tutaweka kipaumbele cha kuwalinda
watoto wetu?
Ingawa 86% ya watoto wa Tanzania wanaamini kwamba maisha yao ya baadaye
yatakuwa bora zaidi ya maisha ya sasa ya wazazi ya wao (ACPF – UNICEF,2006,
Uk 3) kuna ongezeko la wasiwasi miongoni mwa Asasi za kiraia (AZAKI)
zinazofanyakazi na watoto wanaoishi katika mazingira magumu kuhusu kuenea kwa
unyanyasaji na madhara kwa vijana.
Mkakati wa kukuza uchumi na kupunguza umaskini (2005 – 2010) ni mkakati wa
taifa wa kukuza uchumi na kupunguza umaskini. Kuanzishwa kwa MKUKUTA ni
tukio muhimu katika mchakato wa maendeleo ya Tanzania, kwasababu, unafanyakazi
kwa uwazi katika kuimarisha mbinu za usalama wa jamii kwa vikundi vinavyoishi
katika mazingira magumu.
MKUKUTA hasa unawafanya watoto na vijana kuwa wanahitaji kuangaliwa kipekee,
wakati huohuo unabainisha ugomvi wa nyumbani kwa wanawake kama suala
linalokera. Hata hivyo MKUKUTA hausemi chochote kuhusu unyanyasaji wa watoto
na wala haubainishi uendelezi wa huduma za kumlinda mtoto kama eneo linalohitaji
umuhimu maalumu. Upuuziaji huu unaonyesha mtazamo uliopo nchini Tanzania
unaokataa kwamba kuna unyanyasaji wa mtoto na kwamba kipengele
kinachochangia kuwapo kwa watoto wa nje ya shule na watoto wa mtaani.
Nchini Tanzania hakuna viwango vinavyokubalika kwa mashirika yanayoshughulika
na watoto walio katika mazingira magumu na wala si lazima kwa mashirika
yanayoshughulikia watoto kuwa na sera za kuwalinda watoto wengi
wanaonyanyaswa katika taasisi (shule, vituo vya kulelea yatima n.k.) lililo baya zaidi
ni kwamba Idara ya Ustawi wa jamii haifanyi mafunzo yoyote ya kujiendeleza kazini
kwa wafanyakazi wake na kwahiyo hawawezi kuwatambua watoto wanaoonyesha
dalili za kunyanyaswa au kuingilia kati kwa kutambua umuhimu na ipasavyo kwa
maslahi ya mtoto.
Kumlinda mtoto ni uwanja mpana na wenye vipengele mbalimbali kwa kuwa kila
maingiliano na watoto yana uwezekano wa kuleta madhara au uovu. Katika sehemu
hii tutaangalia namna unyanyasaji wa mtoto unavyochangia unyanyasaji wa kingono
na ukatili wa polisi kwa watoto.
3.1 Unyanyasaji wa kimwili na kihisia
Hivi karibuni Mkombozi ilifanya sensa ya watoto wa mtaani na vijana katika miji ya
moshi na Arusha. Matokeo yameonyesha kwamba 53% ya watoto na vijana
wamesema kwamba wazazi wengine katika kaya waliwaapiza, kuwatukana,
kuwadharau au kuwafanyia mambo ambayo wanadhani yangeweza kuwadhuru
kimwili. Kilichoonekana ni kwamba 61% ya waliohojiwa walisema kuwa mtu mzima
aliwasukuma, kuwakamata, kuwapiga makofi au kuwatupia mtu na/au kupigwa na
kitu kwa nguvu kiasi cha kuwa na alama au makovu na wakati mwingine
kuwaumiza, mara kwa mara au baadhi ya wakati. Hii inaonyesha kwamba
unyanyasaji kimwili ni mwenendo wa kawaida kwa watu wazima. Hasa katika sensa
hii, 19% wamesema kuwa wameathirika na mwenendno huo “mara nyingi”. Kuna
unyanyapaa mkubwa nchini Tanzania unaohusu kuelekeza unyanyasaji na kutokana
na hali hiyo, idadi ya watoto wanaonyanyaswa inaweza kuwa kubwa zaidi uzoefu wa
Mkombozi katika kushughulikia watoto na vijana ni kwamba wakati watu wana
wasiwasi wa kutoa taarifa ya mwenendo mbaya, wakati huohuo imekuwa ni kawaida
kwa watoto wasio na nidhamu na kwamba adhabu ya viboko na lugha ya kumtisha
mtoto kwa baadhi ya wazazi hawaoni kuwa ni mwenendo mbaya (Mkombozi, 2007).
Ukatili wa Polisi kwa
watoto na vijana.
Hakimu wa Mahakama ya Mwanzo
ya Maromboso aliyesikiliza shauri la
msako wa kukamata watoto wa
mtaani mnamo mwezi Machi,
aliamuru watoto hao waachiwe.
Katika kukiuka amri ya mahakama
ya kuachiwa kwa watoto,
kulisababisha watoto hao
kurudishwa katika kituo cha polisi
na kufikia kupigwa: “Nilipigwa sana,
kiasi kwamba mpaka sasa nina
maumivu ya kifua, niliogopa sana na
nilidhani nitakufa“. Ni baada ya
kipigo hiki katika kituo cha polisi
ndipo watoto walipoachiwa na
kutishwa kwamba watachukuwa
hatua hali zaidi kama wataonekana
tena mitaani (Kikundi cha kupigania
haki za watoto cha Caucus, 2005).
Tarehe 26 Agosti 2005, kiasi cha
watoto 15 walikamatwa na
kupelekwa kwenye kituo cha polisi
ambacho waliorodheshwa na
kukesha kituoni katika chumba cha
rumande cha watu wazima (Ingawa
watoto wana haki ya kutenganishwa
na watu wazima wanapokuwa
rumande).Zaidi ya hayo wakati
wakiwa kizuizini katika kituo cha
polisi watoto hao walipigwa kwa
mjeledi na kulazimishwa wasafishe
kituo cha polisi kama “adhabu” yao.
Kwa mujibu wa mtoto mmoja wa
umri wa miaka 13: “Nilipelekwa
katika kituo cha polisi na wao
(polisi) walitupiga mimi na watoto
wengine tulilazimishwa kujitwisha
mawe makubwa vichwani mwetu
walituadhibu na kufurahi (k.h.j.)
7

Hali hii inaweza ikathibitishwa zaidi na viwango vya msongo ulioelezwa na watoto na vijana. 14%
miongoni mwao walisema mara nyingi waliogopa sana, walikuwa na msongo kwa muda mrefu,
waliota ndoto za jinamizi au hofu ya usalama wao. Ni 44% tu, ndio waliosema hawajawahi kuwa na
hisia hizo. Hii inaonyesha kwamba watoto na vijana hao wanaishi katika kiwango kikubwa cha
msongo sugu. Hii ina athari kwa uwezo wao wa kujifunza, kujenga uhusiano na kufanyakazi katika
kiwango chochote cha utambuzi na hisia cha kawaida kwa umri wao. Viwango hivi vya kihoro
vinaweza kuhusishwa na matukio ya unyanyasi wa kimwili, kingono na kihisia. Inasikitisha kwamba
44% ya waliohojiwa wamekuwa waathiriwa au wameshuhudia ugomvi wa kiasi fulani (Mkombozi,
2007).
Adhabu ya viboko inahusu “majeraha halisi ya mwili au yanayokusudiwa kwa mtoto (Mtandao wa
kuwaweka salama, Watoto, 2007) na hivyo kumsababishia madhara mtoto. Inatakiwa kuwa
kipaumbele cha mfumo wa shule kuwaweka watoto salama, hata hivyo adhabu ya viboko bado
inatumika sana katika shule za Tanzania na katika mfumo wa hukumu za watoto na katika familia.
Serikali imepitia kanuni ya adhabu ya viboko ya mwaka 1979 kwa kupunguza idadi ya viboko
kutoka 6 hadi 4 na kusisitiza utumizaji wa adhabu hiyo kwa kuongeza sharti kuhusu hatua kali kwa
viongozi watakaokiuka kanuni hii ya elimu ya mwaka 2007 (NNOC, 2005). Hata hivyo mabadiliko
ya sheria zinazohusu adhabu ya viboko mara nyingi yanapingwa. Watoto wanachapwa, kupigwa
mateke, kupigwa makofi kubamizwa ukutani na kudhalilishwa kwa makosa madogo sana katika
shule na familia (UNICEF, 2001).
Utafiti wa Mkombozi kuhusu sababu za watoto kuwa katika mazingira magumu katika mkoa wa
Kilimanjaro (2006) umegundua yafuatayo:
~~~~~~~~~~
Takribani kila shule katika utafiti huu inajaribu kukabiliana na
utata wa namna ya kuadhibu watoto. Shule ya Kifumbu inasema
kwamba “watoto wanapewa adhabu kali shuleni na nyumbani na
hivyo kuwaogopesha watoto”… wanahisi kwamba “baadhi ya walimu
ni wakali kupita kiasi”. Sababu za adhabu ni pamoja na kuchelewa kufika
shule, kutofuata nidhamu ya shule na kutofanya mazoezi ya masomo
wanayopewa darasani (Shule ya Kibaoni). Adhabu inayotolewa ni pamoja
na kuchapwa viboko au kufanyakazi kama vile za kuchota maji mtoni,
kubeba mbolea kichwani, kumpa mwanafunzi adhabu ya kulima”, Kombo).
(Adhabu zisizowiana na kosa, mfano kuchota maji mbali”, Shule ya
kifumbu).
~~~~~~~~~~~~~~
Kanuni za sasa za shule kuhusu adhabu ya viboko hazieleweki na
hazifuatwi mara kwa mara. Walimu na wazazi wengi wanaona kwamba
kukomeshwa kwa adhabu ya viboko kunasababisha kuanguka kwa
nidhamu katika shule. Kuna tatizo la pamoja la adhabu kali bila kuwa na
mbadala au kutokuwapo kwa aina yoyote ya matokeo kutokana na
mwenendo mbaya. Hali hii inawafanya walimu wengi wachanganyikiwe
na mwishowe kuwa wavivu kuhusu kuweka masharti yoyote
yatakayoleta mwenendo unaotarajiwa miongoni mwa wanafunzi.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Adhabu ya viboko na unyanyasaji wowote wa mtoto kimwili au matusi ni
hali ya kawaida mno katika mitazamo ya jamii kiasi kwamba walimu na
mashirika mengine yanayohusika na matunzo ya watoto hawaoni kuwa
8

3.2 Unyonyaji kingono na ubakaji.
Serikali imechukua hatua mbalimbali za kushughulikia tatizo linaloongezeka la unyonyaji
kingono na ubakaji. Hatua hizo ni pamoja na kutungwa kwa SOSPA mwaka 1998, kupitishwa
kwa Yokohama Global commitment 2001 (kwa ajili ya kuwalinda watoto dhidi ya adhabu, sura
ya 13, 1986 ya Zanzibar (NNOC, 2006).
“Pamoja na kufanya kuwa jinai na kuwapo kwa sheria zinazoainisha makosa na adhabu zake,
sura ya 16 na SOSPA, ambazo zote zina masharti ya jumla yanayolinda watoto dhidi ya ubakaji
bado tabia hiyo imeenea sana katika maeneo ya miji yenye watu wengi wa maeneo ya miji
midogo. Umaskini na migogoro ndani ya familia huwafanya watoto watafute njia nyingine za
maisha mbali na nyumbani kwao. Wasichana wengi hawaoni matarajio mazuri ya maisha yao
baada ya kuvunja ungo. Wana njia chache sana zenye uhakika wa maisha yao kwa sababu
wengi wao hawahudhurii au kumaliza elimu ya msingi au ya sekondari. Wasichana wengi
hawana haki ya kumiliki mali au ardhi, wala uwezo au fursa ya kuanzisha shughuli endelevu za
uzalishaji kipato. Mvuto wao kingono ni miongoni mwa rasilimali chache za chache
wanazodhaniwa kuwa nazo” NNOC, 2006).
Mkombozi ilifanya utafiti na viongozi wa jamii wa Majengo kuhusu matukio ya ubakaji watoto
miongoni mwa wanafunzi wa shule ya msingi ya eneo hilo. Waligundua matukio ya ubakaji
ambapo wanafunzi kutoka shule za jirani wanatoa kiasi kidogo cha fedha kwa wanafunzi wa
shule ya msingi kwa ajili ya kupewa ngono. Wabakaji wengi ni wanaume wanaofanyakazi
katika magereji, karakana na shughuli nyingine za biashara karibu na eneo la shule. Yaelekea
kuna mtandao wa wanaume hawa wanaosaidiana kuficha shughuli zao za ubakaji na kukwepa
kukamatwa wakifanya kitendo hicho. Bahati mbaya, miongoni mwa vyanzo vikubwa sana vya
ubakaji kwa watoto wa majengo ni wanaume wa ndani, yaani jamii hiyo. matukio kama hayo
yaelekea hayatolewi taarifa mpaka na isipokuwa wakamatwe” kisirisiri. Kwa mfano, katika
tukio la hivi karibuni lililoripotiwa katika shule ya msingi ya Majengo, mwalimu alimgundua
mwanafunzi mwenye maumivu ya mwili. Kwa msaada na kutiwa moyo, hatimaye mtoto alikiri
kwamba amekuwa akibakwa. Hata hivyo, wakati mwalimu alipomwarifu baba wa mtoto kuhusu
ubakaji huo, hakuchukua hatua yoyote. Baadaye mama wa mtoto alichukua hatua ya kumsaidia
mtoto wake, lakini amejikuta akikabiliwa na upinzani wa mara kwa mara kutoka kwa mume
wake aliyemwelekeza asiiarifu polisi. Kwa msaada wa mwalimu, hatimaye mama wa mtoto
alieleza tukio hilo katika mkutano wa kamati ya shule. Ilikuwa katika mkutano huo mzazi
mwingine alipotoa taarifa kwamba baba wa mtoto huyo alikuwa akiwabaka watoto wengi wa
shule hiyo akiwemo mtoto wake mwenyewe wa kiume (Mkombozi, 2006).
3.3 Ukatili wa polisi kwa watoto na vijana
Ingawa Tanzania imeridhia UNCRC na ibara ya 37 na 40 za mkataba huo zinatoa maelekezo ya
kutosha kwa ajili ya utendeaji na haki za watoto kuhusiana na haki, maofisa wengi wa Polisi wa
Tanzania hawana uelewa wa kutosha wa kufanyakazi kwa mujibu wa haki za mtoto. Chuki na
ubaguzi dhidi ya watoto wa mtaani ni za kawaida miongoni mwa jeshi la Polisi wanaowaona
watoto na vijana hao ni wahalifu na wakosaji. Maofisa hao wa Polisi mara nyingi hawaelewi
sababu zinazowafanya watoto hao waingie mitaani na katika hali ambapo watalazimika
kuomba, kuiba au kulala ovyo. Watoto na vijana mara nyingi wanawekwa rumande katika vituo
vya polisi kwa tuhuma za uzururaji na kuomba, na mara nyingi hawatendewi haki na hawapewi
malezi/mafunzo na msaada wa kutosha kuhusu haki zao na shughuli nyingine kwa maisha yao
ya baadaye. Haki hii inazidishwa na mamlaka ya Halmashauri ya Jiji na Wilaya ambao mara
kwa mara huagiza polisi wawakamate watoto wa mitaani. Mwezi Mei 2005, Mkombozi
iliwabainisha watoto 21 waliokuwa wamefungwa katika jela ya watu wazima ya Kisongo. Mara
baada ya kutiwa ndani watoto wanakabiliwa na vurugu na kubakwa na kufungwa pamoja na
watu wazima wahalifu.
Utafiti wa KIWOHEDE,
Igawilo, Mbeya
~~~~~~~~~~
Igawilo ni Kata yenye wakazi
wengi, Mbeya kuna rasilimali nyingi
za kilimo. Katika eneo hili, watoto
kutoka nchini kote wanajihusisha na
ukahaba.
Wasichana 25 walikubali kukaa
pamoja na watafiti katika baa
kubadilishana uzoefu kuhusu
mazingira mbalimbali
yanayowafanya wasichana wawe
rahisi kuingia katika ukahaba.
Walipohojiwa kwa nini
wamejiingiza katika ukahaba,
wamesema kwamba wanajiona kuwa
wao ni wanawake watu wazima
wanaoweza kutoa huduma za ngono
bila ya matatizo yoyote.
Shirwa Mbegu, aliyebeba mtoto
mgongoni mwake, amesema:
“Nimejihusisha na ukahaba kwa
sababu sina mtu wa kunisaidia na
kunipa msaada. Mama yangu
amefariki miaka saba iliyopita,
baada ya kuugua kwa muda mrefu,
bibi mzaa baba alimroga, na
walikuwa wakigombana mara kwa
mara wakati wa uhai wake, kwa
hiyo niliondoka nyumbani nikiwa na
umri wa miaka 9 nikitafuta kazi ya
mfanyakazi wa nyumbani.
Wakati nikiishi na mwajiri wangu
wa kwanza (nikiwa na umri wa
miaka 13) nilipata ujauzito na ndugu
wa mwajiri aliyekataa kuchukua
majukumu yoyote ya ulezi.
Niliambiwa niondoke siku 30 baada
ya kujifungua. Nimejikuta niko hapa
kupitia kwa rafiki yangu Emmy.
Kwa hiyo nafanyakazi ya kumsaidia
mama mmoja anayetengeneza
pombe ya “Kimpumu” (Pombe ya
kienyeji ya kabila la Wanyakyusa).
Silipwi chochote, napewa chakula na
malazi tu, nina wanaume wawili,
mmoja anatunza mtoto na mwingine
ananipa chakula (NNOC, 2006).
9

4. Hitimisho na mapendekezo
>> Marekebisho ya sheria
TEN/MET inamini kwamba marekebisho ya sheria ni muhimu. Hasa sera ya Taifa ya
kumlinda mtoto lazima iwepo ili kuhakikisha kwamba masuala ya kumlinda mtoto
yanajumuishwa katika mtaala wa vyuo vya ualimu, kozi za mafunzo kwa wakaguzi wa
shule na watoaji huduma wengine kwa watoto. Kwa kufuata ulinganisho wetu wa
kulindwa kwa watoto ndani ya sheria za Tanzania dhidi ya viwango vilivyowekwa na
sheria ya kimataifa, tunapendekeza pia hatua zifuatazo zichukuliwe kuhakikisha kuwa
watoto wa Tanzania wanapata ulinzi zaidi.
Matukio yaliyotangulia ya
ubakaji wa watoto
yanaonyesha kuwa kuenea
kwa utumiaji nguvu
kimwili na kingono kwa
watoto ni kwa kiwango cha
juu sana kuliko
ilivyothibitishwa katika
maandiko yanayohusu
watoto nchini Tanzania,
katika vyombo vya habari
au kwa watayarishaji sera.
Kama MKUKUTA
umedhamiria kwa dhati
kujenga mkakati wa
usalama katika jamii kwa
vikundi vinavyoishi katika
mazingira magumu, serikali
ya Tanzania haina budi
kutumia mbinu za dhati
zaidi ili kuzuia na
kushughulikia unyanyasaji
wa watoto na kuwalinda.
TEN/MET inapendekeza
mkabala wa jumla wa
marekebisho
yanayozingatia >>
l Mpaka sasa hakuna tafsiri iliyotolewa katika sheria za Tanzania ya maana ya mtoto.
Hii ni kinyume kabisa na viwango vya kumataifa kwa kuwa masharti ya CRC hayawezi
kuwalinda “watoto” kama hakuna kikundi cha watu nchini Tanzania kinachotambuliwa
kama hivyo. Tafsiri ya maana kama hiyo inahitajika katika muundo wa sheria ya
kumpanga mtu wa jinsia yoyote kama mtoto mpaka umri ulioelezwa bila ya kujali
hadhi yake ya ndoa.
l Katika kutofautiana kwa masharti yake mengine sheria zinazoainishwa makosa na
adhabu zake nchini Tanzania zinaruhusu kuolewa kwa msichana mwenye umri wa chini
ya miaka 12, iwapo ndoa hiyo haikusudiwi kuwa timilifu kwa ngono kabla ya umri wa
miaka 12. Umri huu uko chini sana ya umri wa wastani wa kimataifa kwa ndoa halali
na husababisha matatizo mengi makubwa. Kwanza, si rahisi kwa msichana wa chini ya
umri wa miaka 15 kuwa na uhuru wa uchaguzi au kutakakomwezesha kufanya uamuzi
wa aina hiyo peke yake. Hii inapingana na sharti la katiba ya Jamhuri ya Muungano wa
Tanzania linalowapa watoto haki ya maisha huru. Pili, sheria zinazoainisha makosa na
adhabu zake zinategemea sana kuacha kufanya ngono kwa pande zote zinazohusika,
pale ambapo msichana (ambaye mara nyingi atakuwa na mwenza mwenye umri
mkubwa zaidi) atakuwa mdogo mno, rahisi kuathirika na asiyejua chochote kuweza
kufanya ngono. Sheria hizo zinaelekea kupingana moja kwa moja na ibara ya 34 ya
CRC inayosema kuwa “Serikali hazina budi [………..] kuchukua hatua zote muhimu
kuzuia [……] kushawishi au kushurutisha watoto kujihusisha na ngono haramu”. Tatu,
hata kama mwanandoa ataacha kujihusisha na ngono mpaka msichana afikishe umri wa
miaka 12, umri huo bado unaonekana kimataifa kuwa uko chini ya umri wa kukua vya
kutosha kimwili na kihisia, kwa uhusiano wa kingono na kuwa mama mtarajiwa. Ili
kuwalinda watoto, serikali inahitaji kuongeza umri wa ridhaa ya ndoa hadi angalau
miaka 16, kusimamia na kuhimiza kukubaliana na sharti hili, na kuwaelimisha
wasichana na wavulana kuanzia umri ndogo kuhusu ngono, ujauzito na ndoa. Umri wa
ridhaa ya ndoa na kufanya ngono lazima uwianishwe kwa jinsia zote ili kuwa na sheria
moja inayoeleweka kwa kila mmoja ili kuhimiza kusudio la ibara ya 34 ya CRC.
l Picha za uchi kwa watoto zinakatazwa chini ya SOSPA, lakini kosa halina budi
kupanaliwa na kujumuisha matumizi ya ‘intaneti’, kulingana na ibara ya 34 ya CRC.
l Kutokana na dokezo la ibara ya 19 ya CRC, serikali zina wajibu wa moja kwa moja
wa “kutumia hatua zote zinazofaa ili kuhakikisha kwamba watoto wanalindwa dhidi ya
aina zote za […..] unyanyasaji au majeraha kimwili”, na katika ibara ya 24, kuhakikisha
kuwa watoto wanapata kiwango cha juu kinachopatikana cha afya. Adhabu ya viboko
kwa watoto ni halali katika taasisi za umma na binafsi nchini Tanzania. Hii itakuwa
uvunjaji wa ibara ya 19 ya CRC kutegemea imetumiwa kwa kiwango gani, na
haikubaliani na viwango vya kimataifa. Tunapendekeza kwa nguvu zote kupigwa
marufuku kwa adhabu ya viboko kama hatua ya kuleta nidhamu shuleni, magereza ya
watoto watukutu, mfumo wa haki kwa watoto (mfano wa mahakama kwa watoto), na
vituo vingine vinavyoshughulikia watoto.
10

l Tunaamini kwamba Tanzania haina budi kutimiza na kuheshimu kanuni za ubinadamu
zilizohifadhiwa na kulindwa katika sheria za kitaifa na kimataifa ili watoto na vijana
wanaohusika/wanaopingana na sheria wanalindwa. Hatua mahususi zinazotakiwa
kuchukuliwa ni pamoja na kutumia (kwa usahihi na kwa haki) masharti ya sheria
yanayotumika na kutekeleza (kama vile, masharti yaliyotajwa katika kifungu cha 12, 14,
15, 21 na 32 vya CRC kwa kukamatwa bila hati) na kutoa “tahadhari ya polisi” au
“mikataba ya mwenendo” kwa watoto wanaopingana na sheria.
l Kama suala la kupewa kipaumbele, sheria za Tanzania hazina budi kupitiwa upya,
kuhuishwa na kurekebishwa ili mfumo wa kisheria unaomjali mtoto unakuwapo. Mikakati
itakayotumika ni pamoja na kupitia na kurekebisha sheria, sera na mikakati ya taifa kwa
maslahi zaidi ya watoto, hasa sheria kiwango cha chini cha adhabu, sheria za watoto na
vijana, sheria ya kumtia mtu kizuizini, sheria zinazoainisha makosa na adhabu zake na
CPA. Serikali ya Tanzania hasa inatakiwa kuzifasiri sheria za kimataifa katika sheria za
nchi, ili maslahi ya mtoto yapewe umuhimu mkubwa. Tanzania haina budi kuwasilisha
sheria ya watoto Bungeni na ndani ya sheria hii mpya mashirika yote yanayoshughulikia
watoto, iwe shule, polisi, ustawi wa jamii, au vituo vya malezi/matunzo, viwajibishwe
kisheria kuwa na taratibu za kumlinda mtoto zinazoeleweka.
Kwa ujumla, TEN/MET inaamini kwamba watoto wa Tanzania wanastahili sera na kanuni
zinazojali zaidi kero zao ili vizazi vijavyo vya watoto wa Tanzania vitaweza kutendewa
haki, kwa hadhi na heshima.
>> Kugharimia huduma za watoto
Mifumo ya kumlinda mtoto haina budi kupitiwa upya na kuimarishwa ili kuwawezesha
watoto waathirika wa unyanyasaji/ubakaji kupata haki, kupata msaada unaofaa na kubaki
mahali pa usalama. AZISE na AZAKI lakini zijihusishe katika kazi kubwa ya kubuni na
kupima njia mbadala/nyingine za kushughulikia vikundi vinavyoishi katika mazingira
magumu.
>> Maendeleo ya kitaalamu
Tanzania haina budi kuhakikisha kwamba wadau wote muhimu katika mifumo ya
mahakama kwa watoto na kumlinda mtoto (ikiwemo polisi, mahakama, serikali, walimu,
wauguzi na watumishi wengine wa umma) wanaelimishwa kuhusu haki na wajibu
vilivyomo katika sheria za kitaifa na kimataifa na wanafunzwa kuandaa mfano wa
utendaji wa mwenendo bora wakati wa kushughulikia watoto. Hii ni pamoja na kuandaa
na kutoa mafunzo yanayofaa kuhusu haki za mtoto na kumlinda mtoto na mahitaji ya
vijana wanaoishi katika mazingira magumu wanaohusika/wanaopingana na sheria.
>> Kampeni ya kupasha habari umma
Lazima kuwapo na kampeni kubwa ya kuelimisha umma kuhusu unyanyasaji wa watoto
na matokeo ya unyanyasaji kwa maendeleo ya mtoto.
>> Na mwisho..... mashirika yote
yanayoshughulika na watoto hayana budi
kufanya juhudi ya kuunda shirika “salama wa
mtoto” (Angalia maelezo yanayofuata >>)
Kukubali kutumia sera ya
kumlinda mtoto hakuzuii
mashirika kuchukua hatua
zaidi. Ni mwanzo na si mwisho
wa kumlinda mtoto......
Sera ya kumlinda mtoto ni tamko la
kusudio linaloonyesha nia thabiti ya
kuwalinda watoto dhidi ya madhara
na kuwafafanulia wote
kinachotakiwa kuhusiana na
kuwalinda watoto. Inasaidia kuweka
mazingira mazuri na salama kwa
watoto na kuonyesha kwamba
shirika linatimiza na kutekeleza
majibu na kazi yake ya matunzo
kwa dhati. Sera si lazima ielekeze
moja kwa moja unyanyasaji kingono
lakini inaweza kujumuisha vipengele
vyote vya kumlinda mtoto
vikiwemo, lakini haviishi kwa hatua
za nidhamu, hatua za afya na
usalama, madhara ya mwili,
kushughulikia taarifa zinazowahusu
watoto, uajiri sahihi na taratibu za
usimamizi, na mgawanyiko wa
matawi ya mwenendo mbaya.
Sera na taratibu za kumlinda mtoto
ni muhimu kwa sababu mashirika
yanayoshughuliikia watoto yana
wajibu wa kimaadili na kisheria
kuwalinda watoto walio chini ya
uangalizi wao. Mashirika
yanayoshughulikia watoto wanaoishi
katika mazingira magumu
yamekuwa na yataendelea kuwa
rahisi kuhifadhi unyanyasaji/maovu
mpaka masuala hayo yafichuliwe
hadharani.
Sera na taratibu za kumlinda mtoto
zinasaidia kuunda mashirika
“yanayozingatia usalama wa mtoto
na yenye “utamaduni unaotambua”
kuweza kufanya kila linalowezekana
kuzuia madhara ya kukusudia na
yasiyo yakukusudia, yanayowafuata
watoto mahali ambapo watoto
watajihisi wako salama na
wanaweza kuzungumzana mahali
ambapo watoto na wafanyakazi
wanaheshimiwa na kuwezeshwa.
Haya ni mambo ambayo kwa
uchache watoto wa Tanzania
wanaweza kutarajia kutoka
kwa wazazi na serikali.
11

Chapisho hili limetayarishwa kwa msaada kutoka Umoja wa
Nchi za Ulaya na Shirika la Ushirikiano wa Maendeleo wa
Kimataifa la Kiswidi (Sida).
T E N / M E T
Elimisha kutokomeza umaskini
Je, wewe ni miongoni mwa wanachama 200 wa TEN/MET?
Kama si miongoni mwao, jiunge nasi sasa!
Tanzania Education Network/Mtandao wa Elimu Tanzania (TEN/MET) ulianzishwa
mwaka 1999 kama mtandao mama wa kitaifa kuunganisha na kusaidia AZAKI katika
juhudi zao za kuhimiza elimu bora ya msingi kwa wote nchini Tanzania.
TEN/MET, Kiwanja Na. 383, mtaa wa Mtitu, Upanga, Dar es Salaam, Tanzania
Simu: +255 22 2150793/Faksi: +255 22 2152237
admin@tenmet.org / info@tenmet.org
www.tenmet.org