kulturowa tożsamość poetów prezentacje i analizy - Wydział ...

Ignacy S. Fiut 

KULTUROWA TOŻSAMOŚĆ POETÓW 

PREZENTACJE I ANALIZY 

1

2 

Kraków 2008

KU 321 pozycja wydawnictw naukowych 

Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie 

© Wydawnictwa AGH, Kraków 2008 

ISBN 978-83-7464-209-5 

Redaktor Naczelny Uczelnianych Wydawnictw 

Naukowo-Dydaktycznych AGH: Jan Sas 

Z-ca Redaktora Naczelnego: Beata Barszczewska-Wojda 

Komitet Naukowy UWND AGH: 

Kazimierz Jeleń (przewodniczący), 

Edward Fraś, 

Tadeusz Sawik, 

Ryszard Uberman, 

Adam Paweł Wojda, 

Mariusz Ziółko 

Recenzent: prof. ASP Andrzej Bednarczyk – Akademia Sztuk Pięknych 

im. Jana Matejki w Krakowie 

Książkę sfinansowano ze środków Funduszu Badań Statutowych WH AGH 

nr 11.11.430.127/2008 

Redakcja: Dawid Skrabek 

Projekt okładki i strony tytułowej: Zofia Łucka 

Na okładce wykorzystano zdjęcie autorstwa Anny Blaźniak 

Skład komputerowy: „Edycja”, tel. 0-12 284-30-28 

Druk i oprawa: 

Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych AGH 

al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków 

tel. 0-12 617-32-28, tel./faks 0-12 636-40-38 

e-mail: redakcja@wydawnictwoagh.pl 

www.WydawnictwoAGH.pl 

4

Spis treści 

Słowo wstępne .................................................................................. 7 

Rozdział I. Głosy poetów stają się coraz cichsze ................................. 11 

Rozdział II. Poetyckie nadzieje i wizje na progu nowego milenium ...... 18 

Rozdział III. Miłość w poetyckich dyskursach ..................................... 31 

Rozdział IV. Jesień jest dla poetów pełna słowobrania .......................... 41 

Rozdział V. Powracając do swoich ojczyzn mentalnych ........................ 47 

Rozdział VI. Egzystencjalne wynurzenia poetów .................................. 54 

Rozdział VII. Fruwając między niebem a ziemią ................................. 63 

Rozdział VIII. Nowe siły w poezji polskiej .......................................... 73 

Rozdział IX. Gry słowne poetów, 

czyli wędrówki po ich światach mentalnych .................... 81 

Rozdział X. Stary Sącz i jego kultura jako źródło inspiracji poetów ....... 93 

Rozdział XI. W poszukiwaniu własnej tożsamości ............................... 101 

Rozdział XII. Poezja a postmodernizm ............................................... 125 

Indeks nazwisk ................................................................................. 135 

5

Słowo wstępne 

Kwestię tożsamości poetów, którą zawsze należy odnosić do wzorów 

oraz schematów kultury, w której tworzą, chcemy przedstawić jako procesy 

programowego jej destabilizowania, umożliwiające sam fakt tworzenie 1 . Destabilizacja 

taka poszerza możliwości postrzegania, przeżywania i rozumienia 

otaczającego ich świata, a więc daje wiele nowych szans wglądania w niego 

oraz ujawniania nowych jego stron i tkwiących w nim wartości. Poeci, jak 

wszystkie jednostki, zawsze dysponują własną tożsamością, bardziej lub mniej 

uświadamianą, ale stanowi ona dla nich pewien gorset ograniczający ich zamysły 

artystyczne i aktywność twórczą. Taka postawa była u nich obecna od 

dawien dawna, bo często w dziejach byli postrzegani jako odmieńcy, osobniki 

„odbiegające” od obowiązujących norm, często wręcz „chorobliwie szalone”. 

Obecnie, w związku z rozprzestrzenianiem się procesów globalizacji podważających 

dotychczas panujące wartości i standardy kulturowe, kwestia destabilizacji 

tożsamości jednostkowej i zbiorowej staje się coraz bardziej aktualna 

i dotyczy zdecydowanej większości ludzi, a nie tylko artystów. Te zewnętrzne 

uwarunkowania destabilizujące tożsamości ludzi coraz silniej wpływają na 

dążenia do jej zmiany czy przebudowywania, szczególnie wśród artystów. 

„Tęsknota za tożsamością – pisze Zygmunt Bauman – wynika z pragnienia 

bezpieczeństwa, co samo w sobie jest dość dwuznaczne. Jakkolwiek byłoby 

to zrazu radosne, jakkolwiek obiecujące i pełne przeczuć dotąd nieobecnego 

doświadczenia, bujającego w nieudolnie zdefiniowanym obszarze, zawisłego 

w opornej i irytującej przestrzeni gdzieś „między ustami a brzegiem pucharu”, 

to na dłuższą metę bywa to denerwujące i wywołuje stany lękowe. Chociaż 

ustalona pozycja pośród nieskończonej liczby możliwości też nie stanowi 

1 

I.S. Fiut, Tożsamość poetów. Próba oglądu zjawiska od strony psychospołecznej, [w:] 

A. Pankiewicz, J. Rokicki, P. Plichta (red.), Tożsamość kulturoznawstwa, Wydawnictwo Uniwersytetu 

Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 185–195. 

7

atrakcyjnej perspektywy. Ulubionym bohaterem naszej płynnej rzeczywistości 

jest niczym nieobciążona, swobodnie poruszająca się jednostka. Bycie „ustalonym”, 

„zdefiniowanym” na sztywno i bez możności zmian, staje się coraz 

gorzej widziane” 2 . Odczuwanie potrzeby przebudowy posiadanej tożsamości 

musi więc zakładać jej destabilizację, w wyniku której podmiot uwalnia się 

od jej silnej determinacji narzucającej mu mimowolnie widzenie oraz wartościowanie 

świata. Towarzyszy temu również odczuwanie poszerzenia własnej 

wolności osobistej, możliwości mniej skrępowanych wyborów, a więc stwarza 

warunki do aktywniejszego i bardziej twórczego działania, dającego szereg 

możliwość ukazywania nowych stron, wizji światów w stosunku do tego zastanego. 

„Kształtowanie „tożsamości” jako zadania i celu życia było – w porównaniu 

z przednowoczesnym pszypisaniem do stanu – aktem wyzwolenia; 

wyzwolenia od inercji tradycyjnych dróg, niezmiennych autorytetów, uświęconych 

schematów postępowania i niekwestionowanych prawd” 3 . To stwierdzenie 

wyjaśnia również dlaczego dzisiaj kwestie tożsamości indywidualnej, 

zbiorowej, przedmiotowej i podmiotowej stały się tak bardzo ważne dla ludzi, 

a szczególnie dla twórców. Ci ostatni nie tylko są skazani na świadome podważania 

własnej tożsamości w związku z podejmowanymi aktami twórczymi, ale 

również jest ona mocno kwestionowana przez uwarunkowania zewnętrzne, co 

nierzadko może prowadzić do jej rozpadu, a nawet utraty. Jeśli się tak stanie, 

artysta, w tym również poeta, wypala się twórczo i w rzeczywistości przestaje 

być autentycznym twórcą, skazując siebie najczęściej na milczenie. W procesach 

tworzenie obarczonych zawsze pewnych ryzykiem, ze względu na końcowy 

sens aktu twórczego, artysta z zasady stara się powołać do bytu coś, czego 

nie ma, a co jego zdaniem determinowanym silnym przekonaniem, być powinno. 

Taka jest bowiem natura dialektyki twórczości 4 . Z takiej perspektywy teoretycznej 

również jasnym się staje, że każda próba innowacji artystycznej, która 

ma mieć swoje odzwierciedlenie w rezultacie aktu twórczego, tożsamość określającej 

jego miejsce w świecie, musi być bardziej lub mnie podważona, a więc 

artysta musi wcześniej dogłębnie przetestować własną świadomość posiadanej 

tożsamości, co zawsze daje mu przesłanki do tego, by ją w pewnym stopniu zakwestionować. 

I dopiero to wewnętrzne doświadczenie inicjuje w nim procesy 

twórcze, wzmacniając i motywując jego potrzebę kreacji, a więc powoływania 

do bytu tego, co według jego oceny aksjologicznej winno jakoś zaistnieć. Z tej 

właśnie perspektywy teoretycznego oglądu była pisana ta praca. 

2 

Z. Bauman, Tożsamość. Rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 

Gdańsk 2004, s. 30. 

3 

Ibidem, s. 48. 

4 

W. Stróżewski, Dialektyka twórczości, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1983, 

s. 184–185. 

8

Przedmiotem prezentacji i analiz zawartych w książce stały się zbiory poezji 

współczesnych jej twórców, analizowane pod różnym kątami ze szczególnym 

uwzględnieniem kreowanych przez autorów światów poetyckich oraz ich 

stosunku do własnej osobowej tożsamości w kontekście świadomości zbiorowej, 

do której należą oni sami i ich czytelnicy. Nie są to autorzy znajdujący się 

na Parnasie, ale ci, dzięki którym kwitnie obecnie rzeczywiste życie literackie 

i którzy w praktyce rozwijają kulturę poetycką wśród publiczności. Można ich 

zaliczyć do tzw. „Parnasu-bis”, co nie oznacza, że ich twórczość jest gorsza. 

Stanowi ona szerokie i dobre zaplecze polskiej kultury poetyckiej, która przecież 

na arenie światowej odniosła niedawno spektakularne sukcesy, by przypomnieć 

dwoje laureatów Nagrody Nobla w tej dziedzinie – Czesława Miłosza 

i Wisławę Szymborską. Może do tej pory los im nie sprzyjał i nie znaleźli 

odpowiedniego mecenasa, by ich wypromował, albo sami wolą skromne kontakty 

z własnymi czytelnikami, tworząc w ten sposób wspólnoty aksjologiczne 

budujące ową duchowość wśród ludzi, która ma dla nich większą wartość 

niż obecność na pierwszych strony poczytnych gazet i magazynów, mierzona 

najczęściej wielkością sprzedanego nakładu ich książek przez komercyjnych 

wydawców. 

Praca ta nie jest pomyślana jako typowa rozprawa o charakterze krytycznoliterackim, 

ale skierowuje uwagę przede wszystkim na inspiracje twórcze 

poetów, towarzyszące im obawy, lęki, przeżycia, rodzące w nich potrzebę 

pisania właśnie wierszy oddających ich stosunek do otaczającego ich świata, 

w którym starają się znaleźć swoje miejsce. Jest ona raczej dokumentem 

opisującym motywy tworzenia, mentalność piszących oraz przyświecające 

im cele, które niekiedy nie są do końca możliwe do wyartykułowania, kiedy 

pisanie wierszy staje się formą ich egzystencjalnej terapii. Najwięcej uwagi 

poświęciliśmy tym autorom, którzy prawie od drugiej połowy XX wieku 

aktywnie uczestniczą własną twórczością w życiu rodzimej poezji. Są 

to: Anna Kajtochowa, Helena Gordziej, Wanda Łomnica-Dulak, Stanisław 

Franczak czy Wojciech Kawiński. Również wiele uwagi zwróciliśmy na tych 

autorów, którzy zintensyfikowali swą twórczość po przełomie ustrojowym 

w roku 1989, kiedy bariera cenzury została zniesiona i otworzyły się dla 

nich szerokie możliwości wydawnicze, co nie oznaczało jednak, że wszyscy 

wydający pokazali twórczość na wysokim poziomie artystycznym. Do 

tej drugiej wartościowej grupy poetów należą np. Aleksander Jasicki, Józefa 

Ślusarczyk-Latos, Alicja Zemanek, Joanna Babiarz, ale i grono młodych 

adeptów pióra, jak np. Wojciech Boros, Małgorzata Lebda czy Daniel Lizoń. 

Dobór nazwisk poetów nie jest zapewne reprezentatywny, ale ich twórczość 

ma dla nas pewną autoteliczną wartość, która skłoniła do zaprezentowania 

i przeanalizowania ich dokonań. 

9

Sens tej pracy polega przede wszystkim na tym, że chcemy pokazać 

twórczość poetycką jako pewien emocjonalny i duchowy dokument okresu 

przełomu wieków. Chcemy również zaproponować pewne bardziej filozoficzne 

do niej podejście, a nawet zasugerować klucz intelektualny do rozumienia 

i przeżywania tej poezji. Sądzimy także, że potencjalny jej czytelnik 

może z powodzeniem odnaleźć z jej twórcami jakieś aksjologiczne porozumienie 

oraz wspólnotę życia duchowego, która poszerzy jego własne odczuwanie, 

przeżywanie, ale i rozumienie otaczającego go świat wraz z żyjącymi 

w nim ludźmi. 

Kraków, październik 2008 roku 

Ignacy S. Fiut 

10

ROZDZIAŁ I 

Głos poetów staje się coraz cichszy 

Tożsamość poetów ma dwie zasadnicze warstwy. Pierwsza dotyczy „bycia 

poety” człowieka, który posiada, ale i permanentnie tworzy własną tożsamość 

kulturową. Druga natomiast wiąże się z jego walką o tożsamość własnej 

twórczości, która w sposób osobliwy wyraża jego aktualny stan tożsamości 

poetyckiej, ucieleśnianej i w pewnym sensie zobiektywizowanej w jego twórczości. 

W ten sposób obiektywizowana twórczość poetyka spycha na drugi 

plan jej autora, a stworzone przez niego wizje świata po dotarciu do odbiorcy 

zaczynają żyć własnym życiem, najczęściej niezależnie od niego. Mówiąc 

prościej, poecie idzie o to, by utwór sygnowany jego nazwiskiem był przez 

światy w nim wykreowany rozpoznawalny, i by stanowił przestrzeń przyszłej 

wspólnoty z czytelnik, który z kolei mógłby rozpoznać go jako autora, 

resp. formację, którą reprezentuje. Już w takim usytuowaniu tożsamości 

poety i tożsamości jego twórczości zawarty jest konflikt wewnętrzny, który 

wypełnia jego osobowość, jego ja podmiotowe, ja artystyczne, a którego 

wynikiem jest specyfika i oryginalność kolejnych jego zamysłów twórczych 

oraz sposobów ich realizacji. Można więc zasadnie przyznać prawdziwość 

stwierdzeniu, które często wyrażają dojrzali i doświadczeni poeci, że „poetą 

się bywa”, zaś zawsze jest się człowiekiem. Choć z drugiej strony stwierdzenia 

Jose Ortegi y Gasseta związane z miejscem poezji Mallarmégo w kulturze 

europejskiej sugerujące, że tam, gdzie kończy się człowiek, zaczyna się artysta, 

a samo poezja ze swej istoty stanowi „wyższą algebrą metafor”, budząc 

pewne wątpliwości co do istoty „bywania poetą” 1 . Naszym jednak zdaniem 

są to wielce przenikliwe stwierdzenie autora Buntu mas, które jakby antycypują 

to, co zdarzyło się z poezją na przełomie XX i XXI wieku, a co ma swoje 

historyczne zadłużenie, które zostało wyraziście uświadomione przez poetów 

dopiero w ubiegłym wieku, kiedy właśnie ich tożsamość została wyraźnie za- 

1 

J. Oretega y Gasset, Dehumanizacja sztuki i inne eseje, Czytelnik, Warszaw 1980, s. 304. 

11

kwestionowana w przestrzeniach społeczeństwa masowego, kształtowanego 

przez media masowe. „Przypomnijmy, że człowiek wybitny – pisze Ortega 

y Gasset – tym różni się od człowieka pospolitego, że ten pierwszy ma duże 

wymagania wobec siebie samego, natomiast ten drugi, zachwycony własną 

osobą, niczego od siebie nie wymaga, będąc zupełnie zadowolony z tego, 

kim jest” 2 . Jeśli więc ktoś tu może mieć świadome problemy z własną tożsamością, 

to niewątpliwie ten pierwszy, a do tego typu należą przecież poeci, 

pod warunkiem, że nie są w pełni filistrami, a przy okazji koniunkturalistami 

społeczno-politycznymi. Tak czy owak, poeci byli i są zawsze skazani na 

programowe destabilizowanie własnej świadomości i wynikające z tego pytanie: 

kim ja jestem?, kim jest inny?, jaka jest kontekstualna podstawa naszego 

wspólnego życia w tym świecie? 

Jednym z pierwszych poetów, który był zarazem i filozofem, w pełni 

uświadamiającym sobie tę sytuację problematyczności własnej tożsamości 

poetyckiej i potrzeby jej budowania oraz przetwarzania w okresie powstawania 

społeczeństwa masowego emigrantów w Ameryce, był niewątpliwie Ralph 

Waldo Emerson, twórca idei panhumanizmu, akcentującej ważność wartość 

polegania na sobie jednostki w życiu, co stwarzało jej możliwość wyboru 

siebie niezależnie od swej tożsamościowej proweniencji, ale i nie pozwalało 

poddawać się panowaniu świata rzeczy nad nią. Warunkiem takiej postawy 

autonomicznej, zakładającej możliwość własnej autdefinicji, było kultywowanie 

zasady życia społecznego, głoszącej: „równość w różnorodności”, z której 

wynikało fundamentalne stwierdzenie, że każdy ma prawo do osobistego 

duchowego rozwoju, w którym istotne miejsce miał odgrywać stosunek pojedynczego 

człowieka do przyrody. Głos Emersona był chyba pierwszym publicznym 

wyznaniem poety, mówiącym, że poeta z konieczności musi destabilizować 

własną tożsamość, by być słyszalnym: by przyciągać ku sobie uwagę 

odbiorców własnej twórczości i budzić u nich jako innych przychylność i klimat 

zaufania. Tym, co stwarzało ów wspólny grunt dla poety i innych względem 

niego ludzi, jakimi byli emigranci z różnych kręgów kulturowych oraz 

tubylcy, było ich wspólne położenie w świecie przez nich zamieszkiwanym. 

Budziło ono w nich podobne obawy i lęki, ale również analogiczne nadziej, 

których rękojmią była obfitość, bogactwo, ale i piękno natury tego „nowego 

świata”, do które przyjazne nastawienie stwarzało wszystkim szansę budowy 

wspólnego życia, w którym ludzie będą się szanowali pomimo rozlicznych 

różnic, które ich dzieliły. 

Kolejnym przykładem destabilizacji własnej tożsamości związanym 

z rozwojem społeczeństwa masowego i egalitaryzacji w jego przestrzeniach 

2 

J. Ortega y Gasset, Bunt mas, MUZA S.A., Warszawa 1995, s. 61. 

12

poezjowania są przykłady opisywane przez Hansa-Georga Gadamera, do 

których zaliczył postawy twórcze: Ernesta Meistera, Johanes Bobrowskiego, 

Godfrieda Benna, Paul Celana i Georga Trakla. Gadamer przypominał przy 

okazji, że ich poprzednikiem duchowym był niewątpliwie Fryderyk Hölderlin, 

który właściwie za parawanem własnej twórczości dotykającej uniwersalnego 

porządku świata skrywał własną tożsamość, która ponadto została w wyniku 

intensywnych procesów twórczych prawie zupełnie zdestabilizowana. 

Wszyscy ci poeci starali się bowiem tworzyć na poziomie stykania się języka 

z transcendentnym w stosunku do niego światem oraz bytem jako pełną całością, 

głęboko skrywając za swymi utworami własną tożsamość. Z ich utworów 

emanował ból i cierpienie egzystencjalne, brak odczuwanej miłości, pełne 

osamotnienie, a nawet odczucie obcości wobec własnego ja, a w konsekwencji 

utwory te stanowiły świadectwo zupełnego wykluczania się ze społeczeństwa 

masowego, w którym kwestia tożsamości stawała się dla nich nie do zniesienia. 

Pomimo to dążyli oni za wszelką cenę do odbudowania ram uniwersalnych 

dla tożsamości człowieka, destabilizując prawie w całości własną tożsamość, 

a nawet często wyrzekali się jej. Taka postawa poetów powodowała, 

że ich osobisty głos stawał się coraz cichszy, bo starali się mówić szeptem 

tylko do tych nielicznych słuchaczy i czytelników, którzy jeszcze byli w stanie 

zrozumieć sens ich wysiłku poetyckiego. Nie rozumiejąc więc ani siebie, ani 

innego, bo ich życie pozbawione świadomości tożsamości własnej uniemożliwiało 

im przeglądanie się w tożsamości innego, nie byli w stanie nawiązać 

z nim właściwie żadnych kontaktów. W ten sposób potencjalna ich wspólnota 

z innymi się rozpadała, a właściwie nigdy nie mogła dojść do skutku. 

W konsekwencji tracili bezpowrotnie szansę doświadczania całości i harmonii 

świata. Dlatego Gadamer nie bez powodu zapytuje: czy poeci umilknął? 3 . 

Przypomina za Paulem Valéry, że „Słowo używane w komunikacji jest jak 

zdawkowa moneta. Czyli oznacza coś, czym nie jest. (…) Słowo poetyckie, 

odsyłając nas ku czemuś innemu, zarazem wskazuje samo na siebie. Samo 

słowo jest poręką tego, o czym mówi. Obcując ze słowem poetyckim, wszyscy 

tego doświadczamy. Im bardziej oswojeni jesteśmy z danym utworem poetyckim, 

tym bogatsza w znaczenie, tym bardziej obecna staje się wypowiedź. 

Słowo poetyckie wyróżnia się tym, że coś uobecniając, samo się uobecnia” 4 . 

Można więc powiedzieć, że poeta ożywiający słowa i język, sam za ich fasadą 

jakby cichnie i umiera. Jak zatem widzi tę kwestię niemiecki myśliciel? „Poeci 

z konieczności stali się cisi. Dyskretne wiadomości – wyjaśnia Gadamer – po- 

3 

H-G. Gadamer, Czy poeci umilknął? Wydawnictwo Homini Studio Φ, Bydgoszcz 1998, 

s. 35–42. 

4 

Ibidem, s. 35–36. 

13

dawane są cicho, i cicha stała się też mowa poety. Poeta przekazuje coś temu, 

kto umie tego słuchać i gotów jest wysłuchać. Niejako szepce mu do ucha, 

a czytelnik zamieniony w słuch, na koniec skinie głową. (…) Kto pozwoli, 

by dotarło do niego słowo poezji, dokonuje tym samym weryfikacji, a łatwo 

pojąć, że w epoce elektrycznie wzmocnionego głosu tylko najcichsze słowo 

odtwarza wspólnotę Ja i Ty, i w ten sposób przywołuje człowieczeństwo” 5 . Nie 

trudno więc zrozumieć dlaczego poeta staje się faktycznie osobowością narracyjną 

6 ze silnie zdestabilizowaną tożsamością, a jego twórczość poetycka traci 

charakter publiczny, przybierając postać sztuki interwencyjnej, skierowanej do 

wąskich i wrażliwych innych, mających świadomość potrzeby nieustannego 

budowania własnej tożsamości i jej kontekstu – wspólnoty, która ją odzwierciedla 

i konstytuuje. 

Inną kwestią, o której jedynie wspomina Gadamer, jest sytuacja poety 

w społeczeństwie całkowicie masowym, w którym zmasowana propaganda 

mediów zupełnie wyobcowuje głos poety, spycha go na margines, pozbawia 

wrażliwego czytelnika. Media przybierają bowiem kształt „przemysłu kulturowego” 

– jak trafnie już w latach trzydziestych XX wieku zauważyli członkowie 

szkoły frankfurckiej. Efektem tego zmasowanego oddziaływania mediów 

na ludzi było pojawienie się „człowieka jednowymiarowego”, który stopniowo 

przekształcił się w wymiarze zbiorowym w „społeczeństwo jednowymiarowe” 

7 . Celem takiego społeczeństwa stało się głównie pomnażanie kapitału, 

czyli rozwój konsumpcji i jej maksymalizacja, włącznie z dobrami duchowymi 

i wytworami sztuki. Te ostatnie mają tu służyć przede wszystkim do transformacji 

jego rozumu, by bezkrytycznie i bezrefleksyjnie podporządkowywał się 

celom produkcyjnym i konsumpcyjnym, a cała sfera duchowa powinna te tendencje 

wzmacniać i utrwalać. Rozum człowieka w takiej sytuacji społecznej 

staje się więc „rozumem instrumentalnym”, przyjmującym formę narzędzia 

podłączonego do systemu społecznego, charakterystycznym dla człowieka 

jednowymiarowego, który właściwie głuchnie na głos poezji i jej oddźwięk 

społeczny, a jeśli już – to ukradkiem w kontakcie intymnym jest jeszcze w stanie 

posłuchać lamentu poety. Na dobrą jednak sprawę jego los go już nie wiele 

obchodzi, a najczęściej jest mu obojętny, albo godny pożałowania. 

Obecnie w Polsce, podobnie jak w globalizującym się świecie ogarniętym 

ideami rozwoju i pomnażaniem kapitału oraz konsumpcji, gdzie społeczność 

rodzimych poetów szacuje się na ok. 100 000 osób, spośród których ok. 60 000 

5 

Ibidem, s, 41. 

6 

A. Kerby, Narrative and the Self, Indiana University Press, Bloomington 1991, s. 39–40. 

7 

Por. H. Marcuse, Człowiek jednowymiarowy. Badania nad ideologią społeczeństwa przemysłowego, 

PWN, Warszawa 1991, s. 159–250. 

14

wydało co najmniej jeden tomik wierszy, paradoksalnie głos poetów faktycznie 

staje się coraz cichszy. Nakłady książek poetyckich w swej zasadniczej masie 

są niewielki, średnio od 200 do 1000 egzemplarzy i bardzo trudno jest bez 

agresywnej promocji i marketingu sprzedać takie zbiorki utworów poetyckich. 

Jedynie ci poeci, którzy funkcjonują w we własnych „małych ojczyznach”, 

w których tworzony przez nich świat pokrywa się niejako z horyzontem świata 

czytelnika – światem jego życia, mają pewien rezonans i rozgłos. Poeci nie 

muszą tam „głośno krzyczeć”, by zwrócić na siebie uwagę i utworzyć skromną 

wspólnotę czytelniczą. Inni natomiast skazani są na mechanizmy komunikowania 

masowego oraz agresywną promocję własnych utworów w ramach obowiązującego 

w komunikowaniu publicznym modelu postrzegania przekazu 

jako formy konsumpcji duchowej, która eskaluje przeżycie i daje przynajmniej 

chwilową przyjemność. W takiej sytuacji posiadanie własnej tożsamości 

poetyckiej staje się barierą nie do przekroczenia między nadawcą i odbiorcą 

poezji jako komunikatu masowego, jeśli nie mieści się on w obowiązujących 

standardach i formatach tego typu komunikowania. Jedynie media w szerokiej 

skali są w stanie wypromować twórczość poety, ale musi on tak programowo 

przekształcać własną tożsamość, by miała ona znamiona medialnego idola, 

albo celebryty. Najlepiej, jeśli ma ich kilka i może je dopasować do każdej sytuacji, 

którą wykreują media, a on własną osobą będzie uwiarygodniał owe fakty 

medialne. Może być on wspaniałym idolem, publiczny malkontentem, a nawet 

cierpiętnikiem-ekshibicjonistą, bo właściwie wszystko to da się sprzedać publiczności, 

dla której liczy się eskalacja przeżycia, bez refleksyjnego wysiłku. 

Dobrze tę prawidłowość ilustruje twórczość i strategia artystyczna Marcina 

Świetlickiego i jego grupy muzycznej „Świetliki”. Jednak w tym wypadku 

jego tożsamość jest kreowana jako etykieta tożsamości pewnej wspólnoty, która 

przynajmniej chwilowo identyfikuje się z jego twórczością i w zwierciadle 

której próbuje budować zręby własnej odmienności w stosunku do panujących 

standardów ogólnospołecznych, szeroko rozsiewanych głównie przez media. 

Jednak i w tym wypadku twórczość ta ma charakter akcyjny i interwencyjny. 

Zdecydowana większość poetów mówi jednak coraz cichszym głosem, a ich 

sztuka słowa tworzy bardzo małe i najczęściej hermetyczne wspólnoty. 

Ten dwoisty sposób programowego destabilizowania własnej tożsamości 

przez poetów dobrze ilustrują spory o charakter twórczości tzw. pokolenia 

„bruLionu”, toczone w latach 1986–1996, a którego głównymi aktorami 

byli: Krzysztof Koehler – broniący opcji klasycystów oraz Marcin Świetlicki 

– opowiadajmy się za o΄harystami, zwanymi również barbarzyńcami 8 . 

8 

Por. J. Klejnocki, J. Sosnowski, Chwilowe zawieszenie broni. O twórczości tzw. pokolenia 

„bruLionu” (1986–1996), Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1996. 

15

W obydwóch spierający się przypadkach poeci starali się własnym hałaśliwym 

sporem przyciągnąć uwagę potencjalnych czytelników, by następnie, wydając 

tomiki, rozmawiać z nimi ściszonym głosem. Interesująco ich programowe 

destabilizowanie własnej tożsamości, często nazywane nomadyzmem, opisuje 

Karol Maliszewski: „Klasycyzm: Tak (temu światu), umiar, ufność, »prymat 

form«, wiara w historię (także: literaturę), antyrealizm i obiektywizm, prymat 

»starości«: odnajdywanie się w kulturowo poświadczonych formach, jawne 

autorytety, »tradycja podsuwa«, iluzja dążenia do doskonałości (dościganie 

wzorów), eksponowanie pospólności, czyli ewokacja ponadczasowej wspólnoty, 

oglądanie bycia (opisywactwo), pulchryzm, rytmizm, i nowe rymotwórstwo, 

rozszerzanie i rozwijanie horyzontu antropologicznego: metafizyka 

pozytywna, Wiara w bis-rzeczywistość, oparcie się na danych zapośredniczonych. 

Językowy pasem, czyli traktowanie języka jako medium konserwującego 

ponadczasowo-symboliczną całość. Barbaryzm: Nie (temu światu), brak 

umiaru, nieufność, „prymat treści”, przekonanie, że historia (także literatury) 

jest fikcją – jest historią poszczególnych ekspresji, kolejnych konfesji, prezentacją 

poszczególnych bytów, zaistnień; realizm i sensualizm, prymat świeżości 

i nowości, (odkrycia), niezbyt jawne autorytety, „tradycja nie podsuwa”, iluzja 

przeczenia jakiejkolwiek doskonałości i brak wzoru, eksponowanie poszczególności, 

pojedynczość, teraźniejszość, uczestniczenie w byciu (świadectwo), 

rozpacz towarzysząca, szukaniu i sprawdzaniu wartości, turpizm, kalectwo rytmu, 

nieufny rym (jeżeli już, to daleki bądź niepełny). Wiara w rzeczywistość, 

oparcie się na danych bezpośrednich. Językowe obrazoburstwo, kolokwialne 

zakotwiczenie semantyczne. Ściemnianie i zawężanie horyzontu: metafizyka 

negatywna” 9 . W obydwóch więc przypadkach widać jasno, że poeci przyjmujący 

jedną z dwóch postaw artystycznych, z punktu widzenia psychospołecznego 

i antropologicznego muszą świadomie i programowo destabilizować 

własną tożsamość, nawet do stanu jej pełnej utraty. To stwarza im bowiem 

pewną możliwość, by choć przez chwile być słyszalnymi. 

Zaprezentowane sugestie pod adresem funkcjonowania tożsamości poetów, 

opisujące kondycję „bycia poetą” ze szczególnym uwzględnieniem 

współczesnych jej transformacji, związanych z coraz słabszym odgłosem ich 

twórczości w globalizujących się społeczeństwach, pozwalają opisać jej fenomen 

kulturowy w związku z sytuacją tożsamości jej twórców w następujących 

alternatywach, w których ujmuje się ją w perspektywie psychospołecznej i antropologicznej. 

W przypadku poetów tożsamość nie jest stanem, ale procesem, 

najczęściej intencjonalnie dynamizowanym; nieustannym wysiłkiem wpisywania 

się w zmieniające się porządki kultury, w celu podjęcia próby choćby 

9 

Por. K. Maliszewski, Nasi klasycyści, nasi barbarzyńcy, „Nowy Nurt” 1995, nr 19. 

16

chwilowego samookreślenia się. Kiedy pytamy o to, czy tożsamość poetów 

jest kontynuacją, czy odmiennością, w tym przypadku raczej zawsze zmierza 

z mniejszym lub większym impetem do odmienności, bo poeta podejmuje próbę 

jej budowy w odmienności do tożsamości już zastanych. Jeśli idzie o sposób 

jej odniesienie do kontekstu, jakim jest jej zwierciadło, czyli tożsamość 

zbiorowa, to w przypadku poetów mamy do czynienie nie z konformizmem, 

ale najczęściej z buntem, czyli próbami kreowania zarysów „tożsamości projektującej” 

i „tożsamości oporu”. A jeśli te alternatywy są prawdziwe, to teza 

o tym, że świadomość poetów jest ciągle destabilizowana, by umożliwić akty 

twórcze artystom słowa, wydaje się być bardzo prawdopodobna. Prawda jednak 

jest i taka, że rezonans słowa poetyckiego jest coraz słabszy, a coraz silniej 

zagłusza go dodatkowo rozgłos zarówno starych, jak i nowych mediów, 

które nieustannie walczą o uwagę i interaktywne zaangażowanie swych odbiorców 

w konsumpcję, którą nakręca koniunktura kolejnych cykli obrotu 

kapitałem, dla którego głos poety staje się zupełnie zbędny – najwyżej może 

być użyty jako przysłowiowa „przystawka” do obfitego obiadu. A więc znów 

powraca owo sakramentalne pytanie: „cóż po poecie w czasie marnym?”. Należy 

jednak mieć nadzieję, że to właśnie ten czas, a nie twórczość poety, są tu 

rzeczywiście marne. 

17

ROZDZIAŁ II 

Poetyckie nadzieje i wizje 

na progu nowego milenium 

Szkic ten jest poświęcony poetkom i poetom piszącym i publikującym 

swe utwory w XX wieku. Składają się na niego prezentacje tomików przypadkowo 

dobranych twórców, przede wszystkim z Krakowa i Małopolski, nie koniecznie 

z pierwszych stron gazet, lecz tych, którzy własne dokonania traktują 

bardziej intymnie i osobiście. Zawierają ona różnorodne motyw, inspirujące 

ich poszukiwania artystyczne odzwierciedlające niepokoje okresu przełomu 

wieków, żywione przekonania co do wartości oraz tendencji ideowych, nurtujących 

ludzi wrażliwych, skłonnych poszukiwać recepty na życie sensowne 

i uduchowione, wyrażane w szlachetnej sztuce słowa. Wszystkim im wspólna 

jest troska o los i tożsamość rodzimej kultury oraz społeczne środowisko życia 

ludzi, z którymi wyjątkowo silnie się identyfikują. 

Poeci ci poszukują także nowych treści oraz form dla rozwoju osobistej 

transcendencji nadającej w miarę jednolitą formę zachodzącym przemianom 

stylów życia, upodobań, które gwarantowałyby w jakiś wyraźny sposób ich 

osobiste przekonania metafizyczne: stanowiłyby dla nich pewną ostoję oraz 

układ odniesienia głębszego rozumienia świata i odnajdywania się w kontekście 

żywiołowo zmieniających się warunków życia w globalizującym się 

świecie na początku trzeciego milenium. Co ciekawe, że dla ich twórczości 

ważne jest również zdecydowanie pozytywne odnoszenie się do przyrody jako 

podstawy bytowania człowieka. 

18 

W kręgu poezji kobiecej 

O tomiku Alicji Zemanek pt. Ścieżki Ogrodu Botanicznego śmiało można 

powiedzieć, że autorka ze słów i wersów buduje arkę dla królestwa roślin od 

dziesiątek lat zamieszkujących tę roślinną enklawę Krakowa, zebranych przez 

pokolenia botaników. „Krakowski Ogród Botaniczny – pisze w przedmowie

poetka – jest miejscem niezwykłym. Jak okręt w szarym morzu miasta unosi tysiące 

roślin, przybyłych z pobliskich lasów i najodleglejszych zakątków świata. 

Niektóre z nich są tak rzadkie, że aż nierzeczywiste. W ukrytych labiryntach 

zieleni znaleźć można spokój i ukojenie przed hałasem ulicy. Przysiąść pod 

starym dębem Jagiellońskim. Popatrzeć na święte drzewo Indian – cypryśnik 

posadzony na wyspie pośrodku stawu” 1 . W tej misternie skonstruowanej książeczce 

znajdujemy wiersze poprzedzielane artystycznymi fotografiami różnych 

części Ogrodu i jego skarbów roślinnych. Zemanek prowadzi czytelnika jakby 

na wycieczkę wokół niego, ale także zachęca, by kontemplując to oryginalne 

i wyjątkowe „zielone i kolorowe piękno”, udać się w głąb własnej duszy. 

W tym celu umiejętnie zachęca do rozmowy z tym wspaniałym światem roślin 

zielnych, drzew, krzewów, w których zapisane są dzieje życia na Ziemi, które 

zrodziło także i samego człowieka. Namysł i medytacja – to jakby dwie bliźniacze 

siostry, przenikające ten zbiorek, przypominający coś, co najczęściej kojarzy 

się z połączonym w jedno zielnikiem oraz modlitewnikiem. Zamieszczone 

tu utwory są także zdecydowanym protestem przeciw ekspansji agresywnego 

miasta, które dotkliwie osamotnia człowieka współczesnego. Poetka doradza 

więc, że „(...) kiedy/nie widzisz nadziei/pozwól niech kwiat lotosu/rozświetli 

/wędrowną świątynię/twoich myśli”. Ogród jawi się jej jakby żywa księga 

biblijna, w której zawarte są najgłębsze prawdy o naszym świecie i kosmosie, 

gdyż „(...) rośliny w tym ogrodzie/ilustrują prawdy odwieczne/o nieśmiertelnym 

życiu szumią/wiecznie zielone gałązki bukszpanu//o przebaczeniu mówi 

judaszowe drzewo/gdy nagie gałęzie wybuchają nad ranem/płaczem radosnych 

kwiatów”. Trudno się oprzeć wrażeniu, że Zemanek zbudowała materią białego 

wiersza, inspirowanego wspaniałością królestwa roślin świątynię, w której liść 

miłorzębu wyjawia jako słowo-klucz wieczną tajemnicę pojawienia się człowieka 

w kosmicznym uniwersum. Wędrując śladami tych wierszy po Ogrodzie, 

odnosi się wrażenie, że poetka wprowadza czytelnika nie tyle w biblijny raj, ale 

w świat, gdzie zło znikło na zawsze. Odczuwa się również pewne mistyczne 

zjednoczenie z kosmosem, który w tej mikroskali daje człowiekowi możliwość 

choćby chwilowego identyfikowania się z nim. 

Wyczyn sportowy od zarania dziejów inspirował nie tylko samych sportowców, 

ale i poetów, którzy z podziwem wiernie mu towarzyszyli, próbując 

uchwycić jego ducha. W tę tradycję wpisuje się swoją poezją Józefa Ślusarczyk-Latos, 

publikując ciekawy i emocjonalnie nacechowany tomik wierszy 

pt. Przeskoczyć Ziemię 2 , zadedykowany m. in. Irenie Szewińskiej i całemu 

1 

A. Zemanek, Ścieżki Ogrodu Botanicznego, Związek Literatów Polskich Oddział w Krakowie, 

Kraków 2000, s. 3. 

2 

Por. J. Ślusarczyk-Latos, Przeskoczyć Ziemię, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 2000. 

19

Ruchowi Olimpijskiemu, swym trenerom, ludziom sportu oraz lekkoatletom. 

Poetka bowiem ma w swoim życiorysie okres czynnego i wyczynowego uprawiania 

sportu, który – jak sama podkreśla – pomógł jej rozwinąć wrażliwość 

na piękno i los drugiego człowieka. Zamieszczone w tym tomiku wiersze za 

podmiot liryczny biorą najczęściej właśnie wyczyny sportowe w różnych dziedzinach, 

np. skokach, biegach, rzutach oraz atmosferą zawodów opisującą życie, 

ukazując owego ducha rozpalającego się w walczących zawodnikach oraz 

na stadionie wśród publiczności. Wiersze te przypominają ów olimpijski zapał, 

ale i kunszt, który powoduje, że sport staje się formą sztuki. Ślusarczyk-Latos 

ujmuje przeżycie związane z wyczynem szerzej, porównując je z twórczością 

poetycką, ale i z pracą architektów, starając się jakby upatrywać w grze sportowej 

siły, które ciągle kreują człowieka. W jego wysiłku ciała i myśli widzi 

odskocznię, która pozwala ludziom przekraczać kolejne bariery i wcześniej 

ustalone granice. Sport jawi się w jej utworach dobrą szkoła wytrwałej miłości 

oraz szacunku do ludzi i świata, który po okresie czynnego jego uprawiania 

stają się dla ludzi sportu przedłużeniem aren olimpijskich, na których szlachetność 

oraz wrażliwość na piękno wyniesione z czynnego jego uprawiania przenoszone 

zostają na życie codzienne. Upatruje więc autorka w wyczynie sportowym 

źródeł emanujących energię pozytywną, którą wyraża mistyka ognia 

(Znicza Olimpijskiego), a którą poetka z perspektywy skoczka uwolnionego 

chwilowo od praw grawitacji tak opisuje: „(...) jesteśmy łańcuchów/splecioną/ 

odległą kometą/bryłą wiatru nad ziemią/do góry nogami”. 

Prócz hołdu złożonego wybitnym sportowcom: Szewińskiej, Kukuczce, 

Beamonowi, Rutkiewicz, Bubce, autorka ukazuje owo doświadczenie walki 

z przestrzenią, w czasie której odczuwa się tę pełnię wolności: dążenia do 

szczytu możliwości, gdzie zarówno ciało, jak i myśl uwalniają się od balastu 

naturalnych ograniczeń, kiedy właśnie odnosi się wrażenie owej olimpijskiej 

boskości zwycięzcy. 

Cisza przerywana scenami wyjętymi z talii przyrody poprzetykanej jak 

dywan perłami uroczych dworków – to krajobraz, w którego klimacie rozgrywa 

się większość akcji wierszy Barbary Brandys, przedstawionych w tomiku 

pt. Malowany Dwór 3 . W kolejnych utworach prowadzi ona intymne rozmowy 

z roślinami, kwiatami, drzewami – niemymi świadkami losów ludzi, którzy 

zamieszkiwali kiedyś te budowle, ale i z samą sobą i Najwyższym. Niekiedy 

dokonuje retrospektywnego przeglądu uczuć i emocji wpisanych przez życie 

we własny życiorys. Nie stroni od silnie nacechowanych znaczeniem poszczególnych 

słów utworów podobnych do haiku, w których stara się wydobyć klimat 

uniesienia emocjonalnego nad cząstkami prawdy o takim bezpośrednim 

3 

Por. B. Brandys, Malowany dwór, Oficyna Konfraterni Poetów, Kraków 2000. 

20

„byciu świata” obok człowieka, którego źródła tkwią w podświadomości, spychane 

tam przez troski dnia codziennego. W wielu utworach Brandys jakby 

nakładają się na siebie dwa rytmy kalendarzowe: liturgiczny oraz przyrodniczy 

i wtedy podmiotami lirycznymi jej wierszy stają się same żywioły natury 

połączone w korowodzie ze świętymi. Poetka jest wręcz przekonana, że treści 

przeżyć ludzkich w kolejnych porach roku łączą to, co nadprzyrodzone z tym, 

co dane w życiu codziennym. Miejscem rozprzestrzeniania się wyobraźni poetki 

staje się Kraków i jego okolice. W tak kreślonym horyzoncie lokuje również 

osobiste wycieczki w krainę dzieciństwa, ale i ku dziełom sztuki wypełniającym 

galerie miasta oraz inspiracjom artystycznym ich autorów zawsze jakoś 

związanych z tymi miejscami. Kontemplacja zamysłów malarzy i wnikliwa 

analiza drobin życia, które otaczają tych artystów, nastrają ją egzystencjalnie – 

upodabniają jej poetykę do średniowiecznych narracji przepełnionych duchem 

monastyrów. Szczególnie udanie wgląda w takim nastroju w tajemnice starych 

dworów i budowli, w których kiedyś rozgrywało się bujne życie rodzinne 

i towarzyskie. Zwraca się zatem z pytaniami do ogrodów, drzew, starych murów, 

by zdradziły jej treści tajemnic, które być może przepadły już na wieki. 

Tomik ten i zawarte w nim wizje oraz emocje przekonują o tym, że warto 

rozmawiać z cieniami przeszłości, by zrozumieć lęk o przyszłość i ulżyć wątpliwościom, 

które narzuca człowiekowi teraźniejszość, szczególnie w czasie 

przełomu wieków. 

Dwa ciekawe tomy poezji opublikowała w 2000 roku Lidia Żukowska, 

tj. Niczyja jest dal oraz Nie kończący się sen. Le reve sans fin 4 . W pierwszym 

poetka penetruje dwa fizyczne wymiary świata – przestrzeń i czas, których doświadczanie 

i przeżywanie mobilizuje ludzi ku transcendowaniu w świat prawd 

bardziej wyraźnych, od tych bezpośrednio danych w codzienności. Poetka 

ukazuje tutaj siebie jako osieroconą przez miłość jej najbliższych: ojca i matki, 

z wiekiem coraz boleśniej odczuwalną. Stara się nadto pozyskać miłosną 

opiekę od matki-przyrody wcielającej się w wiatr, mgłę, deszcz, motyla, rosę. 

Żukowska komponuje również osobliwe erotyki w podobnym tonie – jak choćby 

ten „listopadowy”, w którym pisze: „skiby rozłożone/jak skrzydła w locie/ 

nad polami mgły/w las uciekają zające/moje włosy czesze wiatr//a może twoje 

ręce”. Podobnie jak w kolejnym tomiku, poetka podąża w obrębie swych wierszy 

za kimś i jakby przywołuje tego bliżej nieokreślonego kogoś, stanowiącego 

niewyczerpalne odniesienie własnych tęsknot, emocji oraz przeżyć. 

Drugi obszerny tom poezji krakowskiej autorki, wydany w języku polskim 

wraz z równoległym przekładzie na język francuski, rozpoczyna się od prób 

4 

Por. L. Żukowska, Niczyja jest dal, Oficyna Krakowska, Kraków 2000 i Nie kończący się 

sen. Le reve sans fin, Oficyna Krakowska, Kraków 2000. 

21

oglądania własnego portretu w żywiołach natury, dziełach sztuki oraz portretach 

literackich innych ludzi. Jej wiersze wyraziście ujawniają niespotykaną 

wrażliwość na kolorystykę i plastyczne wymiary świata. Wydaje się wręcz, że 

słowa i kolejne wersy jej utworów konstruowane są tak, jakby miały malować 

na blejtramach wyobraźni czytelnika wyraziste obrazy, przedstawiające pragnienia, 

tęsknoty i przeżycia poetki. Poetka konsekwentni próbuje zagospodarować 

słowem otaczające ją przestrzenia, podążając jakby lotem ptak – najczęściej 

śmigłej jaskółka – by przekraczać ograniczenia narzucane człowiekowi 

przez logikę upływającego czasu, panujących wśród ludzi stereotypów oraz 

konwenansów. Samotność i tęsknoty za bliskością miłości w jej różnorodnych 

postaciach dają autorce siły, by wydobyć się z granic, które narzucają na jej 

wolę sprzeczne emocje. Żukowska, powracając do świata dzieciństwa, próbuje 

w oparciu o zapamiętany jego klimat budować w swych wierszach świat bajki 

taki, by stał się on miejscem terapii naszej rzeczywistość, targanej furiami 

wylęgającymi się w ludzkich głowach. Ów bajeczny wymiar wierszy ma swe 

zakorzenienie zarówno w naturze, jak i sztuce, z którymi poetka jednoczy się 

w aurze miłości bezgranicznie po to, by zachować sens marzenia o wielkim 

i wiecznym uczuciu i by oddalić dręczący ją lęk przed zapomnieniem. Budując 

strukturę tego tomiku w konwencji następujących po sobie marzeń sennych, 

przeplatających się z rzeczywistości, poetka pisze: „(...) są słowa/które budzą 

miłość/i te wywoływane z pamięci/bolesne śmieszne oskarżające/są też słowa 

których się nie wypowiada/a które śnią się po nocach”. 

Od kilkunastu już lat Helena Gordziej – poetka związana z poznańskim 

środowiskiem literackim – dokonuje w kolejnych swych książkach poetyckich 

bezwzględnego rozrachunku z własnym życiem, poszukując recepty na wyjaśnienie 

jego fenomenu egzystencjalnego. To, co w wierszach tej doświadczone 

autorki jest cenne, bierze się głównie z faktu jej osobistej odwagi, by z perspektywy 

lat osobistym doświadczeń życiowych przybliżyć ludziom prawdy 

o nich samych, które są dla nich zawsze budujące i radosne. Poetka przygotowuje 

się niewątpliwie do doświadczenia śmierci i nie jest jej żal, że musi to 

nastąpić: już wcześniej się z tą prawdą pogodziła i dlatego mówi o niej, a nie 

milczy. Zanim jednak umrze, opisuje ten swój świat, który także szybko umiera 

i pewnie umrze wraz z jej pamięcią. W tomiku pt. Skazani na mrok 5 Gordziej 

przekonywająco unaocznia jak odchodzą z naszych bezpośrednich doświadczeń 

znane dawniej kolory i zapachy wsi, uprawianej roli, tętniącej życiem 

obory. Pozostają po nich tylko szkielety rozsypujących się starych domów, zarastający 

zielskiem, rozsypujące się w proch niebytu pod ciosami agresywnie 

ekspandującej cywilizacji wszechobcenego miasta. W tym zażartym dialogu 

5 

Por. H. Gordziej, Skazani na mrok, Poetikon, Poznań 2000. 

22

z przeszłością, któremu towarzyszy echo mlaskającej „bezzębnymi dziąsłami” 

pustki, poetka doradza współczesnym ludziom, by nie zapominali przeszłości 

i by dali jej należną posługę, co uwolni ich od strachu egzystencjalnego przed 

nieuchronną śmiercią i pomoże godziwie znosić bolesne niedogodności starości. 

Odkrywczo udało się jej także opisać zjawisko, że w żywiołowo rozwijającej 

się cywilizacji starzeją się nie tylko ludzie, ale i litery, pismo, słowa, wartości, 

które w zgiełku świata spadają jak grzeszne anioły w otchłanie chaosu. 

Nieprzypadkowo poetka rozmawia najczęściej z rówieśnikami i przyjaciółmi 

już będącymi w zaświatach, sądząc, że jest przez nich w pełni zrozumiała. 

W niektórych wierszach Gordziej wyjawia swą głęboką miłość oraz podziw 

dla przyrody, która dysponuje tą wspaniałą siłą nieustannego odradzania się 

z letargu niebytu, czego niestety brak człowiekowi. W sztuce także widzi 

podobne źródło odradzających się energii życia i dlatego z ogromnym pietyzmem 

przeżywa artystyczne walory twórczości Tadeusza Różewicza, Stanisława 

Przybyszewskiego, Adama Mickiewicza czy Fryderyka Chopina. 

Wiele jej wierszy – to drastyczna krytyka cywilizacji, która zamieniła – 

w opinii poznańskiej autorki – nasz obecny świat w notorycznego i „niechlujnego 

pijaka”; odbierając jednocześnie sens „upływającemu czasowi”, który 

z kolei zdeprecjonował znaczenie aktu umierania i śmierci. Prawda – w opinii 

Gordziej – jest jednak taka i tego cywilizacja nie może zagłuszyć, że śmierć 

jest rewersem grzechu pierworodnego ludzi, w który uwikłany został i sam 

Stwórca, powołujący do bytu człowieka na obraz i podobieństwo swoje. Ta 

degeneracja jego bytu odczuwania z upływem czasu, przyczyna chaosu we 

współczesnym świecie, nie oszczędza nawet tak wyrazistego symbolu życia 

człowieka, jakim była i jest budowana przez niego droga. Poetka pisze o niej 

tak: „(...) Przyzwyczaiła się do bólu//zawsze jednak po przejeździe/żeliwnego 

pojazdu/czuję jak drży strwożona// (...) Potarganym zielskiem przykryła 

bruk/leży znieruchomiała//postradała zmysł prowadzenia”. A więc pyta: dokąd 

ma zmierzać dzisiaj człowiek? I to pełne niepokoju pytanie o przyszłość 

naszego gatunku w wierszach Heleny Gordziej słychać bardzo donośnie. Dobrze, 

że je tak notorycznie powtarza, nawet z uporem maniaka, bo daje ono 

ciągle do myślenia. 

Joanna Babiarz Król urodziła się na stałe mieszka w Nowym Sączu. Jako 

poetka ma w tym środowisku ustaloną pozycje artystyczną. Jej tomik pt. Piąta 

pora roku 6 dobrze ilustruje stylistykę i tematy literackie, podejmowane 

przez pisarzy tego regionu. Twórczość ta ma zasadniczo dwa wymiary: egzystencjalny 

oraz kontemplacyjny. Prawie wszystkie jej wiersze są lirykami, 

6 

Por. J. Babiarz Król, Piąta pora roku, Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, Nowy 

Sącz 2000. 

23

wewnątrz których ścierają się formy dobra i zła, nakierowujące wrażliwość 

autorki na losy ludzi. Za tymi utworami widać także w tle piękno naturalne 

w rozbudowywanych obrazach przyrody, charakterystyczne dla krajobrazu 

Sądecczyzny. Miłość i śmierć, bliscy i przypadkowi ludzie, nadzieje i tęsknoty, 

sen oraz jawa – to strony świata, pomiędzy którymi rozgrywa się ta 

poezja, w której artystka buduje własne wizje świata, by podzielić się nimi 

z ludźmi, którzy również poszukują dla swych przeżyć odpowiednich wizji. 

Chce ona w ten sposób pokazać, że ludzie zawsze kierują myśli i uczucia 

w kierunku wertykalnym, by z jego wysokości odnajdywać osobiste, istotne 

dla nich wymiary transcendencji. Poszukiwanie owej dodatkowej pory 

roku stanowi jakby świadectwo przekroczenia przez poetkę cyklu metafor 

narzucanych na animistycznie postrzeganą przez nią przyrodę, co oznacza, 

że w jej cyklu dzięki specyficznej i sobie właściwej wrażliwości odnajduje 

własną i tylko sobie znaną porę roku, podobnie jak czynią to inne 

stworzenia zamieszkujące ten naturalny świat wokół ludzi. Dobrze klimat 

poezji Babiarz Król oddaje następujący fragment wiersza: „(...) zapytać zająca 

o strach/spojrzeć sarnie w oczy/z ptakiem podzielić się ziarnem słonecznika//i 

pozostać na zawsze/w tej ciszy/w mchu/i we wrzosie”. 

W regionie sądeckim również mieszka i tworzy poezję malarka – Barbara 

Krężołek Paluch. Pisze ona także książeczki dla dzieci i one ich oglądy świata, 

stanowią nierzadko perspektywę jej refleksji poetyckiej. Tom wierszy pt. 

Rozmowy z wiatrem 7 został zaaranżowany przez artystkę jakby na deskach teatru, 

które rozprzestrzeniają się w dolinie Popradu: od Piwnicznej, przez Muszynę, 

po Krynicę. W antraktach tego poetyckiego spektaklu udaje się poetka 

do swych ulubionych miejsc w dolinie Dunajca, gdzie spędziła dzieciństwo, 

i gdzie zbudowała pierwotną strukturę osobistego kosmosu, fundament własnej 

tożsamości kulturowej, określający do dzisiaj jej miejsce w świecie, a odzwierciedlony 

zarówno w obrazach i wierszach. Właściwie uprawianie poezja 

ma dla Krężołek Paluch posmak praktyki filozoficznej, która uczy, koi, bawi, 

prowadzi do wewnętrznej doskonałości i spełniania się w sobie, co daje jej 

niewątpliwie ogromną satysfakcję, której imię brzmi: Summum Bonum. Prócz 

tęsknot za ciszą świata i duszy, pochwały wszelkich form miłości oraz przyjaźni, 

ale i nadziei, w wierszach poetki z Piwnicznej pojawiają się także dziwadła, 

które napawają czytelnika przeżyciami o posmaku dramaturgicznym, choć ludzie 

z tamtych okolic spotkali je w miejscowych legendach i bajkach. Poetka 

próbuje je oswoić również modlitwą, pomagającą zaklinać w słowa wiersza 

ten nasz często „dziwny świat” i na pomoc przywołać niebiańskie anioły, co 

upewnia ją, że należy pogodził się z najeżoną sprzecznościami logiką życia 

7 

Por. B. Krężołek Paluch, Rozmowa z wiatrem, Wydawnictwo Sponsor, Kraków 1999. 

24

codziennego. W jednym z wierszy pisze: „(...) kładę się/łez krzyżem/na marmurach/zimowych 

bazylik//ścieżką ciernistych kapliczek/idę do Domu Ojca// 

w otwartej dłoni/niosę wiersz”. Bo dla poetki góry Beskidu są jakby ołtarzem, 

odskocznią, świątynia, w której wierszem można dotykać tego, co w świecie 

tym odczuwane jest jako boskie, choć z drugiej strony bliskie człowiekowi. 

W kręgu poezji męskiej 

Pod zielonym drzewem życia 8 – to tytuł zbioru poezji autorstwa Józefa 

Barana, będący szóstym tomem serii Poeci Krakowa, wydawanej prze Śródmiejski 

Ośrodek Kultury w Krakowie. Wybór odzwierciedla rozwój oraz ewolucje 

artystyczną twórczości tego znanego i cenionego poety. Zamieszczone 

tu wiersze z licznych jego tomików ukazują dojrzewanie jego twórczości, co 

zaowocował tym, że zajmuje ona obecnie wysoką pozycję w poezji rodzimej, 

zawdzięczając ją głównie wielce oryginalnemu styl tworzenia, przemawiającego 

do wyobraźni Czytelnika. I tak jest i w tym wyborze, gdzie odnajdujemy 

interesujące modele metafory, wciągający klimat utworów, w których dokonuje 

się w obrębie podmiotów lirycznych unifikacja ducha przyrody z uczuciami 

ludzi. Te wiersze są o ludziach i dla ludzi. Charakteryzują się mocnym osadzeniem 

w rzeczywistości, ale i w narodowej tradycji liryki wysokiego lotu. 

Baran ceni bowiem i szanuje słowo, wypełniając go treściami i przeżyciami 

wyrazistymi, łatwymi do zrozumienia oraz efektywnego przeżywania. Można 

więc podzielić opinię, że prostota pieśni o walorach życia pobrzmiewająca 

w wiersza tego krakowskiego pisarza jest źródłem jego szerokiej popularności 

wśród czytelników. Trudno oprzeć się przecież urokowi takiego oto wiersza, 

kiedy poeta pisze w „Małej kosmogonii majowej”, że „(...) zieleń trzepocze rośnie/pachnie 

śpiew kwitnie/ani na moment nie milknie/w sercu miłosna wrzawa//znów 

jestem/tym światem/zadziwiony jak dziecko//na zmądrzenie/mam 

przed sobą/jeszcze całą wieczność”. 

Całe życie z Erosem i Gdy cię wspominam 9 – to tytuły dwóch kolejnych 

tomików autorstwa Stanisława Franczaka. Choć powstały z odmiennych inspiracji, 

to w obydwu przypadkach ich wspólnym mianownikiem jest erotyka 

różnie postrzegana i opisywana. Całe życie z Erosem – to książeczka tak 

przemyślnie zbudowana z kolejnych wierszy, że przedstawia jakby ewolucję 

erotyki rozwijającej się z wiekiem między kobietą a mężczyzną: od urodzenia 

8 

Por. J. Baran, Pod zielonym drzewem życia, Śródmiejski Ośrodek Kultury, Kraków 2000. 

9 

Por. S. Franczak, Całe życie z Erosem, Krakowski Klub Artystyczno-Literacki, Kraków 

2000 i Gdy cię wspominam, Stowarzyszenie Twórcze Artystyczno-Literackie, Kraków 2000. 

25

aż do śmierci. Mówiąc prościej, poeta wydaje się milcząco zakładać, że prawa 

i siła oczarowania erotycznego ma charakter wręcz metafizyczny, pozwalając 

zakochanym być wiernym dozgonnie. Wiersz pt. „Poglądy” trafnie oddaje 

dowcipną, momentami rubaszną, logikę niektórych utworów zamieszczonych 

w tym tomiku, a czytamy w nim, że: „Ale dupa –/powiedział dziadek/wskazując 

laską/dziewczynę//Fajna babka –/przytaknął syn//Niezła laska –/ mruknął 

wnuk”. Także inne utwory tam pomieszczone mają charakter dowcipny i humorystyczny, 

ukazują często aspekty życie erotycznego ze szczyptą liryzmu, 

w aurze komizmu oraz groteski. Nie są one do końca pozbawione nuty refleksji 

nad istotą relacji między seksem, miłością, zdradą, cudzołóstwem, a nawet 

starością i śmiercią, w których to rubaszną frazą poeta odsłania ich erotyczne 

oblicza. Tomik pt. Gdy cię wspominam natomiast stanowi zbiór wierszy powstały 

na okoliczność jubileuszu czterdziestolecia ukończenia przez Franczaka 

Liceum Ogólnokształcącego w Suchej Beskidzkiej. Tomik został ozdobiony 

fotografiami z tamtych lat, a wiele utworów poeta poświęcił koleżankom 

i kolegom z lat młodości oraz swym nauczycielkom i nauczycielom. I tu także 

elementy erotyczne są obecne, choć bardziej przenika je tęsknota za tymi bujnymi 

i wyrazistymi latami życia. W jednym z wierszy przypominających owe 

lata autor napisał: „(...) serce topnieje w dłoni/gdy usta wilgotnieją/pragnienie 

rośnie jak drzewo/wzdychają piersi dziewcząt/a rymy twoich włosów/spływają 

ci po ramionach/i drżą struny palców/gotowe na spotkanie/lecz cienie na 

suficie/biegną w różne strony//Życie pisze swój wiersz/patykiem na piasku”. 

Wojciech Kudyba – to poeta działający w Nowym Sączu, gdzie pracuje 

jako nauczyciel języka polskiego w tamtejszych liceach. Wiersze dla księdza 

Jan i innych bliskich osób 10 jego autorstwa tworzą ciekawy tomik, bardzo 

nastrojowy i liryczny, niewątpliwie inspirowany poezją ks. Jana Twardowskiego. 

Poeta prowadzi żarliwy dialog z bliskimi sobie osobowościami poetyckimi 

– Romanem Brandstaetterem, Zbigniewem Herbertem, ks. Januszem 

Stanisławem Pasierben, Markiem Basiagą, Juliuszem Słowackim, Anną Kamieńską, 

Św. Pawłem, Wandą Łomnicką-Dulak. Klimat tych wierszy zbliżony 

jest do tego, co zwykło nazywać się wyznaniem głębokiej wiary, której celem 

jest dotarcie do świętości w wymiarze zarówno wiecznym, jak i doczesnym. 

Wiersze Kudyby są niespotykanie mocne w wymiarze religijnym i odnosi się 

wrażenie, że poeta bezpośrednio obcuje z boskością, jej wcieleniami w świecie, 

poza upływem czasu, wymiarami przestrzeni i wbrew nieodwracalności 

historii. Rzadko spotyka się tego typu poezję, która tak plastycznie demonstrowałaby 

religijne i metafizyczne wglądy artysty w ów pozaczasowy i fizyczny 

10 

Por. W. Kudyba, Wiersze dla księdza Jana i innych bliskich osób, Katolickie Stowarzyszenie 

„Civitas Chrystiana”, Nowy Sącz 1999. 

26

porządek rzeczy. W wierszu pt. „Szczelina” tak oto Kudyba opisuje otwarcie 

boku Jezusa na krzyżu: „(...) W miejscu gdzie kołysze się krew,/z lewej 

strony mostka –/Robią niewielką szczelinę/Szczelina jest naprawdę mała./Ma 

wystrzępione brzegi i lekko ukośne sklepienie./Z którego opadają krople//To 

właśnie przez nią przeciska się/Jezus”. Jak łatwo zauważyć, wyobraźnia poety 

nowosądeckiego jest pod wieloma względami podobna w klimacie do poetyki 

twórczości Brunona Schulza, co wcześniej w poezji polskiej chyba się nie 

zdarzyło. Choć obydwaj wyznawali odmienne religie, to jednak wizje i zamysły 

artystyczne w ich artystycznej ekspresji bardzo plastycznie sprawdzają 

w świat wyobrażeń metafizycznych. 

Poeta może niekiedy tak się w świecie usytuować, jakby co dopiero nastąpił 

w nim „Wielki Wybuch”, a więc rozpoczęła się nowa artystyczna kosmogonia, 

której wyrazem są jego słowa i obrazy upostaciowione metaforycznie 

w utworach. Tak zdaje się wyglądać sytuacja w tomiku wierszy Roberta Marcinkowskiego 

– architekta i poety, noszącego tytuł: Przez krajobraz nieziemski 

iść 11 . Składają się na niego dobrze skomponowane wiersze, piosenki globtrotera, 

konstrukcje słowno-plastyczne, w których autor wzbogaca poezję własną 

grafiką i fotografią. Tomik ma nadto charakter pewnego typu dokumentacji 

artystycznej, w której zarówno wynik, jak i zamysł artystyczny składają się na 

niektóre utwory. Polega to na tym, że obiekty sfotografowane i tam zmieszczone 

obok wierszy były bezpośrednia ich inspiracja. Poezja Marcinkowskiego 

stara się równocześnie penetrować nie tylko nasz świat, ale i kosmos, by 

w szerokim wymiarze rozumieć i przeżywać bezpośrednie otoczenie ludzi. 

Szczególnie inspiruje poetę słońce i jego życiodajna energia, którą postrzega 

właściwie we wszystkich formach istnienia, a tam, gdzie go brak, ukazuje się 

„ciemność nie-istnienia”. W wierszu pt. „Cień” czytamy więc: „Wkrótce wypełznie,/dosięgnie 

mnie/ramieniem zmierzchu-//w domyśle,/w zakamarkach 

dnia,/nawet w ostrym słońcu/czai się/cień. 

Innym poetą próbującym swoich sił artystycznych, ciekawie eksperymentującym, 

choć raczej z konwenasem, stylem i tradycja literacką jest Marek 

Wawrzyński. Jego próby literackie trafnie odzwierciedla dziwacznie zatytułowany 

arkusz poetycki pt. Zeszyt szkolny 16-kartkowy z bibułą z papieru kl. III 12 , 

wydany w formie edytorskiej nawiązującej do zeszytu ucznia. Zamieszczone 

tu wiersze Wawrzyńskiego należałoby chyba określić mianem „liryków stacjonarnych”, 

w których wyobraźnia autora fotografuje chwile z życia anoni- 

11 

Por. R. Marcinkowski, Przez krajobraz nieziemski iść, Wydawnictwo KA 2 s.c., Kraków 

2000. 

12 

Por. M. Wawrzyński, Zeszyt szkolny 16-kartkowy z bibułą z papieru k. III, I Biblioteka Morderców 

Sztuki, Kraków 2001. 

27

mowych ludzi. Poeta alegorycznie i wielce subiektywnie oraz z premedytacją 

eksploatuje zderzenia zdarzeń niepowtarzalnych tak, by uwiecznić je przy pomocy 

adekwatnej wersyfikacji, która bezpośrednio zostaje mu narzuca przez 

sytuację, co domaga się odpowiedniego styl i sposób werbalizacji, by oddać 

uchwycony układu zdarzenia i towarzyszących im przeżyć autora. Owo roszujące 

się tu credo artystyczne młodego pisarza ilustruje jeden z jego wierszy, 

który mówi, że „poezja/jest kartką/kartka/jest poezją” (jak się później okaże, 

wiersz ten będzie przez autora ciągle powtarzany w kolejnych zbiorkach, ale 

odmiennych kontekstach sytuacyjnych). Inną specyficzną własnością klimatu 

poetyki tego autora jest niewątpliwie sprzeciw wobec „stosunku byle jakiego” 

publiczności do twórczości, polegający na tym, że dobry wiersz nawet „byle 

jako wydany” powinien jednak zmusić ją do namysłu i zwrócenia uwagi na 

aktualna sytuację twórców i twórczości oraz, którzy po prostu „klepią biedę”. 

Wawrzyński pracuje przecież jako barman, który z tej perspektywy obserwuje 

świat i pisze tam na serwetach wiersze, inspirowane m. in. tym układem odniesień 

z ludźmi przychodzącym do kawiarni oraz, kiedy klientów jest mniej, 

wycieczkami odbywanymi w pamięci, ku krainie dzieciństwa, postrzeganej 

jak „rajski ogród”. 

Dzięki temu poecie krakowskie Radio Alfa wyemitowało już 400 programów 

z cyklu „Nie każdy rodzi się poetą”. Programy te w każdy wtorek wieczorem 

przekazują słuchaczom Krakowa i okolic spotkania z poezją żywą, jej 

autorami, która trafia nie tylko „pod przysłowiowe strzechy”. Idzie tu o osobę 

redaktora i poety Ryszarda Rodzika, który opublikowała niezmiernie ciekawy 

tomik – tym razem – własnych wierszy. Nosi on tytuł Fotoplastikon 13 i zawiera 

bardzo nastrojowe utwory, pełne liryzmu, oszczędne w formie, o charakterze 

głównie reminiscencji na temat zdarzeń przeżytych przez poetę w sposób wyjątkowy, 

a więc mocno odciśniętych w jego pamięć. Większość wierszy Rodzika 

wyraża optymistyczne nastawienie do świata, dzisiaj rzadko spotykane 

u poetów. Siłą tej poezji jest niewątpliwie prostota, zrozumiałość, wyszukana, 

ale nie wydumana metaforyka, mająca wiele walorów odkrywczych, co skutkuje 

m. in. tym, że czytelnik może łatwo nawiązać bliższy kontakt z autorem. 

W jednym z jego wierszy czytamy: „w galerii/rzeczy ulotnych/słońce/rozwiesza 

na ścianach dnia/własne obrazy cieni/wystawa czynna/tylko w dni pogodne/od 

świtu do zmroku”. 

Warto więc na zakończenie tego szkicu pokusić się o pewne uogólnienia 

na temat poetów i ich twórczości na progu trzeciego milenium. Co więc inspiruje, 

niepokoi i skłania tych ludzi wrażliwych do pisania i udostępniania 

innym swych wizji artystycznym: o czym chcą oni zakomunikować? 

13 

Por. R. Rodzik, Fotoplastikon, Towarzystwo Słowaków w Polsce, Kraków 2001. 

28

Na plan pierwszy wysuwa się bez wątpienia ogromnie przychylny i wręcz 

rewerentny stosunek piszących do przyrody; jej wymiaru estetycznego, etycznego 

oraz metafizycznego. Wydaje się, że autorzy podświadomie czują, iż 

otoczenie przyrodnicze ludzi żywiołowo się kurczy, co i pośrednio zagraża 

egzystencji ich samych. Przyroda jako całość i jako oddzielne jej części, jednostkowi 

przedstawiciela świata roślin i zwierząt, inspirują autorów do aktów 

poezjowania i wzbogacania różnych jej oblicz, tych jeszcze dzikich i tych już 

zurbanizowany, treści artystycznych przekazów poetów, zawirających podziw 

dal jej piekna i przedustawnej hormonii. W związku z silną orientacją piszących 

na przyrodę, kolejna kwestia obecna w tej twórczości to mocno egzystencjalna 

postawa piszących, w która angażują pamięć indywidualną i próbują 

jej treści zestawiać z pamięcią zbiorową społeczeństwa. Również ważnym 

elementem przekazu poetyckiego inspirującym pisarzy stają się dzieła sztuki, 

dzięki którym komunikują się oni z wartościowym artystycznym z przeszłości. 

Nieprzypadkowo więc ważną staje się dla nich rozpoczynającego się nowe 

milenium, w którym spuścizna dziejów musi być jakoś twórczo zagospodarowana 

przez kolejne generacje artystów, bo specyfika rodzimej kultury nie 

straciła źródeł i fundamentu bytowego własnej tożsamości. 

Coraz mniej jednak zwracają oni uwagę na społeczne aspekty pamięci 

i coraz dalej odsuwają się od związków sztuki z polityką. Pojawia się bowiem 

w ich szeregach świadomość, że politycy i historycy wykorzystują obecnie 

najczęściej komunikację artystyczną do manipulacji nastrojami społecznymi, 

dalekimi od prawdziwej wartości tego typu przekazu. By się w tym upewnić, 

piszący podejmują nawet próby przekraczania tradycyjnych granic wolności 

twórczej, które narzuca im współczesne społeczeństwo, fizyczny stan świata, 

gwałtownie rozprzestrzeniające się wśród ludzi postawy na niczym nieograniczonych 

emocjach. Ich twórczość staje w konsekwencji coraz bardzie subiektywna 

i osobista. 

Rozrastająca się żywiołowo społeczność miasta oraz wzory życia miejskiego 

staje się dla poetów źródłem niechęci, frustracji, a nawet agresji werbalnej. 

Zagęszczenie bowiem przestrzeni społecznej prowadzi właściwie do 

jej zaniku, czyli w praktyce do załamania się komunikacji społecznej o charakterze 

typowo artystycznym, a więc i utraty dostępu do szerszych kręgów publiczności 

własnej twórczości. Rozwijające się żywiołowo media i multimedia 

narzucają twórcom zasady i normy komunikowania medialnego, które burzą 

ów intymny stosunek między publicznością i poetą: nie może on w sposób 

właściwy wypełniać swej misji artystycznej. Jeżeli chce być obecny w mediach, 

musi się liczyć z tym, że będzie „sprzedajny”, a intencje i wartości zawarte 

w jego utworach posłużą celom komercyjnym. Zanikające tradycyjne 

więzi społeczne na rzecz więzi kreowanych przez media generują dodatkowo 

29

eksplozję relatywizmów w sferach wyborów aksjologicznych, a komunikowanie 

przeradza się w negocjacje i transakcje wręcz handlowe między aktorami 

życia publicznego, co właściwie wyrzuca poetę z tego obiegu informacyjnego 

poza obszar, na którym mógłby on maksymalizować sens i ich osobiste innowacje 

we własnym przekazie artystycznym. Zostaje faktycznie skazany na 

marginalizację wżyciu społecznym i miałkość treściowa jego komunikatów 

artystycznych. To zaś podcina jego technikom metaforyzacji skrzydła i spłaszcza 

wielowymiarowość jego frazy literackiej. 

W związku z taką sytuację, w odwracającym się od artysty społeczeństwie, 

w którym jedynie w ludzie dążącą za wszelką cenę do nadmiernego 

bogacenia się, ale i rozszerzają wśród innych obszary biedy, widzi bezsens 

istnienia. To przekonanie wzmacnia również szerząca się agresja w stosunkach 

międzyludzkich oraz w ich relacjach z otoczeniem zarówno społeczny, 

ale i przyrodniczym. Pogoń za miłością i pozytywnymi uczuciami, które w życiu 

codziennym przybierają formę „wyścigu szczurów” gnanych siłami pożądania 

za mamoną, doprowadziły do tego, że te pozytywne wartości stały się 

deficytowe, podobnie jak inne dobra duchowe, co ogromnie niepokoi poetów. 

Trudno u nich znaleźć więc „budujący optymizm” czy chęć skupiania wokół 

siebie jakichś większych wspólnot ideowych, bo nie można bez hipokryzji 

przecież głosić jakiejkolwiek solidarności w świecie wyzutym z miłości i bezinteresownej 

przyjaźni do człowieka i innych istot żywych z jego otoczenia, 

na co wskazują badania na współczesnym preferencjami wartości Polaków, 

z którym korespondują żywione przez nich oceny wartości kultywowanych we 

współczesnej kulturze rodzimej 14 . 

Wszyscy z omówionych poetów, każdy w sobie właściwy sposób, szukają 

wymiaru nowej transcendencji i to jest niewątpliwie im wszystkim wspólne. 

Czynią tak dlatego, że zarówno w mediach, jak i na ambonach imiona miłości, 

przyjaźni, prawdy i sprawiedliwości są wymienia nagminnie i do znudzenia 

w różnych konstelacjach ideowych, ale w praktyce życia codziennego raczej 

szukać ich „nadaremno”. Im więcej bowiem o nich się słyszy, tym mniej ich 

można zobaczyć i doświadczyć, co każdy poeta czuje i z czym zgodzić się 

przecież nie może. Rodzi się więc w nim ów pierwotny przymus związany 

z weną tworzenia, „powoływania do bytu tego, co być powinno”, ślepy na 

koniunkturalizmy społeczne poeta musi pisać – lepsze lub gorsze – wiersze. 

14 

Por. W. Pisarek, Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność: lata dziewięćdziesiąte, „Zeszyty 

Prasoznawcze” 2000, nr 3–4(163–164), s. 26–33 i I. S. Fiut, Pisma społeczno-kulturalne 

w latach 1989–2000, „Zeszyty Prasoznawcze” 2000, nr 3–4(163–164), s. 71–75. 

30

ROZDZIAŁ III 

Miłość w poetyckich dyskursach 

Życie literackie, a szczególnie pisanie poezji, odzwierciedla w dużym stopniu 

nastroje ogół społeczeństwa, które dla wszelkich form władzy nie są w najczęściej 

pocieszające. Poetów i artystów nie interesuje specjalnie ta sytuacja 

i jak tylko mogą, starają się uwieść publiczność walorami własnej twórczości – 

przekazać emocje, które przyciągną uwagę czytelnika: poprowadzą go w krainę, 

gdzie miłość i nienawiść napierają na siebie, przy okazji oczarowując i uwodząc 

jego duszę. Cóż może być bowiem bardziej emocjonującego dla człowieka, jeśli 

nie przeżycia i uniesienia związane z konsumowaniem aktu miłości, roztaczającą 

się wokół niego aurą, ale i jego wyszukane owoce. Przedstawimy więc kilka 

ciekawych – naszym zdaniem – propozycji literackich, które pośrednio lub 

bezpośrednio podejmują wyzwanie, jakie niesie ze sobą miłość i związane z nią 

przeżycia oraz nastroje. Zawierają one bowiem interesujące przekazy artystycznych 

wizji świata, antycypujące różne wersje jego przyszłość i poszukujące dróg 

urzeczywistniania wartości, bez których ludzkie humanistas zatraciłoby zdecydowanie 

swój osobliwy sens. Miłość jawi się tu wartością centralną, organizującą 

i aktywizującą świat ludzkich doznać, a poeci mający z istoty słabość do 

kochania spraw niesamowitych najczęściej podejmują to jarzmo egzystencjalne 

i szeroko piszą o nim, a przysłowiowy pot, łzy, a nie rzadko krew, pojawiające 

się na marginesie tak angażowanych uczuć, których zapachy rozsiewają ich 

utwory, często odsyłają również do podłoża ich świata mentalnego; do źródeł 

myśli oraz przeżyć tam jakoś skrzętnie przechowywanych. 

Propozycja artystyczna Aleksandra Jasickiego – to burzliwa historia miłosna, 

spisana metodą korespondencji SMS-owej między namiętnymi i szalonymi 

kochankami, rozbudowana następnie w pełnowartościowe wiersze, 

w które autor – emocjonalny eksperymentator – wbudował spisane elektronicznie 

wyznania obojga kochanków 1 . Niewątpliwie wiersze te przepełnione 

1 

Por. A. Jasicki, Ola B. (poemat SMS-em), Studio ONZE, Kraków 2003. 

31

są płciowością, erotyzmem, seksualizmem, a ich ekspresja została dodatkowo 

wzmocniona prostą i jednoznaczną metaforą przyrodniczą oraz zdjęciami 

poety-preformatora. Poeta-kochanek, grający także ciałem i obrazem własną 

historię miłosną, dokonuje wiwisekcji swych i partnerki uczuć, skrupulatnie 

eksponując tło egzystencjalne kłębiących się emocji oraz przeżyć stron tego 

wielowymiarowego aktu fascynacji sobą i wydarzeniem zakochania się wzajemnego. 

Miłość ta na tyle wzbogaca kochanków, na ile staje się terapią bolesnej 

i przykrej rutyny dnia codziennego: na tyle rujnuje stary świat i układ 

istnienia, na ile rodzi nowe siły witalne i ich personifikację, jaką jest dziecko – 

kwiat miłości, widziany przez otoczenie jako owoc grzesznego zauroczenia. 

W wierszu pt. „Szczodra noc” czytamy – „(...) ...kochaj mnie powoli/cicho 

jeszcze ciszej/całe miasto się zleci/i/będzie się gapić!”. Na dobrą sprawę tomik 

Jasickiego – to ekshibicjonistyczne oswajanie grzechu, który zawsze jakoś towarzyszy 

miłości i odsyła w tło wielu innych uczuć, których owocem było, jest 

i będzie nowe życie – wspaniały przejaw uniesienia duszy nakładający na nią 

to grzeszne jarzmo potępienia. Zrozumiałym więc staje się w kontekście tych 

wynurzeń credo poety, który pisze, iż: „Kocham, więc ranię...” 

Zwątpienie we wszechmocną siłę rozumu i jego zmaterializowane formy 

wyrażające się w technice, to jakby nowa forma wyznania przypominająca duchu 

myśli Błażeja Pascala. Im więcej możemy, tym więcej nie możemy – taka to 

dialektyka przenika kolejne utwory poetyckie zebrane przez Wojciecha Kawińskiego 

w tomik wierszy Widok z okna 2 . Poeta dokonuje tu twardego i bezwzględnego 

rozliczenia wieku XX, w którym rozwinięte wielkie możliwości ludzi, tak 

samo skutecznie, jak i postępowi, posłużyły kolejnym falom gwałtu, przemocy 

i wojny przetaczających się przez świat. I to, co po nich pozostaje – jak pisze 

poeta – „(...) jest mgiełką, treścią rozbitego szkła”. Tradycyjne sensy i znaczenia 

w tym wieku ulegają korozji i rozpadowi, a „(....) wiek pisze czarny poemat, 

wersem niedoskonałym”, zaś świat nadchodzący staje się obcy ludziom 

i zamraża ich emocje. Nawet przyroda, którą kiedyś podziwiał poeta, teraz staje 

się mu obca, a kiedyś rozwijający się jej wspaniały busz, dzisiaj przekształcił 

się w „busz wielkiego miasta”, gdzie pali się już „ogień końca świata”. 

Poeta pod ciężarem tych doświadczeń jako podmiot liryczny swych wierszy 

traci poczucie czasu obiektywnego, co w rezultacie wzmaga jego subiektywny 

i wewnętrzny upływ i dlatego ciągle definitywny koniec wszechrzeczy staje 

mu przed oczyma. Jego egzystencja zaczyna przypominać otwartą ranę. Wiersze 

Kawińskiego jakby uciekają z kartek papieru, oddalają się od autora, i stają 

się słyszalne jako własne echo w świecie zewnętrznym: poeta pisze więc „(...) 

rękopis deszczu wciąż dymi za oknem”. 

2 

Por. W. Kawiński, Widok z okna, Oficyna Konfraterni Poetów, Kraków 2002. 

32

Ta transformacja świata w poezji krakowskiego poety prowadzi do jego 

wielkiego osamotnienie, żalu po utracie bliskich, tęsknoty za nimi, by napisać 

o sobie, że czuje się „(…) już/ (...) jak ten poeta z demobilu”, zaś jego świat 

wypełniają „zabójcy słów”, których mordercami bezpośrednimi są głównie 

agresywne i panujące nad duszami ludzi media. Jeśli rozumie jeszcze kogoś, 

to przyjaciół po piórze, których już nie ma – m. in. Jana Bolesława Ożoga, 

Tadeusza Śliwiaka, Witolda Wirpszę – czy Jarosława Iwaszkiewicza. Również 

głęboka miłość do córki i matki w swym małym świecie „widzianym z okna” 

stanowi ostoję jego codzienności i wzmacnia przekonanie o potrzebie tworzenia. 

Twórczość bowiem pozwala mu w dużej mierze powracać do siebie 

i chronić resztki nadwątlonej z latami tożsamości. 

Ta poznańska poetka ciągle częstuje nas kolejną i wspaniałą porcją pięknych, 

nastrojowych i dających do myślenia wierszy. Ukształtowana w młodości 

przez życie wiejskie, nasycone pracą, więziami rodzinnymi i sąsiedzkimi, 

przyjaznym stosunkiem do przyrody: jej pięknem i wielkością, poetka zwraca 

się ku tej krainie, by z czułością i wnikliwością pochylić się u progu życia nad 

sensem ludzkiego istnienia. Podobnie jak i w poprzednich jej książkach i tym 

razem w 28 tomiku pt. Czciciele nowiu 3 , autorka konsekwentnie rozwija swój 

pejzaż poetycki. Mówimy więc o Helenie Gordziej, która eksploatuje w swych 

utworach tą szczególną wrażliwość na wartości środowiska przyrodniczego, 

życia i egzystencji prostego człowieka. Są to obdarzane szczególna troską 

przedmioty jej miłości. Długie i rozległe doświadczenia życiowe, pochwała 

zwykłej uczciwości, słabość do piękna we wszystkich jego postaciach wręcz 

obsesyjnie rozplenia się w jej utworach. Ciągle powraca do lat młodości, swej 

„wioski dzieciństwa”, z której weszła „(...) w miasta murowaną studnię, by 

z musu gasić pragnienie (...) wodą o skażonym smaku”. Kolejne wiersze zebrane 

w tomiku – to obrazy przepełnione rustykalnym klimatem wsi, prozą 

życia jej mieszkańców i ich troskami, głównie o to, by żyć zgodnie z wiekopomnymi 

prawami ich żywicielki Ziemi, bacząc, by „nie siali na nowiu” 

ziarna, bo wtedy plon będzie ranił samo Niebo, w co ludzie wiejscy i do dzisiaj 

wierzą. Jeśli zastanowić się nad odczuwaniem i rozumieniem miłości przez 

poznańską poetkę, to posługuje się ona jej dojrzałą formą, gdzie forma seksualna, 

przyjacielska, rodzicielska, przekształcają się w uczucie do wszystkiego, 

co należy do rodziny istot żywych i ich matki-Ziemi, by na końcu skierować to 

uczucie ku samemu Niebu, symbolizującemu w tym świecie poetyckim jego 

uniwersalny wymiar obecny we wszystkich rzeczach. 

Poetycka rodzina Anna i Wojciech Kajtochowie zaproponowała pod rozwagę 

swej publiczności w roku 2003 dwie ciekawe książki poetyckie: Anna – 

3 

Por. H. Gordziej, Czciciele nowiu, Poeticon, Poznań 2002. 

33

poetka-mama wydała tomik pt. Bezdrożem ścierniska 4 , zaś Wojciech – poeta- 

-syn – Doba. Wiersze i proza. Tomik Anny – to chyba już dwunasta jej książka, 

utrzymana w klimacie poprzednich, choć zamieszczone w niej wiersze sygnalizują 

jakby większe niż poprzednio zdystansowanie się wobec świata. Poetka 

właściwie bada głęboki sens logiki życia, czerpiąc przy tym z własnego doświadczenia, 

które nadaje autentyczny charakter tej poezji. Pełna podziwu dla 

świata, jego piękna, żywotności, boskiego wymiaru jego mocy sprawczej, ale 

i bezwzględności wobec życia osobistego ludzi. Poetka pisze więc: „Jest we 

mnie spokój umierania/Chwiejność każdego następnego kroku/Pełnia bilansu 

co dnia zestawiana/I wciąż od nowa wskazująca zero//Pewność przegranej 

przy pierwszym rozdaniu/I gra beznamiętnie kontynuowana”. W innym miejscu 

artystka przypomina, że właściwie wszystkie drogi życia podobne są do 

ścierniska kolącego bose stopy każdej ludzkiej egzystencji. Nie można z nich 

zejść, bo trafia się na jeszcze większe jego bezdroża, ale i tak z góry wiadomo, 

że prowadzą one „do ciebie”. Ta zagadka (bo o kogo tu właściwie chodzi?) 

dla każdego może być rozumiana po swojemu i bardzo indywidualnie, podobnie 

jak ten przepełniony refleksją nad przemijaniem tomik krakowskiej 

poetki, pomagający uporządkować osobiste doświadczenia ludzi, choć bilans 

taki rzadko wychodzi na zero. Co ważne, poetka ciągle próbuje dokonać oceny 

własnego zakorzenienia się w świecie, a więc w prawie wszystkich wierszach 

mimochodem z uwagą bada własną tożsamość, choć podchodzi do niej subiektywnie, 

a obawa jej utraty rodzi poczucie głębokiego bólu w jej duszy. 

Doba jako metafora cyklu życia, na który składają się: narodziny, dojrzewanie 

i umieranie, to zdaje się motyw przewodni tomiku Wojciecha Kajtocha, 

będącego jego drugą książką o charakterze poetyckim 5 . Zamysł autora jest tu 

nader oryginalny, bo wiersze i utwory poetycko-prozatorskie, stanowią jakby 

wynik dwóch ścierających się ze sobą procesów i scenariuszy dziwienia się, 

tj. poety, który dziwi się światu i świata, który dziwi się poecie. Tak – dzisiejszy 

świat dziwi się poecie, że się mu jeszcze chce pisać wiersze. Zdziwienie 

świata wydaje się jednak wynikać z jego niewiedzy, sugeruje poeta, bo 

przecież świat nie rozumie ani kobiety, ani miłości mężczyzny do niej, czyli 

wszystkich przyczyn, które pomimo wszystko rodzą dobro, piękno, nadzieję 

i rozpacz, a które w logice jego przemian są mało znaczącymi epizodami, choć 

dla poety ciągle są źródłem zadumy nad światem, człowiekiem i przyczyną 

jego metodycznego dziwienia się, które owocuje wierszami. W utworze pt. 

„Miłość” Kajtoch pisze: „Miała być trzymaniem się za ręce/a później ciem- 

4 

Por. A. Kajtochowa, Bezdroża ścierniska, Wydawnictwo i reklama PARTNER, Kraków 2003. 

5 

Por. W. Kajtoch, Doba. Wiersze i proza, Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa Słowaków 

w Polsce, Kraków 2003. 

34

nym, parnym/szeptem –/uściskiem końca./(...)/Biegnie do mnie mały,/jasnowłosy 

chłopczyk./Siedzi mu na ramieniu/figlarna małpka uśmiechu”. Prócz 

twarzy miłości, przyjaznych umizgów do przyjaciela – kota Mruczaka, poeta 

tropi z uporem maniaka absurdalność życia politycznego naszego kraju, które 

jak choroba weneryczna trawi ludzi i ich światy duchowe. Temu już chyba się 

nikt, prócz poety, nie jest w stanie dziwić się, a więc tym sposobem poezja 

może stać się prozą dnia codziennego – niepozbawioną jednak wzniosłego 

wymiaru, którego logikę można zagłaskać przyjaznymi demagogiami różnych 

marek firmowych, podobnie jak kojące futro kota domowego, o czym z ironią 

poucza nas lektura tego tomiku. 

Liryczny, acz bardzo wartościowy pod względem doznań poetyckich 

zbiorek wierszy przedstawiła Barbara Cichoń, a jego tytuł brzmi: Czas ocalony 

6 . I tak poetyckie ja autorki donosi nam, że miłość była i jest udziałem jej 

życia, szczególnie wtedy, gdy dotyczy bliskich. Warto się tym nawet głośno 

pochwalić. Wydarzająca się miłość spowija tu swą atmosferą i sprzyja nawet 

autorce przychylnością rzeczy martwych i istot żywych, co daje poczucie znakomitej 

harmonii, do której można „przytulić czas”, jak płaczliwe niemowlę 

do piersi matki, albo wyczerpanego pielgrzyma do ciepłego pieca. Cichoń 

wyjaśnia więc: „Gdy piszę o miłości/mówią,/że nie o niej –/Gdy piszę o człowieku,/myślą.../krótki 

jest czas./Gdy mówię, że kocham,/chyba wierzą”. To, 

co w tej poezji jest pouczające, to fakt, że miłość praktykowana w życiu, 

podobnie jak wiedza, odkrywa niewiedzę o świecie i sobie, ale nie jest ona 

dla człowieka źródłem niepokoju egzystencjalnego, ale otuchą udzielającą 

się innym. Należy zatem polecić tę poezje szczególnie tym, którzy uważają, 

że dzisiaj miłość stała się niemożliwa i tym, którzy stracili na nią wszelką 

nadzieję. 

Dwa w jednym – tak by można nazwać podwójny zbiorek poezji umieszczony 

w jednej bryle książeczki, opublikowanej przez Andrzeja M. Hrabca, 

noszącej tytuły: Łąka zapachów pełna 7 i Syzyf zapętlony. Tym, co spina te 

dwa cykle poetyckie w jedną postać książki, jest faktycznie miłość i kobieta – 

stanowiące podmiot liryczny prawie wszystkich wierszy autora. W „Syzyfie 

zapętlonym” Hrabiec poetyzuje imiona ukochanych kobiet zawsze w kontekście 

jakiegoś kwiatu, który jakby symbolizuje fenomen erotyczny danej postaci 

kobiecej. Natomiast w „Łące zapachów pełnej” poeta przedstawia żywy 

dialog na temat piękna, któremu zawsze towarzyszy jakaś forma miłości (o 

tak po platońsku), a jego adwersarzami w inspirujących autora kwestiach są 

6 

Por. B. Cichoń, Czas ocalony, Miechowski Dom Kultury, Miechów 2002. 

7 

Por. A. M. Hrabiec, Łąka zapachów pełna i Syzyf zapętlony, Krakowski Oddział ZLP, Kraków 

2002. 

35

m.in.: Atena, Eros, Ariadna, Pejrene, Selene, Kaliope, Hebe, Syzyf oraz bogowie 

antyczni i muzy. Szczególnie inspirują poetę obecne wcielenia bogini 

Wenus, która zdaje się najbardziej mu przypadają do serca. Wtedy, kiedy widzi 

takie wcieleni, pisze: „(...) nosi się modnie/i bywa tam gdzie wypada/je lody 

w ogródkach kawiarnianych/mruga do przechodniów (...)”, albo kiedy schodzi 

na Ziemi, „(...) by pić/coca-colę/przez rurkę/cienką a wygiętą/zamiast omdlewającej/ambrozji 

źle schłodzonej (...)”. W tej perspektywie znów nabiera znaczenie 

sformułowanie, że „miłość nie jedno ma imię”. 

W bibliotece pisma młodej generacji poetów „Nowego Wieku” w roku 

2003 ukazały się dwa tomy poezji i jeden prozy młodych artystów słowa, 

których cechuje specyficzna wspólnota postrzegania, przeżywania świata, 

jego ekspresji i artykulacji własnej obecności w nim, ale również poszukiwań 

związanych z określaniem swych tożsamości. Są to tomiki: Arkadiusza Kremzy 

– brania 8 , Mateusza Wabika – Przestrzeń lokalna 9 , Adama Pluszki – Łapu 

capu 10 . Należy przy okazji pochwalić udaną formę i gust edytorski wydawców 

tej serii książek literackich, która przede wszystkich odpowiednio dobraną 

szatą graficzną mocno eksponuje warstwę tekstualną i jej zawartość poetycką. 

Wszystkie te tomiki ze względu na ciekawą zawartość wymagają oddzielnych 

analiz artystycznych, bo nasycone są ogromną liczbą innowacyjności wersyfikacyjnej 

oraz konceptualnej, które przywołują złożone światy, niekiedy 

bardzo trudne do wkomponowania w nie wyobraźni czytelnika. Przekracza to 

jednak możliwości tego omówienia. Obecne tu – dekonstrukcja oraz inflacja 

tradycyjnych tropów estetycznych w poezji stanowią jednak dodatkową wartość 

tych propozycji, nad którymi warto się zadumać, bo nie ma chyba dzisiaj 

kogoś, kto odpowiedzialnie pokusiłby się o diagnozę: dokąd zmierza poezja 

młodego pokolenia twórców? Wydaje się bowiem, że zarówno styl, jak i taktyka 

młodych poetów podąża za potrzebami młodej publiczności i stara się 

współbrzmieć z jej doznaniami, przeżyciami, marzeniami i tęsknotami, z gruntu 

obcymi publiczności starszej. Jeśli tak jest, to ci młodzi ludzie są już mądrymi 

i w miarę dojrzałymi poetami, a ich istotny wkład w literaturę współczesną 

jest kwestią najbliższego czasu, chyba, że los zdarzyłby inaczej, albo wypalą 

się im inspiracje twórcze. Cechą tej młodej poezji jest głównie subiektywność 

postrzegania świata posunięte przez autorów do szczytu możliwości. Zawierają 

bowiem pomysły przepełnione eskapizmem, wyrażone w ciekawych, ale 

często głęboko zakamuflowanych grach i rozgrywka językowych z rzeczywistością. 

Rzeczywistośc rozumieją przede wszystkim jak wszechpotężny tekst, 

8 

Por. A. Kremza, brania, STAL, Kraków 2003. 

9 

Por. M. Wabik, Przestrzeń lokalna, STAL, Kraków 2003. 

10 

Por. A. Pluszka, Łapu capu, STAL, Kraków 2003. 

36

a nawet hipertekst, w którym światy realne i wirtualne mieszają się wzajemnie. 

Wprowadzają więc czytelnika, metodą wręcz rozbijacką, w świat nieustających 

degradacji i inflacji, które mogą być nawet pewną konstruktywną 

propozycją dla wzbudzenia przeżycia estetycznego odbiorcy takiej osobliwej 

formy uprawiania sztuki słowa. Wabik nawet programowo się do tego przyznaje, 

kiedy w wierszu pt. „Lekcja żywego języka” pisze: „(...) Wciąż z bukietem 

wody i ognia/posuwam się w rozstępujące się ścieżki/jak w dwie strony 

powrotne. Widzę już/gniazdo, do którego dążyć można tylko/po śladach/Bez 

oglądania się na miasto-kobietę./Na kobietę-miast. I gdy nieszczelna noc/ 

rozlewa się bez przypisu chwytam się kierunku,/to znaczy żagla – zapalniczki. 

(...)”. Taka relatywizacja życia i jego hybrydyzacja ze światem cyberprzestrzeni, 

odciskająca piętno na młodych poetach jest dobrze widoczna również 

w utworach Kremzy, szczególnie w wierszu pt. „prawda?”, gdzie czytamy: 

„Ponieważ wszystko ma swój początek/to musi mieć koniec. I choć to wiemy/ 

to znamy prawdę o czymś/co ma zupełnie inne parametry/a czemu imię każdy 

nada własne”. Taka imersja nie tyko w świat wirtualny, ale także w rzeczywistość 

tradycyjną daje poetom i pisarzom młodego pokolenia całą gamę nowych 

doświadczeń, przeżyć estetycznych, o czym nieustannie komunikują, a podstawową 

kwestia, która determinuje te ich preformacje łączy się z zanikiem 

poczucia granicy między ich światem cielesnym a psychiką, często podpinaną 

do przestrzeni wirtualnej, kiedy rozmywa się różnica między człowiekiem masowym 

miasta a indywidualnością poety, któremu pozostaje jedynie rola prowokatora 

wrażliwości na wartości. Innym zjawiskiem, szczególnie częstym 

u prozaików, jest multiplikacja utworów prozatorskich, które z jednej strony 

są składankami różnych gatunków literackich, z drugiej natomiast przypominają 

ze względu na sposób prowadzenia narracji tzw. blogi – formę literatury 

internetowej. Proza Pluszki mieści się w tym właśnie pejzażu artystycznym, 

a ciekawy eksperyment z seksualnością, tradycyjnie pojmowaną jako domena 

ciała ludzi, nabiera tu nowego wymiaru, czyli intermedialności, interaktywności, 

by wreszcie tekst został upstrzony cytatami z prozatorskiego opisu rodem 

np. z prozy Henry Millera epatującej się fizjologią stosunku seksualnego. „(...) 

gdy połączyli śpiwory, ich obawy wydawały się znikać. Gdy czuli swoje nagie 

ciała. Błotna Bestia obchodziła ich tak samo, jak gdyby znajdowała się 

o miliony mil stad, w swym naturalnym środowisku. Usta ich zetknęły się, 

języki zwarły, a dłonie zaczęły swoja grę w chowanego. Gavin wyczuwał, że 

Liz zesztywniała, gdy jego palce odnalazły małe, jędrne piersi i podrażniły 

sutki do jeszcze większego stopnia niż podczas całej poprzedniej nocy. Potem 

przesunął dłoń niżej i dziewczyna rozchyliła uda. Delikatnie odnalazł miękką, 

ciepłą wilgoć, aż jęknęła z rozkoszy. Jej ręce przesunęły się po nim i zamknęły 

na jego twardym członku. 

37

Policzki spłonęły jej momentalnie i nie doczytała do końca. Mówiła, że 

jesteśmy świnie. Oczy jej błyszczały. A kilka dni później, przypadkiem, kiedy 

wracałem po coś do namiotu, zobaczyłem, że leży na kocu i doczytuje”. 

Haskwa 11 – to nie tylko tytuł tomiku Justyny Jaszke – młodej poetki związanej 

z literackim środowiskiem Żyrardowa i Krakowie, ale pierwsza część domeny 

jej adresu internetowego. Wspominamy o tym dlatego, że zamieszczona 

w tym debiutanckim zbiorku poezja nawiązuje oraz dyskontuje doświadczenia 

sztuki literackiej tworzonej w cyberprzestrzeni, gdzie utwory literackie, 

publikowane w postaci hipertekstu, nabierają nowych walorów estetycznych. 

Wchodząc w tę nową sytuację estetyczną, stają się przecież utworami otwartymi 

nie tylko na doznania estetyczne odbiorcy, ale mogą stanowić również 

przyczynę interaktywnego zachowania się publiczności względem nich – artefaktów 

artystycznych wrzuconych przez autorów w świat wirtualny. Wiersze 

Jaszke noszą wiele znamion tego doświadczenia w warstwie wersyfikacyjnej 

prezentowanych utworów, ale także związanych z nią form ekspozycji niektórych 

motywów przekazu artystycznego, wzbogacanych odpowiednio dobranym 

krojem czcionki, emotikonami i ilustracjami. To, co jest wspólne pokoleniu 

poetów kolejnych e-generacji, występuje także w twórczości tej młodej 

poetki: wyraża się to coś w tzw. irrealizmie i całkowitym konstruktywizmie 

świata tworzonego – postulowanej jego wizji. Właściwie jest on symulowaną 

hybrydą realność, aż do granic surrealizmu, by wywoływać kolejne fale 

przeżywania i pożądanie, choć jest tu i miejsce na refleksję i kontemplację zawartości 

tych wierszy, gdyż ich ostatecznym nośnikiem jest właściwie papier 

i kreatywna wyobraźnia czytelnika. Dobrze ów model poety i publiczności 

skazany na nomadyzm nie tylko estetyczny, ale i egzystencjalny przedstawia 

taki oto wiersz Jaszke: „kolejny list od P./podróżuje/od/do/nie wiem/gdzie odpisywać...”. 

Również przestrzenna konstrukcja wielu wierszy zamieszczonych 

w tym zbiorku ma charakter kookreacji (współtworzenia z czytelnikiem), czyli 

świadomie autorka wkłada między własne wersy, interfejsy, żywcem wzięte 

z kontekstu społecznego miasta, literatury, mediów, czy ulicy, kiedy cytuje 

frazy wypowiedzi, ogólnie znane ludziom z doświadczenia dnia codzienne – 

np. w utworze ze strony 46, w skład którego wchodzi motto z wiersza Józefa 

Barana i na równych prawach rymowanka znanego pasażerom krakowskich 

tramwajów narkomana. Czas i przestrzeń, linearne i przyczynowe rozumienie 

świat, znikają również w utworach Jaszke, a na ich miejsce pojawiają się 

kreacje wywołane impulsem, chwilową ekscytacją, których ośrodkiem jest 

radykalny subiektywizm przeżywania przez autorkę bezpośredniego otoczenia. 

W tym miejscu ciekawie wygląda doświadczenie i potrzeba miłości, która 

11 

Por. J. Jaszke, Haskwa, Miejski Dom Kultury w Żyrardowie, Żyrardów 2003. 

38

zawsze jakoś organizuje osobowość i tożsamość piszącej. Weźmy więc wiersz 

ze strony 16: „zawsze/to znaczy tak//wiatr i sny w garści i przynosisz/zawsze 

wtedy/kiedy/wiatr i sny łapią w garść i przynoszą/zawsze wtedy/kiedy/ty mi/ 

a/ja/tobie”. Idzie tu o coś na kształt „przyjaźni-sympatii-miłości”, a może coś 

„pomiędzy”, oderwanego od ciała, eterycznego, ciągle przeżywanego i właściwie 

nic więcej, co miałoby przyjąć realny kształt. Jeszke doświadcza więc 

„nowej samotności” bywalców cyberprzestrzeni, gwarzących o miłości, przyjaźni, 

seksie, interesach i kwiatach w „chatach”, cierpiących na brak namacalnego 

ciepła kontaktu „twarzą w twarz”, co widać doskonale, kiedy na stronie 

42 pisze: „stojąc w strugach/deszczu/pan pyta panią//czy tobie/również jest 

mokro i wilgotno?”. 

Na zakończenie powyższych rozważań chcemy zaprezentować poetę, 

stomatologa i samorodnego filozofa, ale i krytyka literackiego Wojciecha 

Wierciocha, autora pracy pt. 44 wybory, czyli 77 udręczeń i ukojeń 12 , stanowiącej 

jakby podsumowanie jego dotychczasowego wysiłku twórczego. 

Na to opusculum składają się aforyzmy, eseje, felietony, sztuki jednoaktowe, 

opowiadania i humoreski, recenzje i powiastka filozoficzna. Wydźwięk 

całości jest optymistyczny, często wzbudza śmiech, ale momentami odnajdujemy 

tu wiele lirycznych uniesień, jak i problemów, nad którymi warto 

się zastanowić, bo dotyczą naszej rzeczywistości, podglądanych bystrym 

okiem artysty. Prócz inspiracji swoją małą ojczyzna, pięknem jej przyrody, 

dzielnością i sprytem jej mieszkańców, Wierciocha inspirują także do działań 

twórczych i intelektualnych myśli i poglądy wielkich myślicieli – Józefa 

Tischnera, Błażeja Pascala, Fryderyka Nietschego, poetów i piewców piękna 

Podhala: Jana I. Sztaudyngera, Stanisława I. Witkiewicza, Juliusza Słowackiego, 

Zbigniewa Herberta czy Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Na początku 

roku 2002 z jego inicjatywy ukazał się zerowy numer pisma literacko-artystycznego, 

prezentującego literaturę dawną i nową, plastykę, muzykę, sztuki 

wizualne oraz eseje filozoficzne, które zostało nazwane „Futurum” i można 

sądzić, że właśnie twórcza przyszłość ludzi Podhala będzie na jego szpaltach 

prezentowana, jeśli los Wierciochowi będzie sprzyjał, bo samozaparcia mu 

przecież nie brakuje. 

Ulubiona forma artystycznej ekspresji Wierciocha jest niewątpliwie aforyzm, 

który sam ćwiczy i o którym wiele pisze, upatrując w nim źródło przytomności 

myśli i sensu przeżycia estetycznego. A oto dwa z nich: „* Życie – 

niedorozwinięta śmierć”, „* Trzeba być mądrym, by ukryć swą inteligencję. 

A można być głupim – i nie epatować swoją mądrością”. 

12 

Por. W. Wiercioch, 44 wybory, czyli 77 udręczeń i ukojeń, Wydawnictwo i Drukarnia Słowaków 


39

Wszystkie z przedstawionych powyżej propozycji poetyckich, często 

w formie nawet utajonej, dotykają pośredni lub bezpośrednio kwestii własnej 

tożsamości twórców w powiązaniu z fascynacja róznorodnmi formami miłości, 

a pisane przez nich wiersze z jednej strony sygnalizują, że mają z nią problemy, 

z drugiej natomiast widać w nich pewną nadzieję, że owo powątpiewanie 

o niej odsyła ich ku aktom twórczym, z których wynikają zarysy nowych 

wizji rzeczywistości, w których być może będzie się o własnej tożsamości 

rozmawiać i myśleć odmiennie. Miłość bowiem zawsze zakłada pewne wartości, 

które dla poczucia tożsamości artysty są niezbędne. 

40

ROZDZIAŁ IV 

Jesień jest dla poetów pełna słowobrania 

Jesienią 2006 roku urodziny obchodzili: 90. – Julian Kawalec, a 85. – Tadeusz 

Różewicz. Na XXI Zaduszkach Poetyckich, które corocznie przed Świętem 

Zamarłych organizuje Konfraternia Poetów wspominano tych wspaniałych 

czarodziejów słowa, którzy jeszcze przed kilku laty obdarzali czytelników 

znakomitymi utworami: Eugenię Basarę-Lipiec, Tadusza Śliwaka, Jerzego 

Harasymowicza, Henryka Cyganika, Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza, 

Bogusława Sławomira Kundę, Jerzego Fiutowskiego, ks. Jana Twardowskiego 

i Wilhelma Przeczka. W dniach 2–7 października odbyła się w Warszawie 

XXV Jesień Poezji, zaś w Poznaniu od 4 do 11 listopada trwał XXIX Międzynarodowy 

Listopad Poetycki, którego wieloletnim organizatorem jest wybitny 

poeta Nikos Chadzinikolau. To tylko kilka ciekawych wydarzeń poetyckich 

tej jesieni. Przejdziemy jednak do spraw bardziej związanych z relacją między 

jesienią a poezją i zaprezentujemy nowe tomiki poetyckie, które dotarły w tym 

roku do naszych rąk. 

Dla Aleksandra Jasickiego był to bardzo owocny roku: ukazały się dwa 

ważne w jego twórczości tomiki: Kobieta z Deneboli. Niedokończony testament 

oraz Lista ginących gatunków w renomowanej serii Poeci Krakowa 1 . 

W pierwszym poeta dyskontuje dramatyczne doświadczenia pobytu w szpitalu, 

gdzie walczył ze śmiertelną chorobą, którą udało mu się oszukać choćby na 

pewien czas, zaś drugi – to wybór z jego dziewięciu poprzednich tomików. Kobieta 

z Deneboli to swoisty dziennik doznań i przeżyć, pobytu w szpitalu, przeżytych 

operacji i rekonwalescencji, w czasie których poeta-pacient nauczył się 

żyć z bólem, cierpienie i codziennym obcowaniem z widmem śmierci. W to 

doświadczenie wbudował logos swojego życia, tworząc specyficzny klimat 

mistyfikacji, pozwalający jego duszy wydobywać z brudu ciała i codzienności 

1 

Por. A. Jasicki, Kobieta z Deneboli. Niedokończony testament, Wydawnictwo „@leksander”, 

Kraków 2006 i Lista ginących gatunków, Wydawnictwo Fall, Kraków 2006. 

41

wartości obecne w kulturze i kształtujące wyjątkowość człowieka w świecie. 

Klimat tych wierszy odnajdujemy w utworze pt. „Na co komu żywy poeta”, 

w którym pisze: „Poeta dzisiaj nie cierpi za miliony/cierpi na raka i na brak 

gotówki./Cierpi na trzustkę, która mu odjęto,/i żółciowy pęcherz/który zjedzą 

szczury//(…) Bo poeta nie powinien pić/ani też jeść./Wiersze powinien pisać/ 

I do historii przejść”. Drugi tomik Jasickiego został tak skonstruowany, by 

ukazać rozwój oraz ewolucję jego świata poetyckiego, na który składają się 

utwory liryczne inspirowane głębokim szacunkiem do przyrody i krajobrazu, 

atmosferą Krakowa i okolic, Wisły, nad którą obok Wawelu się wychował, ale 

również Bieszczady, z którymi na długie lata wiązał swoje losy, przeżycia, budując 

światy poetyckie, w których były one mocno zakorzenione. W wierszu 

pt „Człowiek wziął…” pisze: „Człowiek/wziął/Kulę/w swoje ręce//uzbroił//i/ 

wycelował/w skroń/wszechświata” – to poniekąd dramatyczna próba samoobrony, 

która zawsze skazana jest na klapę i poeta już o tym wie. Dlatego 

przyroda i Kraków, style życia jego mieszkańcy, piękno splecione z brzydotą, 

wzniosłość i upadek, ale i to, co ludzie robią ze swoimi duszami, zawierają jego 

utwory poetyckie. 

Marek Wawrzyński – to poeta z perspektywy barmana w barze vis-a-vis 

wnikliwie oglądający ludzkie sprawy i losy. Dwa jego kolejne tomik, tj. na 

stronach i Wiersze zbiorowe 2 , stanowią poniekąd pokłosie owych, momentami 

lirycznych, momentami dramatycznych, a nawet satyrycznych obserwacji. 

Przyroda i jej bliskość, ale i skóra miasta przylegająca do jego mieszkańców, 

pozwalają mu przy minimum słów ukazywać takie strony egzystencji, które 

nawet nie ujawnia najbardziej wnikliwa fotografia. W ten sposób widać poezję 

tam, gdzie najmniej można się jej spodziewać. A oto dwa wiersze bez 

tytułu: „trzy liście/na orzechu włoskim/trzy zamarznięte wróble” i „w mroźny 

wieczór/przemknęli dwaj/ubrani na czarno/niosąc przed sobą/białe kartoniki 

z pizzą”. Kiedy jednak w obłokach dymu klienci gwarzą, słyszy się szepty, 

pomruki, czasem podniesione głosy, i tak powstaje zbiorowy wiersz, który 

na serwetce, jakby z kronikarskiego obowiązku, zapisuje poeta stojący za barem: 

„przychodziło tu wielu/ciekawych ludzi/którzy nie żyją/myślenie o nich 

zastępuje towarzystwo”. Wiele wierszy z tych zbiorków przepełnionych jest 

miłością, tęsknotą, erotyzmem, ale gdzieś w ich podglebiu czuje się obecność 

skrywającej się śmierci i egzystencjalnego lęku, zmuszających poetę do totalnego 

namysłu nad sensem życia i wtedy oznajmia: „z niektórymi/wypijesz 

morze wódki/aż zrozumiesz/że to morze martwe”, a winnym wierszu pt. „jesień” 

można się dowiedzieć, że pewnego dnia: „przyszedł pan wąsik/z garścią 

42 

2 

Por. M. Wawrzyński, na stronach, Wydawnictwo Sponta, Kraków 2005 i Wiersze zbiorowe, 

Wydawnictwo Dar-Point, Kraków 2006.

klepsydr/spod kościoła świętej anny/zostawia wszystkie na barze/trzeba tylko 

pokwitować odbiór/z datą godziną miejscem/potem znika na dłużej”. Poetyka 

Wawrzyńskiego jest oszczędna, ale jednak bardzo precyzyjna, ukazująca sposób 

widzenia świata, jaki narzucają ludziom obecne czasy i miejsca, w których 

pojawiają się niby widma, w których trudno oddzielić widziadła, sny od jawy, 

a są to styki egzystencjalnych wersji świata ludzi przygodnych, ze swej istoty 

pulsujące poezją. Pisarstwo tego oryginalnego poety czyni z poezji powszednią 

towarzyszkę życia konkretnych ludzi, która dopiero w sytuacjach ekstremalnych 

ukazuje swoje bojanusowe oblicze. 

Z zawodu lekarz, od kilku lat na emeryturze, w tym roku obchodził 80 urodzin 

– Marcin Gołąb wydał wybór własnych wierszy z kilku poprzednich tomików 

– noszący tytuł Świętojańskie noce 3 , zadedykowane swym miłościom: 

żonie i córce. Zbiór ten jest jakby podsumowania jego ścieżki literackiej, na 

którą wstąpił prawie równocześnie z podjęciem pracy lekarza. Jego poezja 

właściwie rozgrywa się na „tropie świetlików”, które jako małe punkciki światła 

nadaj głębi i przytulny wymiar nocy, powodujący, że staje się przyjazna ludziom. 

I tak jest z wierszami tego poety, starającego się uchwycić życie na gorącym 

uczynku i pokazać, że jego wymiar biologiczny, pomiędzy kamiennymi 

młynami pamięci i tęsknotą Erosa, buduje podłoże człowieczeństwa przez całe 

życie. W wierszu pt. „Owad nieowad” czytamy: „zatrzymany w przestrzeni/ 

nie czuję zmierzchu//zjadam liście/miłorzębu//przeżuwam starość’. Utwory 

krakowskiego poety lekarza – to hołd złożony przyrodzie, jej rytmowi pór 

roku, dni i nocy, w którym odnajduje sens i piękno własnego istnienia. Klimat 

sielankowej atmosfery burzą jednak wiersze poświęcone wojnie i jej skutkom, 

która odcisnęła ogromne piętno na jego wyobraźni, czego daje wyraz kłaniając 

się nisko niemym bohaterom tego okresu. W swych utworach często żegna 

się z ludźmi i światem, który również odchodzi w przeszłość, wskazując, że 

wszelkie urazy należy wybaczać, by nadzieja budowała w człowieku to, co 

ludzkie i by marzenie o Niebie i wieczności nie było jakąś nieodpowiedzialną 

mrzonką, wybaczenie staje się konieczne. 

Poeta ten mieszka w Koninie, prócz poezji para się sztukami plastycznymi, 

co ma niewątpliwy wpływ na obrazy kreowane w jego poezji. Mowa będzie 

o Stefanie Rusinie i jego tomiku poezji pt. Magala 4 . Zamieszczone tu wiersz 

odzwierciedlają jego podróże po światach sztuki ucieleśnionej w budowlach, 

architekturze miast, obiektach eksponowanych w muzeach, ale to wędrowanie 

ukazuje również te dwa fundamentalne żywioły, na skrzydłach których piękno 

3 

Por. M. Gołąb, Świętojańskie noce, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, Kraków 

2006. 

4 

S. Rusin, Magala, Wydawnictwo Glicynia, Konin 2006. 

43

ogarnia świat. Są nim: przyrody oraz żywioły wartości duchowej i normy kultury, 

w których ludzie odnajdują siebie i swą tożsamość. Dobrze tę specyfikę 

poetyki Rusina ilustruje utwór pt. „Kropla”, gdzie pisze: „Ze szczeliny zbocza/wynurza 

się/kropla wody/jak boży krzyk//na pustyni/pełnej żaru”. Poezja 

ta spełnia pewne funkcje intymne i terapeutyczne, których celem jest łączenie 

ludzi między sobą, bo tolerancja i wolność są tu postrzegane jako przyjaciółki 

piękna i dobra, zaś klimat i uzurpacje ciemnogrodu – to metafory, które są zawsze 

ich śmiertelnymi wrogami. Poezja i sztuka służą poecie do nieustannego 

budowania z uczuć i emocji czegoś, co staje się jego domem, a co pozwala zamieszkiwać 

w nim z innymi ludźmi we wspólnocie. Dom bowiem – to miejsce, 

do którego można zaprosić nawet bezpańskiego kundla, by w ten sposób mógł 

zrozumieć i on sens współbycia z człowiekiem. Celem wysiłku twórczego poety 

jest przede wszystkim poszukiwanie jakby pitagorejskich, czy stoickich 

zasad rozumnej obecności w świecie, które pozwalają mu pojmować swoje 

miejsce w całości Kosmosu, poza który nie można transcendować w sposób 

nieodpowiedzialnych. Tu logika i rozumu muszą ze sobą współbrzmieć, zaś 

wiersz może stanowić ów pomost dla poszukiwań sensu wszelkiej możliwej 

egzystencji i koegzystencji w przestrzeni życia, które karmi się energią niesioną 

przez promienie słońca własnie z centrum naszego wszechświata. 

Jeśli idzie o poezję kobiecą – to warto zwróci uwagę na tomiki autorstwa 

Danuty Perier – Niebo we włosach 5 oraz Joanny Rzodkiewicz – Winogrona 

przemian 6 . Obydwie poetki z wyżyn romantycznych uniesień przyglądają 

się sprawom, które nurtują ludzi na zakrętach ich życia. Perier skupia swoje 

liryki na rodzinie, badając ewolucje uczuć członków tej wspólnoty, którzy 

pomagając rozwijać egzystencjalny sens jej istnienia. Tu wiara i nadzieją 

staja się kluczami do każdego dnia, ekstremalnych chwil i przeżyć. Starość 

i młodość – to dwie strony zwierciadła życia i kluczowe motywy refleksji 

nad jego sensem, który nierzadko wymyka się z rąk. W opinii poetki właściwie 

poezja stanowi siłę, która pozwala zawsze poczuć się dzieckiem piękna 

i szczęścia. W wierszu pt. „Poezja” pisze: „To Ona/zaprowadziła nas/nad opoczyński 

zalew./Płucząc w nim twarz/zapragnęła wyglądać/jeszcze piękniej.// 

O zmierzchu/zaróżowiona od ognia,/pachnąca dymem,/z kawałkiem nieba we 

włosach – /wybierała metafory z ognia,/ostatnią iskrą puentując/wieczór”. 

Natomiast wierze Rzodkiewicz stanowiąc przejaw buntu nad ekologicznym 

losem planety, sytuacją „braci mniejszych”, którą gotuje im człowiek. Wierzy 

5 

Por. D. Perier, Niebo we włosach, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, Kraków 

2006. 

6 

Por. J. Rzodkiewicz, Winogrona przemian, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, 

Kraków 2006. 

44

jednak, że nadjedzie czas przebudzenia, a apel poetycki odniesie pozytywny 

skutek. W wierszu pt. „Wsłuchać się” radzi: „Natura/nie prowadzi/rozpraw filozoficznych/nie 

rozwodzi się nad wyższością/czegoś nad czymś//Wsłuchuje 

się w siebie/i…zawsze rozkwita”. Jej nabożne liryki skierowany pod adresem 

wzniosłości i harmonii Natury stanowią akcje nawołujące do buntowniczej 

zmiany naszego stosunku do przyrody, a uzyskane w ten sposób wizje świata 

ujawniają możliwość życia pozostającego w zgodzie z Nią, ale i w konsekwencji 

z samym sobą. Do tego potrzebna jest jednak – sądzi pisarka – pewna 

„teorię doskonałości” bycia oparta na akceptacji i wyrzeczeniu, wynikających 

z odwagi i szczerego serce. To ono „jak dzwon” przywołuje nas do kultywowania 

zdrowych zasad moralnych, bo w przeciwnym razie sens własnego 

istnienia ogląda się na dnie pustej butelki. 

Zmęczone progi 7 autorstwa Heleny Gordziej – to kolejne danie z uczty 

poetyckiej, którą raczy od lat Czytelnika poznańska poetka. Smak tej poezji 

nierzadko jest jednak cierpki i pikantny, bo z wiekiem i doznanymi doświadczeniami 

przemijającego czasu wyostrza się jej punkt widzenia na logikę rozwoju 

świata oraz miejsce i role w nim człowieka. Nigdy nie kryła, że bliska 

jest jej perspektywa ekologiczna, a więc empatia do przyrody, ale i harmonijnych 

z nią dokonań kulturowych człowieka, u podstawy których leżą elementy 

naturalnych zrywów inspirowanych przeżyciami miłości i przyjaźni. 

W utworze otwierającym ten zbiór pt. „To nie jest tak”, Gordziej ukazuje 

miałkość logiki życia naszych czasów i przypomina, że „(…) Między myślą/ 

a żądzą bólu/kaczeniec wilgocią płatków/gasi zapowiedź pożogi”. Inspirują 

ją również banalne obserwacje, a mianowicie widzi, że nasz świat wytraca 

miłość, ludzi zaczyna łączyć najczęściej strach i podejrzliwość, a więc odpowiedzialność 

odchodzi do lamusa historii. Kłaniając się przyrodzie, zdaje 

sobie sprawę z tego, że tylko ona ma jeszcze jakieś głębokie poczucie wstydu, 

a nieodpowiedzialność ludzi odsłania ten wstyd na jej obliczu, kiedy umierają 

masowo ryby, ptaki i drzewa. Jak w poprzednich tomikach, poetka z Poznania 

wyraża wielki niepokój wobec osaczenia, w które wypychają ją technika i słowa, 

choć w jakiś sposób pozwalają jej wymigiwać się bezwzględnej śmierci. 

Jednak środowisko, które ją dotąd mobilizowało, ulega znieczulicy techniki, 

brudnej walucie słów, etos człowieka – to już historyczne złudzenia. Świadectwo, 

które wystawia poetka czasom współczesnym nie jest budujące i trudno 

tu o jakąś nadzieje, choćby pokrzepienie ducha. Ludzie bowiem wyhodowali 

pośpiech, który owocuje „ostem siły przebicia”, ale i ten upada pod ciosami 

otaczających go betonowych murów, za którymi jedynie śmierć jest pewna. 

Poetka jednak nie poddaje się i nawołuje do tańca, radości, nutki melancho- 

7 

Por. H. Gordziej, Zmęczone progi, Drukarnia Oświatowa w Poznaniu, Poznań 2006. 

45

lii, by zło przepędzić za rubieże bytu. Ostrzega jednak przed długimi „rękami 

nocy”, które wciągają na wieki w niebyt. Często staje na „progu świtu”, 

spogląda w z trwogą w Kosmos, walczy ze zwątpieniem w boże posłannictwo 

człowieka, pociesza się haszyszem kolorów w obrazach Salwadora Dali. 

W kolejnych wierszach dokonuje wnikliwych studiów wieczności w oparciu 

o kodeks praw zapisanych w gwiazdach, nie spuszcza ze smyczy „wściekłego 

psa swej duszy”, bo może zagryzłby ten świat, skupia się na sensie wieczności 

i odchodzeniem w nią. Krok po kroku przygotowuje się do „traktatu milczenia”, 

który powoli wypełnia jej duszę, choć wilki drzemiące w ludzkich sercach 

wyją u progów domów. Autorka w wierszu kończącym tomik pokazuje 

szczyptę optymizmu, kiedy stara się uświadomić ludziom, że „(…) Natura nie 

rezygnuje z ugorów//wspólnym wysiłkiem wiatru/deszczu i słońca/reanimuje 

odłogi”. Choć Gordziej proponuje nam utwory dramatyczne, drastycznie 

wnikające swymi obrazami w podświadomość, napełniające lękiem, to jednak 

są one prawdziwe i przepełnione tym, co może zrodzić w człowieku odwagę, 

realny i odpowiedzialny optymizm – pomimo wszystko. 

Swoje debiutanckie tomik wierszy opublikowali również w roku 2006: 

Krzysztof Łojek – Dopóki jestem 8 , Jan Kirsz – Rozmawiając z ciszą 9 . Te próby 

poetyckie wynikają z głębokich przemyśleń osobistych doświadczeń, które 

obydwu adeptom sztuki poezjowania pomagają niewątpliwie poszukiwać sensu 

osobistego życia i przypominają te o nim prawdy, które trudno zakwestionować. 

Głównie idzie im o umiejętność bycia blisko z drugim człowiekiem. 

Z dużą dozą liryczności kreślą portrety istotnych dla człowieka wartości, dających 

okruszki szczęścia tak, by każda zbudowana z nich chwila miała znaczenie. 

Otucha i wiara dla obydwóch autorów jest tu istotna, jeśli człowiek zawodzi, 

pozostaje im jeszcze Bóg. Łojek w wierszu pt. „Chwila” mówi: „Dzięki 

Ci, że jesteś./Z Tobą wieczność to chwila/a chwila to nieskończoność./Spojrzenia, 

uśmiechy, słowa – /klejnoty na serca dnie”, zaś Kirsz dodaje w wierszu 

„Tak to widzę”: „Ubrać w prostotę/słowa/by docierały/a nie zacierały”. 

Niech zatem słowobranie poetów, o którym choć trochę udało się tu powiedzieć, 

będzie tą dobrą monetą, za którą Czytelnik zatęskni i spróbuje wejść 

w osobisty dialog z autorami, by rozsądzić o właściwej mierze tych słownych 

plonów. Jesień jest przecież tą porą roku, kiedy taki dialog staje się dla obydwóch 

stron łatwiejszy, bo sprzyja im specyfika tej pory, nastrajająca przychylnie 

poetę i Czytelnika do siebie. 

8 

Por. K. Łojek, Dopóki jestem, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, Kraków 

2006. 

9 

Por. J. Kirsz, Rozmawiając z ciszą, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, Kraków 

2006. 

46

ROZDZIAŁ V 

Powracając do swoich ojczyzn mentalnych 

Wydaje się, że w życiu emocjonalno-uczuciowym twórców literatury polskiej 

odradza się nowy typ wrażliwości na to, co zwykło określać się mianem 

poczucia więzi z własną ojcowizną i ojczyzną, choćby tylko na poziomie mentalnym, 

za którymi muszą stać mocne doświadczenia otoczenia społecznego 

twórców. Bierze się to głównie stąd, że ciągle próbuje się ludziom zmienić 

kontekst historycznych ich ukształtowanych już tożsamości, manipulując przy 

rozumieniu zjawisk historycznych, pisząc ich nowe, często fałszywe interpretacje, 

zgodne z głoszoną nową ideologia, choć wiadomo, że czasu historycznego 

nie da się w żaden sposób odwrócić. Przedstawione dokonania artystyczne 

prezentowanych tu książek poetyckich zdają się wyraźnie o tym świadczyć. 

Sięgając po te tomik, każdy może się przecież o tym bezpośrednio przekonać. 

W ten sposób stwierdzenie Czesława Miłosz, że „poeta pamięta”, staje się 

nadal aktualne i nabiera nowego sensu. 

Poezja Krystyny Szlagi właściwie od lat koncentruje się wokół problemu 

walki dobra ze złem, szczególnie w przestrzeniu duchowej Polski. Obecny tu 

manicheizm przybiera w niej różnorodne postaci walki: dnia z nocą, światła 

z ciemnością, ale i miłości ze zdradą czy prawdomówności z zakłamaniem. 

Jej wybór poezji wydany w prominentnej serii „Poeci Krakowa” w sposób 

zdecydowany eksponuje tę dialektykę posługiwania się tak formowanym dyskursem 

wiersza i nosi znamienny tytuł: Niebo po Ikarze 1 . Artystce idzie głównie 

o wniknięcie w głębię istoty bytu człowieka miotanego wewnętrznymi 

sprzecznościami, stanowiące zarazem syntezę jego uwarunkowań biologicznych 

w połączeniu z kulturowymi oraz społecznymi. Stara się krok po kroku, 

by zedrzeć maskę, za którą skrywają się zarówno zwierzęce, jak i boskie siły 

kierujące ludzkim istnienie, ujawniające przeogromną skalę odcieni dramaturgii 

jego istnienia. Nie może się bowiem pogodzić poetka z faktami, szcze- 

1 

Por. K. Szlaga, Niebo po Ikarze, Śródmiejski Ośrodek Kultury w Krakowie, Kraków 2006. 

47

gólnie tymi zaczerpniętymi z najnowszej historii, w których „boskie” motywy 

działania prowadziły ludzi do gwałtu, wojny, przemocy, a świat doświadczał 

ogromnego upodlenia. Technikami, dzięki którym poetka uzyskuje znakomite 

efekty estetyczne, są bez wątpienia wielowarstwowe dialogi rozgrywające 

się w jej wierszach, ale i bezwzględnie apodyktyczne monologi, odsyłające 

w głęboki namysł nad sensem istnienia człowieka w świecie. Czy można lepiej 

ukazać absurd wojny, kiedy czyta się lapidarny wers, że można z niej wynieść 

jedyny łup – własne życie. Dla Szlagi wszelkie światy kreowana w imieniu 

Boga zawsze ulegają zwyrodnieniu, którym jest zwilczenie ludzi i obyczajów 

i dlatego zastanawia się, jak jest możliwe, by dobrem zło zwyciężać. Przyczyny 

tego stanu rzeczy – jak pisze poetka w jednym z wierszy – wynikają z tego, 

iż: „Przeszłość zaprzeczona/zjawia się/upiorem, zaś w innym wierszu wyjaśnia 

precyzyjniej: Nie zdarzenia/lecz odczucia zdarzeń/są naszą rzeczywistością//Nie 

prawda/lecz wyobrażenie prawdy/jest naszym poznaniem”. Dlatego 

starość przypomina nieczytelny rękopis, zaś śmierć w przyrodzie rodzi życie, 

które kultura unicestwia w micie wieczności. Poetka przypomina także, by nie 

zapominać nigdy ziemi dzieciństwa, bo ona jest dla każdego jego osobistym 

słońcem, do którego ciągnie go jak przysłowiowego Ikara, choć finał zdaje się 

być już przesądzony. 

W serii „Poeci Krakowa” ukazał się również wybór wierszy znanego krakowskiego 

poety Andrzeja Krzysztofa Torbusa, noszący swojsko brzmiący 

tytuł: Na skraju lasu jest zielony dom 2 . Należy on do tego pokolenia pisarzy, 

które wyrastało w cieniu twórców Nowej Fali: Ryszarda Krynickiego, Adama 

Zagajewskiego, Stanisława Stabro, Wita Jaworskiego, a skupiało się wokół 

grupy „Tylicz”, gdzie pierwsze skrzypce grali: Józef Baran, Adam Ziemianin, 

Andrzej Warzecha i właśnie Torbus. Ich światy poetyckie charakteryzowały 

się wnikliwym emocjonalnie i analitycznym studiowaniem konkretnych przypadków 

losu ludzi, ujmowanych baśniowymi metaforami, ukazującymi je na 

tle natury i świata społecznego w całej jego złożoności i krasie. Elementy egzystencjalne 

podmiotów lirycznych, poszukiwanie przez nich sensu życia, dla 

tej formacji literackiej jawiło się szczególnie ważnym przedmiotem penetracji 

artystycznej. Wnieśli w ten sposób do rodzimej literatury osobliwe wartości, 

ukazując autentyczny obraz losów ludzi uwikłanych w prawa natury, historii 

oraz mechanizmy życia zbiorowego. Ważne było również dla tej grupy nawiązywanie 

do klasycznych kanonów literatury polskiej, ale i form literatury klasycznej, 

którym nadawali adekwatne do potrzeby czasu formy. Dla Torbusa, 

który posiada chyba szczególnie wrażliwy słuch na muzyczność mowy rodzi- 

48 

2 

Por. A. K. Torbus, Na skraju lasu jest zielony dom, Śródmiejski Ośrodek Kultury, Kraków 

2006.

mej, ulubionymi formami tworzenia są ballady, piosenki, kołysanki i utwory 

liryczne o charakterze trenów, psalmów, inwokacji, rozmów intymnych i erotyków; 

wszystkie przepełnione rymem, rytmem oraz melodyjnością. Inną właściwością 

jego wierszy jest niewątpliwie ciągle obecny w nim ekstremalnie 

subiektywny punkt widzenia, powodujący, że wiersze te przybierają formę 

dialogu, a często nawet biesiady słownej, której celem jest budowa wspólnoty 

emocjonalnej między ludźmi oraz nieustanne poszukiwanie wśród nich odmian 

twarzy miłości, która łączy, a nie dzieli. Oryginalność poezji Torbusa dobrze 

ilustruje taki oto wiersz bez tytułu: „Niech ci się przyśni dom nad rzeką/ 

z tą gwiazdą spadłą niedaleko.//Niech ci się przyśni staw a w stawie/zgubiony 

księżyc – oko pawie.//Niech ci się nie śni biel pościeli,/która nie łączy ale 

dzieli.//Niech ci się nie śnią konie w biegu/co potykają się na śniegu.//Niech ci 

się nie śni nic w ogóle,/kochaj mnie tylko jak najczulej”. 

W cieniu pomysłów „amerykańskich bitników”, szczególnie Allena Ginsberga, 

ciągle pochylając się nad istotą poezji, tworzy Szczęsny Wroński. 

W roku 2007 nakładem Wydawnictwa Miniatura ukazały się dwa jego tomy 

wierszy, a mianowicie: Poręcze i smak ciemności i smak światła (wiersze z lat 

1990–2001) 3 . Ten aktor i poeta traktuje sztukę wierszowania jako formę teatralizacji 

życia codziennego, gdzie zarówno dramat, jak i komedia stanowią 

jego sytuacyjne maski. Pisanie poezji w tej perspektywie wymaga nieustannego 

skupiania się nad detalami, pozornie nieistotnymi fragmentami świata 

życia społecznego, ale i nieustannej improwizacji, bo w życiu, podobnie jak 

w poezji, wiele „niestworzonych rzeczy” jest przecież dozwolone, choć istnieją 

granice niemożliwe do przekroczenia, do których należy poczucie stylu 

i smaku estetycznego. Poezja Wrońskiego – to niewątpliwie wysublimowany 

artyzm w bezpośredniej konfrontacji ze słowem, które doświadczeniu uczuciowemu 

świata zastępuje jego rzeczywisty przedmiotowy obraz, a więc broni 

go przed unicestwienie lub odsyła w niebyt. Jest ona również grą z wieloma 

niewiadomymi, której celem mimowolnie staje się chęć urzeczywistnienia 

zamiaru wygrywania zarówno większego piękna, ale dobra spajającego ludzi 

we wspólnoty. Poezja ta ma niewątpliwie społeczno-lingwistyczny charakter, 

bo przecież szuka słów, które dałyby odpowiedni kształt rzeczom i ludziom, 

a jeśli jest to niemożliwe, to powinna oddalić się na „bezsłowie” po to, by czuwać 

w ciszy i czekać na odpowiednią chwilę. W jednym z wierszy bez tytułu 

zapytuje więc: „dziś moje wiersze wydają się puste/przeglądam je i sobie się 

dziwię/czy to co mnie wypełnia/udaje że go nie ma?” Wroński jest przekonany, 

że właściwie słowa są kluczem do świata ludzkiego, nawet stwierdza, że 

3 

Por. Sz. Wroński, smak ciemności smak światła (wiersz z lat 1990–2001), Wydawnictwo 

Miniatura, Kraków 2006 i Poręcze, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 2006. 

49

sami jesteśmy słowami, i dlatego jego gry słowne, treningi werbalne, badanie 

pojemności znaczeniowej wypowiedzi, próby zaglądania do ich podglebia – to 

kwestie, które zawsze są dla poezji, ale i dla sztuki jako takiej, ważne, bo 

sięgają do pierwotnego laboratorium naszej mowy, z którego wyrasta człowieczeństwo, 

jego duchowość, a w konsekwencji kolejne formy kultury określające 

nasze sensy istnienia. Szczególnie wrażliwy na pleniące się plagi społeczne, 

wynikające z ułomności człowieka, ale i rozpadu struktur społecznych stara 

się pokazać, że walka – nawet słowem – zawsze koi ból, cierpienie i może 

głośno przypominać o potrzebie elementarnej sprawiedliwości, której deficyt 

w świecie jest coraz bardziej przerażający. W poetyckim eseju pt. „Pop-poezja” 

wyraźnie mówi: „Poezja nie jest magią, jak wydaje się niektórym poetyckim 

pirotechnikom czy specjalistom od poetyckiej ikebany. Ona jest próbą 

powrotu do świątyni – wtajemniczeniem w niewidzialne, walka o wartości, 

które wątleją w pościgu za władzą, pieniądzem i łatwo dostępnymi a mocnymi 

wrażeniami. Poeta to ktoś, kto wierzy w sprawczą siłę słowa, w jego moc 

pokrzepiającą – by nie zbydlęcieć, zachować ludzką twarz, trzeźwość umysłu, 

czystość uczuć”. 

Również dwa tomiki wierszy wydała w ubiegłym roku Barbara Dziekańska, 

mieszkająca w Rudzie Śląskiej, prócz poezji zajmująca się animacją 

kultury i życia muzycznego na Śląsku. Pierwszy nasi tytuł Moja mama nie 

pyta o pogodę, a drugi, będący wyborem z całości jej dorobku twórczego, 

Zapalę noc 4 . Wiersze Dziekańskiej stanowią bardzo ciepły przykład poezji 

powstającej na marginesie życia i starający się puentować wszystkie jego 

ważne chwile w duchu bezgranicznej miłości, o której pisze, że jest szalona, 

zielona „kościosprężysta” i zawsze pachnie bukietami. Namysł nad przygodnością 

życia ludzi, bliskich i tych obserwowanych od zewnątrz, nad ich dążeniem 

do przetrwania i poszukiwaniem miłości na każdą dalszą jego chwile, 

to przede wszystkim tropy emocjonalnych fascynacji autorki widziane przez 

okulary miłosne. W pierwszym tomiku, który właściwie stanowi wyraz uczuć 

rodzicielskich skierowanych ku nieobecnym już rodzicom, Dziekańska kontempluje 

wiele fundamentalnych pojęć związanych z moralnością człowieka, 

takich jak: dobro, los, obłuda, sumienie, osaczenie, pokora itp., wchodzi z nimi 

w mocne zwarcia, jakby na ringu przypominającym walkę przeciwstawnych 

sił, nadając im osobliwe znaczenia, ukazujące ich sensy w zwarciu z nonsensami. 

Pokazuje jednocześnie, że w konkretnych chwilach życia jesteśmy bezradni, 

skazani na przysłowiowa łaskę losu. Nie możemy, choć chcemy, pomóc 

4 

Por. B. Dziekańska, Moja mam nie pyta o pogodę, Górnośląskie Towarzystwo Literackie, 

Katowice 2006, i Zapalę noc. Od liryków do erotyków (1989–2002), Wydawnictwo it@tis, Chorzów 

2007. 

50

sobie i bliźnim, a więc dramat jest wpisany w naszą naturę. W jej wierszu 

bez tytułu możemy zobaczyć taką sytuację: „na parapecie otwartego okna/pobity 

chłopiec/pośpiesznie liczy piętra//kwadrat stęchłego betonu/nieobliczalnie 

wyniósł/jego wyobraźnie/daleko/poza błękit”. Twórczość Dziekańskiej 

w obecnym przekroju jest głęboko przepojona liryzmem i erotyzmem, stanowi 

również interesujące studiów rozwoju i ewolucji miłości między dwojga ludźmi. 

Poetka bowiem wierzy, że życie bez płomieni miłosnych nie ma wigoru, 

ciepła, wyrazu; a staje się konsumpcją uczuć bliskich, pozbawioną smaku. 

Osobiste doświadczenia zgrabnie formuje w mit inspirowane własnymi doświadczeniami, 

które komponuje się skutecznie w symfonię życia, w której 

przecież muszą być miejsca na fałszywe improwizacje. Pomimo tego w jej 

wierszach siła kobiecego seksualizmu i związanych z nim instynktów pozwala 

jej żywić nadzieję, że faktycznie zawsze w życiu dwojga ludzi jest szansa, 

by zapalić w każdą jego noc ciepły płomień miłości, bo zalotność naszego 

istnienia i ponętność przyszłości zawsze nam to umożliwia. Klimat tych przekonań 

autorki zdaje się oddawać wiersz pt. „To już było”, w którym czytamy: 

„najpierw/byłam pszczołą/twojej barci//potem/perłą w muszli rąk//a jeszcze 

potem/budowaliśmy/bocianie gniazdo//teraz/znowu idziemy/do potem”. 

W Limanowej mieszka, z zawodu inżynier budowlany, z potrzeby serca 

poeta, a jest nim niewątpliwie król ducha tej zimie Beskidu Sądeckiego Marek 

Jerzy Stępień, który wydał kolejny i ciekawy zbiór wierszy pt. Droga we 

mgle 5 . Jego twórczość stanowi właściwie niekończące się medytacje i metafizycznie 

rozbudowane refleksje nad stosunkiem Boga do świata, które swoją 

moc i piękno ujawnia w przyrodzie, choć niewielu jest dane to głębokie doświadczenie 

owego absolutnego bytu. Rodzima literatura miała jednak szczęście, 

bo trudno nie wspomnieć w tym miejscu o tak wybitnych poprzednikach 

tej orientacji poetyckiej: Bolesławie Leśmianie, Jerzym Harasymowiczu, Tadeuszu 

Nowaku, ale i ks. Janie Twardowskim. Do tej orientacji duchowej należy 

niewątpliwie Stępień, którego głównie inspiruje owa pełna „gromobicia 

wrażeń” naturalnych cisza, będąca niekończącym się dla niego horyzontem 

uczuciowego wnikania w tajemnice świata. Niby lunatyk, niepoprawny marzyciel, 

amator pieszych wędrówek, a właściwie pielgrzymek po limanowskim 

i beskidzkim padole istnienia, a dla niego najwspanialszym świecie, pisze pełne 

ekstazy wiersze jakoby ciągle modlił się do Najwyższego, co pozwala mu 

brać w nawias wszelkie dolegliwości i zatroskanie o codzienność – taki lokalny 

i niepoprawny, ale i bardzo pociągający pięknoduch, który właściwie nie 

odróżnia jawy od snu i jest mu z tym chyba bardzo dobrze. Chociaż nie zgadza 

5 

Por. M. J. Stępień, Droga we mgle, Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Chrystiana”, Kraków 

2006. 

51

się z głupotą obecnego świata, upływem czasu, starzeniem się ludzi, obyczajów, 

towarzyszących im idei, to jednak ze stoickim spokojem buduje swój 

mikrokosmos, gdzie sprawia mu frajdę kontemplowanie „królestwa bożego”, 

które dla ludzi może mieć różne imiona. Klimat tej poezji niech zilustruje fragment 

jednego z jego wierszy: „(…) w moim śnie który trwa/nad krzyczącym 

porządkiem zdarzeń/drzewa podobne do ludzi/ są mi siostrą i bratem/oddalają 

tęsknotę/o jeszcze jeden poranek/który kiedyś nadejdzie/nieuchronnym 

bólem rozstania”. 

Warto zwrócić również uwagę na oryginalną poetkę i malarkę z Kielc – 

Elżbietę Musiał i jej tomik poezji pt. Cień rzeki 6 , w którym próbuje złożyć 

w jedną całość kompozycje słowne i obrazy własnego autorstwa. Jej poezja 

jest wynikiem emocjonalnego oddziaływani na świat rzeczy i w konsekwencji 

przepełniona erotyzmem nie tylko w stosunku do ludzi, ale i różnych elementów 

świata, a nawet kosmosu. Właściwie próbuje oswajać samotność i przemijanie, 

z nadzieją, że wolność zawsze prowadzi do zmartwychwstania i odrodzenia się 

w wieczności, pomyślanej i przeżywanej jako czułe i bezbolesne zjednoczenie 

się ze światem w podmuchach wiatru, promieniach słońca, błękicie nieba. 

Rzeka stanowi dla niej specjalny symbol wolności, która nie ciągnie za sobą 

cienia pożądliwości powodującego, że marzenie o niebie staje się utopijną odskocznią 

odsyłającą w niebyt. Tropiąc skrupulatnie procesy przemijania pisze: 

„Przemijanie/to nasze wierne/najwierniejsze/(…), a gdy wieczornym uczynkiem/wymierzysz 

mi czułość –/tak jakoś jedwabnie muśniesz po czole ręką/ 

a moje serce od igieł ścierpnie/niespodziewanie/będę pewna”. 

Na uwagę zasługuję także dwa debiuty poetyckie wydane w roku 2006 

w krakowskim środowisku literacki. Zawierają bardzo interesujące próby poetyckie, 

choć usytuowane na przeciwnych biegunach formy literackiej. Łączy 

je głęboka potrzeba zgłębienia sensu miłości i akceptacji przez świat i ludzi. 

Delikatna i wrażliwa z natury Agata Linek opublikowała tomik pt. Jesteś elfem? 

7 , w którym właściwie bada i podziwia świat ją otacza, dziwiący, zaskakujący 

czasem pozytywnie, innym razem negatywnie, starając się zrozumieć 

meandry życia, a w wierszu „Gdzie serce Twoje?” pisze: „w poszukiwaniu 

słońca/wyruszyłam na kraj świata/przemierzałam stawy trawy wiatr ogień/ 

wreszcie zaświeciło słońce/na mym firmamencie/Ty/może to tylko mały/promyk”. 

Natomiast Kuba Kisielewski w swym zbiorku: kiedyś umiałem kochać 

od lewej do prawej 8 proponuje bardziej zmatematyzowaną grę emocjami, co 

6 

Por. E. Musiał, Cień rzeki, Oficyna Wydawnicza „Ston 2”, Kielce 2004. 

7 

Por. A. Linek, Jestem elfem?, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków Polsce, Kraków 2006, 

8 

Por. K. Kisielewski, kiedyś umiałem kochać od lewego do prawego, Śródmiejski Ośrodek 

Kultury, Kraków 2006. 

52

potwierdza m.in. wiersz bez tytułu, gdzie notuje: „Dekalog – instrukcja obsługi//Dajesz 

gwarancję/Na pierwsze sto tysięcy grzechów/Lub cztery lata//A ja/ 

Ubezpieczyłem się w PiZetJu od żalu za grzechy/W pakiecie dają czarne okulary”. 

Wyraźnie widać na ich przykładzie, że ich zadłużenia mentalne, w przeciwieństwie 

do starszych kolegów po piórze, są jednak płytsze. Główna rolę 

ich podłoża mentalnego pełnia zasady moralne wyniesionych z domu, ale i podziw 

dla praw naturalnych, które dla młodych ludzi nie są jeszcze źródłem strachu 

egzystencjalnego, ale raczej źródłem szlachetnej rodności oraz uniesienia 

poetyckiego. 

53

ROZDZIAŁ VI 

Egzystencjalne wynurzenia poetów 

Zbliżająca się kolejna jesień i żywiołowa budowa kapitalizmu w Polsce, 

jego „skrócony kurs”, pisany na barkach obywateli, uderza przede wszystkim 

w ludzi wrażliwych, słabych, delikatnych i młodych, budzi głębokie refleksje 

egzystencjalne nad sensem istnienia człowieka i właściwie dotyka każdego 

z osobna. Efekt ten wzmacnia doświadczenie społeczeństwa ponowoczesnego, 

usilnie kwestionującego tożsamość ludzi, namawiającego przez zmasowane 

oddziaływanie mediów do jej nieustannego poszukiwania i negocjowania. 

Najostrzej czują ten zamęt aksjologiczny poeci, podobnie jak większość ludzi, 

niepodążających za tymi trendami we współczesnej kulturze, która epatuje się 

głównie głębią i eskalacją przeżyć, ich ekshibicjonistyczną demonstracją, co 

często staje się normą dnia powszedniego. Ludzie zostają jakby otoczeni pewną 

mgławicą kulturowych artefaktów, wzmacnianych procesami wyobcowania 

i osamotnienia. Mówiąc najprościej – przed takim zmasowanym atakiem 

demokracji i alienacji – „nie ma już gdzie zwiać”. W tej perspektywie przedstawimy 

nowe tomiki poetyckie, w których pojawiają się najczęściej utwory 

nasycone typowo egzystencjalnymi pytaniami o sens istnienia, stanowiącymi 

dla autorów pewną odskocznię ku światu metafory, czy paraboli artystycznej, 

dzięki którym rozbłyskają w ich duszach iskierki cicho skrywanej nadziei na 

trochę lepsze jutro. 

Wróżby Ikaryjskie 1 autorstwa Stanisława Goli – to kolejny tomik tego doświadczonego 

i dojrzałego poety. Nie łatwo zgadnąć, że eksploatuje on antyczny 

mit o Ikarze i Dedalu, mając na uwadze nasz świat podlegający szybkim 

przemianom kulturowym pod wpływem technologii cywilizacyjnych. Najpierw 

rozprawia się on z duchem ikaryzmu, który był udziałem jego pokolenia 

i jego samego. Naśladował on te jego wcześniejsze przypadki, które poszukiwały 

wypełnienia się owej wizji mitycznej. Jednak – jak w każdym przypad- 

1 

St. Gola, Wróżby ikaryjskie, Związek Literatów Polskich, Katowice 2006. 

54

ku istnienia – skrzydła podnoszące młodych Ikarów ku niebu wcześniej, czy 

później więdną, albo ulegają pogruchotaniu. Los bohaterów jest więc z góry 

jakoś przesądzony, a jego misja najczęściej mało znaczy. Cóż – Ikarzy ci uciekają 

w różne swoje słabości: alkohol, kobiety, miłość bezgraniczną, pracę bez 

perspektyw, szaloną wiarę religijną itp. Najczęściej jednak zaczynają wierzyć 

w sprawczą siłę skrzydeł aniołów, a w tworzonych przez poetę psalmach pozostaje 

jedynie nieukojona tęsknota po Ikarze, żal, a nawet ironiczne natrząsanie 

się z jego megalomanii. Dzieje się tak przecież, że po kolejnym pokoleniu górnolotnych 

Ikarów, przychodzą następne, a mityczne doświadczenie niczego ludzi 

tak naprawdę nie uczy. Również i Bóg wydaje się w tej perspektywie mało 

zainteresowany losem człowieka, a rozdzielony na różne religie traci urok, 

choć podobno – jak twierdzi poeta – jest już siedmiowymiarowy. Trudno go 

dostrzec w człowieku, a ten ostatni mało robi, by było to widoczne, zaślepiony 

własną logiką przyziemności. Klimat tych wierszy, owe misteria poety właściwie 

piętnują nasz odhumanizowany świat, w którym siła ikaryzmu została 

właściwie sprowadzona do konsumpcji, wygody i pochwał wartości utylitarnych. 

Jak więc widzi Gola tego nowego Ikara, który przejmuje obecnie jego 

miejsce w kulturze życia codziennego? W wierszu pt. „Recydywa” czytamy: 

„Po Ikarach/z ubiegłego wieku/pozamiatano/a ci nowocześni/z probówek/zakładają 

agencje towarzyskie/rapują/esemesują/i zabijają/czas”. Bo przecież ów 

czas i jego wymiar ponad fizyczny dawał zawsze Ikaryjczykom skrzydła. Zaś 

w świecie zabijanego czasu, przepełnionego wygodą, kiedy na człowieczeństwo 

zawsze jest czas, problem skrzydeł i wzlotów do jądra prawdy i piękna 

staje się wysoce problematyczny. Dobrze zatem o tym wiedzieć, by nie dać się 

uwieść tym nowym formom ikaromanii, bo prawda o tym mitycznym bohaterze 

zmusza do pytania: po co ludzie rzeczywiście istnieją? 

Anna Kajtochowa znów wydała nowy tomik, w którym próbuje nas przekonać 

do zrzucenia powłoki naszej obecnej kultury, za którą tkwią fundamenty 

naszych kluczowych wartości, nadających sens istnieniu ludzi. Nosi on tytuł 

Zza porannych mgieł 2 . W opinii poetki wartości nadające sens życiu są zakotwiczone 

w codzienności, postrzegane na łonie natury, wydobywane w emocjonalnych 

związkach z bliskimi i w ten sposób stanowią zawsze w swym 

bezpośrednim doświadczeniu osnowę naszego istnienia. Ta właściwie płynąca 

nieustannie rzeka rzeczywistości, której tempo reguluje kalendarz liturgiczny, 

ukazując owe przebłyski tych kluczowych punktów egzystencjalnych człowieka. 

Są nimi: rodzina, dzieci, przyjaciele, miłość, pobożność, wierność, a więc 

wszelkie formy wzajemnej sympatii i bliskości. Autorka dyskontuje również 

2 

Por. A. Kajtochowa, Zza porannych mgieł, Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa Słowaków 


55

egzystencjalne doświadczenie starości, ale i przygląda się losom postaw rewolucyjnych 

ludzi, których doświadczyła w swoim długim życiu. Wiele wierszy 

porusza sprawy wiary, stosunku do Boga, miłości, pamięci o zmarłych przyjaciołach, 

ale i przywołuje ciekawe reminiscencje na temat współczesnych 

wydarzeń z życia literackiego naszego środowiska. Z wielką radością i melancholią 

wspomina podróże po ważnych dla niej miejscach, miastach i miasteczkach, 

które dla jej emocjonalnych uniesień mają wyjątkowe znaczenie, 

bo doświadcza w nich mistycznej jedności ze światem i wszędzie dostrzeganą 

wszechmocą bożą, której jednak nie może zrozumieć i pojąć do końca. Ze 

złością odbiera uniżone umizgi współczesnych mediów, które dla pieniędzy 

i poklasku niszczą ludzi tych już nieobecnych, ale i tych szlachetnych, którym 

sprawiedliwości leży na sercu. Niektóre utwory przypominają w formie świeckie 

litanie, w których przywołuje już nieobecnych z nazwiska, których znała, 

a którzy już przeszli do anonimowego porządku istnienia, mając nadzieję, że 

ich wysiłek w sprawie rewindykacji ludzkiego człowieczeństwa nie zostanie 

zaprzepaszczony – i to jest ta jej wielka nadzieja. Klimat tego tomiku dobrze 

oddaje wiersz bez tytułu: „Jeszcze przemijamy/jak wszyscy przed/nami 

i za nami/w warunkach laboratoryjnych/w zamkniętym kręgu/żywej komórki/ 

zmieniającej co sekundę/kształt istnienia/W chemicznym porządku/zmierzamy 

ku ostateczności/albo anielskiej albo – /i tu zawieszamy głos/w wiecznym 

znaku zapytania”. 

Egzystencjalizm w całej swej ordynarnej nagości eksponuje także Rafał 

„Jeżyk” Kasprzak, który nadał swojemu zbiorowi wierszy tytuł Raport 3 . 

Jest to faktycznie chłodny raport z dialogu prowadzonego ze światem i ludźmi, 

pomiędzy którym przychodzi żyć poecie. Właściwie ani narodziny, ani 

śmierć nie robią na nim większego wrażenia, bo wszystkie te egzystencjalne 

momenty rozpuszczają się w cywilizacji kipiącego życiem miasta, gdzie ludzie 

dzielą się jakby na łowców i ofiary i nikt sobie specjalnie nie zawraca 

tym głowy, że są atomami egoistycznie pozamykanymi w sobie. Te krótkie, 

dynamiczne wiersze, często zimne jak lód, są jednak wstrząsającym raportem 

o nas i naszym świecie w jego bezpośrednim doświadczaniu. Dialog ze 

światem, kobietą, domem rodzinnym i miastem przypomina rozmowę jakby 

z rzeczami, unaoczniając, że nasze istnienie jest poniekąd absurdalne i należy 

o tym wiedzieć, a często nawet się z tym godzić. To, co budzi zew krwi poety, 

zawiera się głównie w pracy mechanizmów współczesnego uprzedmiotowiania 

życia, które wszystko ujmują zawsze mechanicznie i ekonomicznie, czyli 

w wymiarze stosowanych technik, kosztów i cen, zaś człowiek, który nawet 

56 

3 

Por. R. „Jeżyk” Kasprzak, Raport, Drukarnia Częstochowskie Zakłady Graficzne S.A., Częstochowa 

2007.

widzi piękno, nie może zdobyć się na to, by rozkoszować się ciszą i spokojem 

w jego towarzystwie. Poeta jest niewątpliwie świadomy granic między swoim 

wnętrzem i zewnętrznym światem, dla którego jego istnienie jest niczym, 

a młyny przemijania jeszcze drastyczniej wzmacniają to doświadczenie. Próbuje 

złapać czas, ale ten wyślizguje się z jego rąk. 

Konkluzje zawarte w tym tomiku są smutne, bo wydaje się, że wszystko 

jest snem, a prawdziwe życie zaczyna się dopiero po śmierci. Nawet Bóg i wiara 

nie są w stanie zagwarantować sensu istnienie konkretnej jednostce, a przynajmniej 

dawać jej jakąś realną otuchę. Cóż – zestaw wierszy zawarty w tym 

tomiku Kasprzaka jest mocny, a wręcz wstrząsający i wydaje się, że poeta uzyskuje 

ów efekt, po którym człowiek może zrozumieć, że jego istnienie samo 

bez drugiego człowieka skazane jest zawsze na nicość, a obecność bliskiej 

sobie osoby również nie gwarantuje przypływu większej nadziei. Potwierdza 

więc pewną znaną prawdę, że z natury jesteśmy sami w świecie, a ten nie waha 

się nas doświadczać nie tylko swoimi fekaliami, głupotą, cwaniactwem, ale 

wciąga nas mimowolnie do uczestniczenia w procesach systematycznego rozkładu 

naszego istnienia. W wierszu bez tytułu dowiadujemy się, że: „Kupiłem 

okno/z widokiem na świat/szyba pochłonęła/mowę miasta/uporczywie obserwuję/ulicę/wszystko 

co widzę/przypomina kiepski cyrk/ w fotoplastykonie”. 

Interesujące obrazy wywiedzione ze styku przyrody z cywilizacją, czyli 

techniki i architektury z naturalnym krajobrazem, w którego centrum ludzie 

wraz z autorem jakby wirują, lewitują, zawiera książka poetycka Marka Wawrzyńskiego, 

nosząca tytuł 129 wierszy polskich 4 . Jest ona chyba już czwartą 

pozycja w jego życiorysie literackim i świadczy, że stał się faktycznie dojrzałym 

i wartościowym autorem, dysponującym sobie właściwym stylem pisania, 

a więc prezentacji osobistej wersji poetyckiej naszego świata. Świat ten jest 

oglądany najczęściej z perspektywy centrum Krakowa, przedmieść i okolic 

Sanoka, ale głównie kawiarenki vis-a-vis. Baczne oko poety przyciągają zaskakujące 

zdarzenia, zjawiska i jak na „okamgnienie”, ujmuje je w krótkie formy 

poetyckie, by ukazać ich prostotę i prawdę. Budzą w nim zaniepokojenie 

i zdziwienie takie oto coraz częściej obserwowane fakt, że na tle pomników 

naszej wysokiej kultury, nowe pokolenia, traktując je jako fasady, w ramach 

pozorowanej twórczości uprawia różne wyrafinowane zabawy. W takich ludycznych 

grach semantycznych obniżane są jej walory i stojące za nimi wartości 

duchowe, wykreowane przez pokolenia. Poetę nurtuje również historia, 

bo widzi ją sfragmentaryzowaną, poprzeplataną również rozczłonkowaną na 

części przyrodą, po których jak po płycie Rynku Głównego pędzą ludzie w pogoni 

za sensem własnej egzystencji, przypominając przysłowiowe ameby, któ- 

4 

Por. M. Wawrzyński, 129 wierszy polskich, SIGNO, Kraków 2007. 

57

e zapomniały, że pogubiły własne szkielety. Szereg krótkich i dynamicznych 

wierszy, składających się na ten zbiór poezji, przypomina niejako skalpele 

dokonujące wiwisekcji naszego świata, przysłanianego tanim blichtrem i rozkoszami 

płynącymi z płytkich przeżyć, które są właściwie ucieczkami w ślepe 

uliczki osobistego życia. Poezjowanie Wawrzyńskiego polega właściwie na 

notorycznym formowaniu wierszy, w których fakty brane z codziennego życia 

i bezpośredniego oglądu świata łączone są tkanką śladów historii w pewną 

mozaikową całość, przyprawianą osobistymi przeżyciami. Technikę tą stosuje 

poeta nie tylko do aktualnie oglądanej rzeczywistości, ale również sięga do 

pamięci, z której wydobywa wiele zdarzeń z dzieciństwa spędzonego w okolicy 

Sanoka, czyli w Bażanówki i Nowsielc. Tamte wspomnienia pozwalają mu 

przecież po latach zrozumieć sens historii i wartości swojej małej ojczyzny. 

Prócz znakomitych portretów życia w Krakowie, poeta również lakonicznie, 

ale i w pełni wyraziście ukazuje piękno, harmonię oraz nastroje, które buduje 

w jego duszy obcowanie choćby ze skrawkami przyrody na Krakowskich 

Plantach. Jeśli idzie zaś o miłość – to traktuje ja raczej szorstko, nazywając ją lapidarnie 

„(…) naturalną skłonność/mężczyzny do kobiety”. Styl poetyzowania 

Wawrzyńskiego chyba najlepiej oddaje taki oto wiersz bez tytułu: „kończy się 

czerwiec/w nocnym barze/otwartym na oścież/swobodnie przefruwały/ćmy/z 

wierszy zagajewskiego”. Własne credo poetyckie wyraża natomiast w innym 

wierszu bez tytułu tak oto: „poezja/jest kartką/kartka/jest poezją”. Myśl ta jest 

prosta, musi jednak budzić niekłamane zdziwienie i namysł nad sensem naszego 

świata prześwitującego w sieci złożonej z prostych słów. Można również 

przypuszczać, że poeta z ironią ukazuje jego ontologiczne spłaszczenie, które 

przysłania kulturowe korzenie naszego człowieczeństwa, a życie duchowe ludzi 

zastępuje sofizmatami ideologicznymi i konsumpcyjną frazeologią, której 

jedynym celem jest bezgraniczne stymulowanie naszych pragnień. 

Bożena Boba-Dyga opublikowała bardzo starannie pod względem edytorskim 

przygotowany tomik wierszy pt. Kropla 5 . I tak jak w tej atomowej 

strukturze wody zawiera się poniekąd przekrój naszego kosmosu, również i 

w jej zbiorze utworów poetyckich można dopatrzyć się owej osobistej wizji 

kosmosu, choć na wskroś kobiecej. U jego podstawy bowiem odnajdujemy 

erupcję uczuć, nierzadko przeciwstawnych, z których buduje całą rodzinę 

światów, gdzie żyła, żyje i zamierza żyć. W krótkich utworach o charakterze 

reminiscencji dociera do detali świata, z który uczuciowym spoiwem wydobywa 

tylko sobie wiadome i urzekające enklawy, bytujące na stykach własnego 

domu, spotkań z przyjaciółmi, ale i miejscami i obiektami kultury. Zadaniem 

takiej poezji jest niewątpliwie poszukiwanie zasad emocjonalnych wyborów 

5 

Por. B. Boba-Dyga, Kropla, SIGNO, Kraków 2007. 

58

poprzez wsłuchiwanie się w odgłosy płynące z bliska i z daleka. Z dnia na 

dzień wzmagają one w poetce siły witalne, zachęcające ją do doceniania momentami 

trywialnej codzienności, zarówno tej, która buduje, jak i tej, która 

rujnuje. Tę wędrówkę autorki pomiędzy ludźmi i ich światami dobrze oddaje 

wiersz bez tytułu, w którym mówi: „idę przed siebie przede ciebie/przed 

nich i nas samych/jak palec//każdy boi się dotknąć”. Za wszelką cenę chce 

zachować w sobie niewinność dziecka i właściwą jemu naiwność w oswajaniu 

przyszłości. Miłość bowiem i jej nieustanne ożywianie jest według poetki 

biblijnym źródłem szczęścia, a wtedy między łzą i uśmiechem nie ma jakiejś 

wyraźnej granicy. Boba-Dyga stara się odnaleźć taki model miłości duchowej 

i fizjologicznej zarazem, w którym seks stałby się rękojmią wyższego uczucia, 

tzn. by dopełnione było „przymierze krwi i spermy”. 

Kolejne wiersze pomieszczone w tym zbiorku ukazują ciekawą dialektykę 

metamorfozy uczuć, inspirowaną m.in. zmianą pór roku (a w domyśle 

pór życia), w których jasno widać ich młodzieńczość, dojrzewanie, owocowanie, 

którego najbardziej wartościową formą jest macierzyństwo, aż po taką 

porę, która jeszcze nadejdzie i której jeszcze nie znamy. Autorce ciągle marzy 

się, by choćby wierszem dotrzeć do granic biblijnego raju i by tam doświadczyć 

tego boskiego wymiaru wartości, określających istotę człowieczeństwa. 

W utworach opisujących podróż do Ziemi Świętej jak na dłoni widzimy sceny 

biblijne i staramy się zrozumieć, że i historia często kołem się toczy, a więc 

i powrót do raju również musi być możliwy. Niepokój poetki budzi jednak 

historia narodu wybranego, w którego dziejach mieści się również tragiczne 

doświadczenie Holocaustu. Podglądanie upływu czasu, tłumów anonimowych 

ludzi, upadek wzniosłych idei również budzi w poetce niepokój o przyszłość, 

bo ta nieodwracalność świata coraz bardziej widoczna zabija marzenia i nie 

pozwala żywić nadziei, a samo życie staje się coraz bardziej trudne do emocjonalnego 

przetrawienia. Aby więc jakoś żyć, podpowiada, że należy mieć 

odwagę wbijać zęby w każdy kolejny dzień. Powracając często do skrzętnie 

uprawianego ogrodu miłości, próbuje wydorośleć i oswoić się z nowymi twarzami, 

a może i maskami, które miłość przybiera w życiu każdego człowieka. 

Posuwa się nawet w tej grze emocjonalnej do tego, że w celu ocalenia siły 

miłości byłaby skłonna przywołać do życia siłę jej cienia, czyli nienawiści. 

Bo przecież ów kult życia, któremu hołduje poetka pozwala właśnie na takie 

ryzyko emocjonalne, a życiem samo – jak twierdzi – jest kroplą, mikrokosmosem 

w makrokosmosie, które zanim wyparuje nie jedno może przybrać 

imię, bo jest ze swej natury strukturą skazaną na wolność i związane z nią lęki 

egzystencjalne, szczególnie te emocjonalne, wymykające się kontroli racjonalnych 

wyborów. Widać więc, że ta pogłębiona analiza emocji wstrząsających 

naszym istnieniem w ujęci poetki, jest nie tylko autentyczna, ale także pozwala 

59

wzbogacić osobiste doświadczenia czytającego w poszukiwaniu sensu własnego 

istnienia. 

Doświadczenie rozpadania się świata jest nieczęstym udziałem ludzi 

w związku z codziennym zatroskaniem własnym losem. Jest to jednak fundamentalne 

doświadczenie egzystencjalne. Ujawnia się ów stan najczęściej 

w sytuacjach ekstremalnych, np. w wyniku mocnych przeżyć związanych z zagrożeniem 

życia, utratą najbliższej istoty, głębokim przeżyciem mistycznym. 

Wrażliwość artystyczna wzmaga jednak w człowieku nastawienie na wgląd 

w podstawy istnienia otaczającego go świata. On wtedy nie tylko więcej widzi, 

czuje, słyszy, smakuje, ale – jak w przypadku poety – może użyć słowa 

jak specjalnego narzędzia dla ujawniania najgłębszej istoty drzemiącej u jego 

podstawy. Z taką prawidłowością mamy do czynienia niewątpliwie w przypadku 

twórczości krakowskiego poety Wojciecha Kawińskiego: autora tomu 

wierszy pt. Ciało i dusza. Wiersze nowe i wybrane 6 . Ten zbiór poezji stanowi 

poniekąd upamiętnienie 40 lat jego twórczości literackiej, rozpoczętej w roku 

1964 debiutem książkowym pt. Odległości posłuszne. 

Sądzimy, że o twórczości poetyckiej Kawińskiego można lapidarnie powiedzieć, 

że jest to sztuka systematycznego i wnikliwego czytania świata, 

której wyrazem jest poezja tropiąca procesy jego degradacji i dekonstrukcji. 

Dotykają one także żyjącego w nim człowieka w warstwie zarówno materii 

(ciała), jak i ducha (duszy). Poeta pokazuje losy jednostki, mówi najczęściej 

w pierwszej osobie, dyskontując własne doświadczenia, które na poziomie najgłębszym 

mogą być doświadczeniami każdego. Podmiot liryczny tych wierszy 

jest właściwie sam poeta, śledzący „morderczy czas”, który nicestwi wszelkie 

istnienie, a szczególnie absurd egzystowania człowieka w świecie: w sytuacji, 

gdzie zawsze skazany jest na wybór, chociaż żaden nie pozwala mu skutecznie 

wywinąć się owej morderczej logice czasu, bo nawet, konstatuje poeta, kiedy 

„(...) siedzisz przy stole; za–/rabiasz powoli na śmierć – (...)”. I tak walka 

z przemijaniem, śledzenie sprzeczności w otaczającym go świecie, stanowi 

dla niego formę bycia, a właściwie stawania się artystą. Choć twórczość, która 

wynika z poczucia powinności powoływania do bytu, pod piórem Kawińskiego 

ujawnia znikomość właściwie każdego wytworu nie tylko w przestrzeni 

ciała, ale również i ducha. W wierszu pt. „Ciało i duch” m.in. czytam: „(...) 

kończą się nasze stare podróże na mapie/nie wszystko Bóg przyjmie, wszystko 

przyjmie papier//(...) pić będzie jak ze źródeł wnuk naszego wnuka,/nim 

zrozumie, że z ducha może też nauka//wynikać, niczym z ciała pleśń zarazem;/kończą 

się proste dzieje i powolność zdarzeń....”. Widać tu poszukiwanie 

6 

Por. W. Kawiński, Ciało i duch. Wiersze nowe i wybrane, Wydawnictwo Adam Marszałek, 

Toruń 2003. 

60

zasadności granicy oddzielającej przyszłość od teraźniejszości i przeszłości, 

przez które poeta jest jakby osaczany, a które mimowolnie wyślizguje się mu 

z rąk: nie może nad nimi zapanować, ale może o nich jedynie wierszować. 

W rezultacie, doświadczenie to rodzi w nim poczucie, że jedyną wartością, 

którą winna karmić się jego poezja jest właściwie demaskowanie przemijania 

naszpikowanego objawami umierania i śmierci, które umykają się na co 

dzień z pola widzenia ludzi. Ciągle pojawia się więc w jego wierszach obsesja 

pleśni pokrywającej nie tylko rzeczy, ale i marzenia, nadzieje i oczekiwania, 

które zazwyczaj mają swój finał w głębokim rozczarowaniu. Stąd wiele ironii, 

tropienia pychy, demaskowania nadziei, zachwytów chwilą, bo przypominają 

one raczej przysłowiowe smarowanie „milczeniem chleba”. Słychać w tych 

wiersza wołanie o opamiętanie i porzucenie pogoni za uciekającym człowiekowi 

światem, który w każdym momencie jest w stanie odesłać go w mętne 

wody niebytu. 

Z perspektywy osobistych doświadczeń, poeta nie ma już złudzeń, iż twórczość 

nawet najwybitniejszych wieszczów nie ma w obecnych czasach większego 

znaczenia. W świecie pełnej prywatyzacji i urynkowienia, którym podlegają 

również dusze ludzi i ich duch zbiorowy, mamy do czynienia z czymś, 

co można by określić termin „mumifikacji poezji”, która umiera żywcem: duch 

jej „murszeje w pamięci”, nawet wtedy, gdy jakoś dotrze do czytelnika. Przy 

tej okazji Kawiński w niektórych wierszach prowadzi agon z wielu przyjaciółmi 

po piórze (Janem B. Ożogiem, Joanną Salomon, Krzysztofem Lisowskim, 

Markiem Wawrzkiewiczem, Krzysztofem Gąsiorowskim), by przynajmniej 

w ten sposób przypomnieć ich odkrywcze wizje, metafory i prawdy o naszym 

świecie, szybko zasiedlające nie-pamięć zbiorową ludzi początku XXI wieku. 

W ten sposób reaguje żywo i impulsywnie na rzeczywistość, bo nie jest mu 

obojętne zwyrodnienie współczesnego życia intelektualnego i artystycznego, 

kiedy zarówno artyści, jak intelektualiści stają się najemnikami dla pieniądza, 

bezinteresownego gwałtu i przemocy. Tu tkwi siła wzmacniająca jego poczucie 

pustki, bezsensu oraz absurdalności istnienia, szczególnie wtedy, kiedy idzie 

o wartości i prawdy nieprzemijające i najcenniejsze. W tym świecie nie ma 

w praktyce miejsca dla jakiejkolwiek sztuki opartej na „logosie słowa”, zdominowanym 

przez obraz, jak dobitnie podkreśla poeta, bo przecież „(...) życie 

roz–/kłada się na krew/mięso broń i władzę/reszta nie ma/ znaczenia”. Rozkład 

ten stał się na tyle powszechny, że dotyczy już samych słów, ich sensów, 

a nawet wartości i to często tych najświętszych. Wszystko wydaje się być bez 

znaczenia, nieprecyzyjne, chaotyczne, podlegające prawom świata materialnego, 

zwizualizowanego, włącznie z duchem i duszami ludzi, poddawanymi 

sile praw materialnych i merkantylnych. Jest jednak kilka momentów w tym 

tomie, kiedy Kawiński szuka jakiegoś antidotum na te „globalne dolegliwo- 

61

ści”, na które cierpi poezja i inne sztuki i wtedy marzy mu się „jawa wiersz”: 

„dziwny jest ten wiersz, bardzo dziwny–/wyjmij go z tej kartki, proszę, wyrwij 

(…)//( ma na ciele odcisk twojej słonej dłoni)/raczej zamysł odrzucony, lub 

wiersz-pasikonik-//który uciekł ze stołu na te wieczną chwile –/i nie ma go 

nigdzie, choć morze się mylę–”. 

Ta poezja jest jakby wspomnieniem wydobywanym z pamięci „bycia poetą”, 

z którego wynika owo doznawanie uczestnictwa w rozkładzie, rozpadzie 

i degradacji rzeczywistości, aż po jej fundament. Wiersze Kawińskiego odzwierciedlają 

te procesy aż do bólu. Celem wysiłku artysty jest niewątpliwie 

tropienie „Nicości” w różnych postaciach „Niczego”, w których trudno doszukać 

się racji istnienia czegokolwiek. Czas przecież występuje tu jako bezkompromisowy 

bohater – to „zwierzę żarłoczne”, zjadające każdą chwilę życia, 

choć istnieje pewna szansa, by stworzyć jednak Coś z tego Niczego i dlatego 

natężenie zaangażowanej negatywności w stosunku do świata może budzić 

wśród czytelników tej poezji jednak postawy konstruktywne, gdyż – jak wyjaśniał 

to kiedyś Albert Camus – bunt, nawet tylko dla samego buntu, ma zawsze 

pozytywną wartość aksjologiczną, bo uprzytomnia nam ludziom stan, 

w którym żyjemy i nie koniecznie z własnej woli. Mamy więc z tą sytuacją 

konsekwentnie do czynienia nie tylko w nowych, ale i tych wcześniejszych 

wierszach Kawińskiego i dlatego warte są one uważnej lektury, bo budzą czujność 

i wrażliwość na aksjologiczne wymiary naszego świata. 

Kończąc prezentację poezji biorącej pod lupę nasze lęki i przeczucia egzystencjalne, 

warto zauważyć, że w dużej mierze zaznajomienie się z nimi 

w formie ciekawego dyskursu poetyckiego pozwala wyostrzyć optykę widzenia 

samego siebie, drugiego człowiek i świata w sposób bardzie wyważony 

emocjonalnie, pozwalający z nadzieją odbudowywać nasze nadszarpnięte więzi 

wspólnotowe, bo przecież niczego nie zabierzemy z sobą do wieczności. 

W też ten sposób można umocnić własną tożsamość indywidualna i wpływać 

konstruktywnie na transmisję zbiorowej tożsamości kultury rodzimej 

w przyszłość. 

62

ROZDZIAŁ VII 

Fruwając między niebem a ziemią 

Z natchnieniem poetyckim bywa na szczęście na tyle różnie, że poeci – te 

nawiedzone duchy – nie są w stanie do końca być zadowolone z pociechy, 

jaką daje im obcowanie z wspaniałościami nieba oraz z dogodnościami ziemi. 

Są to zazwyczaj osoby nadwrażliwe, więcej czujące, słyszące, widzące, ale 

i bez pardonu dążące do osiodłania prawdy o istnieniu człowieka, które ze 

swej natury jest byciem transcendentnym, czyli przekraczającym przyrodzone 

ograniczenia, a więc dążącym do wglądu w boskie porządki świata, bez względu 

na to, czy one rzeczywiście istniej, czy są to jedynie najszlachetniejsze 

ludzkie projekcje. Dlatego poeci ciągle przemieszczają się między tymi dwoma 

doświadczanymi przez ludzi porządkami istnienia, znanymi już za czasów 

Platona, a rezultat tych lotów przy pomocy uskrzydlonych słów są bardzo pouczające 

i pobudzające wyobraźnię ogółu ludzi. Wszystkim im przecież chodzi 

o to, by przynajmniej oczyma duszy oglądać owo samo Dobro i Piękno, 

które choćby w porządku życzeniowym staje się dla nich jakąś rękojmią, że 

„niecali umrą”, a jeśli nawet, to sam świat może stać się przecież o wiele lepszy, 

a więc ich zaangażowanie w doczesność ma także sens. Przedstawimy 

więc kilka interesujących publikacji poetyckich, obrazujących proponowane 

obecnie światy poetyckich wizji, w których człowiek może odnajdywać sens 

swojego powołania do istnienia, pomimo rozlicznych i widomych defektów 

jego kondycji egzystencjalnej. 

Naszą prezentację rozpoczniemy od powrotu do poezji Heleny Gordziej, 

która opublikowała kolejny już tomik utworów poetyckich pt. Wielka cisz 1 . 

Autorka jest obecnie nestorką literackiego środowiska Poznania i poniekąd 

nawiązuje do tradycji artystycznej, którą tak wspaniale w tym środowisku 

rozwinęła Kazimiera Iłłakowiczówna, choć jej poetyka jest raczej odmienna. 

Zebrane w nim wiersze mają w podtekście charakter rozliczeniowy z własnym 

1 

Por. H. Gordziej, Wielka cisza, Drukarnia Oświatowa, Poznań 2008. 

63

życiem oraz ze światem literackim, który stworzyła. Cały jednak czas źródłem 

inspiracji poetki jest człowiek oraz dobra i zła strona jego natury. Jak zawsze 

tworzone przez nią wiersze powstają na styku zderzenia natury i cywilizacji 

miasta, a ukazujący się konflikt dotyka niejednokrotnie horyzontów Kosmosu, 

bo jak wyjaśnia w wiersza otwierającym ten zbiorek: „(…) Świat zafascynowany 

odkrywczością/spoza dymnej zasłony patrzy/na zatrwożoną twarz 

księżyca/jego tez znieważono/penetracją gleby”. W opinii autorki, prócz tego 

fundamentalnego konfliktu, na którym wyrosła nasza cywilizacji, inny – to 

sprzeczność między tradycją a nowoczesnością oraz młodością i starością. 

Gordziej z pietyzmem pochyla się słowem nad tak złożonym światem i stara 

się przez pryzmat osobistego, długoletniego doświadczenia wskazać drogi 

ocalenia dla tego, co w tej mozaice żywiołów targających naszym życiem jest 

godne i wartościowe. Pogodzona z naturą przemijania, wielbiąca wszechmoc 

bożą przypomina młodym i zakochanym w sobie, że „(…) Na wysokiej gałęzi 

dębu/kołysze się słońce – ślubna obrączka ziemi”. Bóle, lęki związane ze 

starością i jej niedogodnościami, pojawianie się w jej sercu „dziecięcej duszy”, 

nie zwalnia jej z żywienia przyjaźni do swych bliskich, przyjaciół, ale 

i również nie zaciera pamięci o tych, którzy odeszli na zawsze. Z naciskiem 

i bez żenady przypomina, że śmierć: „(…) jest siostrą jastrzębia/oboje mają 

dalekosiężny wzrok/nie wypuszczają ze szponów/skazanych na zagładę (…) 

wybiera szlachetne jednostki/łotrów zostawia na rozmnażanie/żeby pokarać 

nimi ludzkość// (…) Niech żaden mędrzec mi nie wmawia/że złym należy 

dać szansę poprawy//Doświadczenie podpowiada//recydywa/jest choroba 

nieuleczalną”. 

Te tematy, które od zawsze fascynowały poetkę, znajdujemy i w omawianej 

książeczce. Są to piękno, harmonia i wspaniałomyślność natury oraz 

pewna głęboko metafizycznie zanurzona w niej wizja sprawiedliwość, która 

nawet w kamieniu odnajduje trochę ciepła dla człowieka, a w liryce szumiącego 

lasu odsłania sens snu dotykającego czterech stron świata. Bo przecież 

najskuteczniej odmawianie modlitwy na łonie natury uwalnia człowieka od 

elektronicznego świata zastępującego doświadczenie bóstwa, skutecznie pomagając 

przezwyciężyć mu własne ułomności i opanować gniew oraz chore 

emocje, kiedy świat brutalnie wdeptuje go w niebyt. I tu poetka wyjaśnia dlaczego 

się tak dzieje, gdyż – jak pisze – „(…) Słuch – najtrwalszy/ze zmysłów/ 

umiera ostatni”. Zanim nastąpi ta „Wielka cisza”, kiedy ciebie już nie będzie; 

a kiedy i modlitwy twoje Bóg wysłucha – poucza poetka – nie bądź pazerny 

i nie zaśmiecaj swoimi marzeniami o wygodnej wieczności kosmicznych przestrzeni. 

Skromność, spolegliwość, wyrozumiałość i kult związku człowieka 

ze wspólnotą ludzką oraz naturą – to cnoty ludzkie, którym poznańska poetka 

i w tym zbiorze pozostaje dozgonnie wierna. 

64

O poezji Joanny Krupińskiej-Trzebiatowskiej można lapidarnie rzec, że 

łączy się w niej duch hinduizmu, platonizmu, heraklityzmu, pitagoreizmu i tak 

razem wzięte umożliwiają jej doświadczenie oraz przeżywaniu świata na poziomie 

jego logosu 2 . Ukazuje się więc tu ów wszechzwiązek zjawisk otaczających 

człowieka, w centrum którego bije serce poetki. Wiersze następujące 

po sobie układają się w studium egzystencjalne przypominające kołysankę. 

Poetka jakby nuci jak antyczny Wernyhora pieśń o meandrach życia człowieka, 

na które składają się motywy poświęcone nie tylko miłości, fascynacji, 

nadziei, radości, ale i osamotnieniu, starości, biedzie, a nie rzadko powątpiewa 

w sprawczą siłę Boga, co nie tylko zabija nadzieję, ale odstrasza od zwracania 

się ku transcendencji. Przecież nie jest wykluczone, że Wszechmogący, jeśli 

tylko zechce, może umrzeć lub popełnić samobójstwo. Człowiek jawi jej się 

jako wręcz poetycka metafora rozpięta w swym życiu codziennym pomiędzy 

symbolem ćmy i motyla, oddającymi jego rozdarcie i oscylowanie pomiędzy 

dniem a nocą, choć dla obydwóch jego dróg istnienia, podobnie jak dla tych 

znikomych owadów, doświadczenie ognia (a w właściwie logosu świata) łączy 

się ze śmiercią. Jego natura jest przecież dwoista: zła i zakłamana ćma – to 

bogini nocy, dobry i piękny motyl – to rączy bóg pędzący ku słońcu. Samą 

siebie poetka postrzega przez metaforę dorodnej wierzby pod nieboskłonem, 

mającej również ową dwoistą duszę, której włosy czesze wiatr, skrapia deszcz 

,,a twarz i ciało pali słońce”. Wie jednak, że nie tylko ona, ale i wierzba muszą 

ulec pod naporem bezwzględnego czasu. Wtedy, podobnie jak w wierzbie, odsłania 

się w człowieku owo puste wnętrze, czyli stan ducha wyzutego z wirów 

uczuć. W klimacie mitów greckich herosów poetka ogląda śmierć i jej ludzkie 

oblicze pokryte grymasem. I tu budzi się w niej szczypta nadziei, że świat to 

przecież ocean nieskończonych możliwości, a więc zapewne jest w nim szansa 

na zaistnienie w innym wymiarze. 

W ocenie poetki u podstaw zawirowań życia i jego dramatycznego dziania 

się leżą napięcia emocjonalne, których nieśmiertelną przyczyną jest miłość do 

osób ukochanych, ubóstwianych. Natura miłości bowiem jest taka, że chce się 

za wszelką cenę przeciwstawić upadkowi człowieka i nieuchronnej śmierci. Miłość 

tak czy owak staje się ludzkim obłędem, a sami kochankowie pomyleńcami 

i szaleńcami, którzy w żaden sposób nie odróżniają świata stwarzanego przez 

własne emocje od świata rzeczywistego. W wierszu bez tytułu czytamy: „Zgodziłabym 

się z teorią/Że miłość nie istnieje/Gdyby jej utrata nie bolała tak bardzo// 

Z tezą, że świat jest iluzją/Gdyby nie wzbudzał we mnie aż tylu emocji (…) Ty 

obserwujesz moje zmagania/Lecz ani myślisz mnie uwolnić//Jestem zjawiskiem 

2 

Por. J. Krupińska-Trzebiatowska, W jedna stronę bez prawa powrotu, Drukarnia Pijarów, 

Kraków 2007. 

65

ównie nietrwałym/Jak jeden dzień żyjący motyl”. Tak miłością nacechowane 

postawy dotyczą również artystów, którzy podobnie jak kochankowie żyją 

w świecie iluzji, a ich zetknięcie się z rzeczywistością zawsze skutkuje dramatem 

istnienia. Może wyjście z tego dramatu – podpowiada Krupińska-Trzebiatowska 

– byłaby metafora „rzeki Heraklita”, ale pojmowana jako podążania pod 

jej prąd. Bo wydaje się, że wszechmogący stwórca porzucił ten nasz porządek 

stworzenia i zachował się jak niewierny kochanek, który zawsze jest iskrą nadającą 

stawaniu się człowieka w świecie ów twórczy impuls do momentu, kiedy 

nie zdradzi. Antidotum na takie meandry życia miotanego wirami emocji wydaje 

się być – sądzi poetka – postawa człowieka zmierzająca do zjednoczenia własnej 

duszy z duszą całego świata, by mogła ona uczestniczyć w symfonii natury, jak 

ta przysłowiowa brzoza na wietrze, która już nie lęka się pojawiających się na 

horyzoncie złowrogich znaków wieszczących nadchodzące wichury i nawałnice. 

I wtedy można przecież doświadczyć jeszcze tego pierwotnego szczęścia 

związanego ze wspomnieniem łona matki, dającego tę emocjonalną unifikację 

oraz powrót na kojące łono natury. 

Krupińska-Trzebiatowska w kolejnych utworach szuka prawdy o świecie 

i człowieku i odkrywa, że osobiste sumienie wstrząsane emocjami bez 

odniesień do świata staje się bezradne, a jedynie podgrzewa je, pogłębiając 

egzystencjalne bóle człowieka. Poszukując więc prawdy, zauważa, że musi 

ona wyrastać w człowieku, kiedy jego ego połączy się z innym ego, podobnie 

jak przysłowiowa para kochanków, czyli kiedy logika uczuć będzie współgrać 

z logiką myślenia, ale i realnością świata, choć zdaje sobie dobrze sprawę 

z tego, że miłość ze swej natury nie znosi zrozumienia. Tak czy owak, sądzi 

poetka: żyć zawsze warto, bo samo życie jest wartością fundamentalną, która 

nadaje sens wszystkim innym wartościom, znanym człowiek, a może i bogom. 

W wierszu bez tytułu pisze: „Kwiaty z mojego ogrodu/Malowane latem/Żyją 

na płótnie/Tak jakby czas się zatrzymał/Pachną, gdy za oknem zima/(…) Dla 

nich czas przemijania krótki/Lecz nie bezpowrotny/Zakwitną wiosną/Kiedy 

nas nie będzie”. 

Paweł Szeliga jest poetą i pracuje jako dziennikarz w Sądeckim Oddziale 

„Dziennika Polskiego”. Debiutował w roku 1996 tomikiem wierszy pt. Umieram 

każdej nocy. Jest autorem sześciu pozycji literackich, w tym dwóch prozatorskich. 

Należy do lokalnego stowarzyszenia literackiego Grupa Literacka 

Sądecczyzna, działającego Nowym Sączu. Przedmiotem naszej refleksji będzie 

jego tomik pt. Przez mleczną drogę. Wiersze i proza poetycka 3 . Głównym 

zamysłem twórczości sądeckiego poety jest dążenie do zniesienia grani- 

66 

3 

Por. P. Szeliga, Przez mleczną drogę. wiersze i proza poetycka, Katolickie Stowarzyszenie 

,,Civitas Christiana”, Kraków 2007.

cy między podmiotem a przedmiotem, ja i nie-ja, światem a człowieka, czyli 

między tym, co ziemskie a tym, co kosmiczne. Wierszem jak skalpelem kroi 

otaczającą go rzeczywistość na estetyczne plastry, na których iskrzą artefakty 

tak wypreparowanych skrawków wartości. W rezultacie doświadczamy wizji 

żywcem wziętej z wyobrażeń o świecie Fryderyka Nietschego, choć naszpikowana 

jest ona elementami maszyny, która w tak ujawnianej magmie rzeczywistości 

próbuje zapanować nad człowiekiem. Uzyskane w ten sposób obrazy 

sugerują poniekąd pełne zjednoczenie podmiotu lirycznego kolejnych wierszy 

ze światem. Daje się jednak odczuć w tak wykreowanej wizji rzeczywistości 

pewien dystans względem niej, obcość, a nawet odrazę poety do tego, co 

próbuje unaocznić czytelnikowi. Widać, że świat go coraz bardziej pochłania, 

a to, co kiedyś było mu bliskie, z upływem czasu staje się obce, uciążliwe, 

a nawet odrażające. Pojawia się więc pewien narastający dramat istnienia, polegający 

na tym, że trudno mu pozbyć się bagażu rzeczywistości, w którym 

uwikłane jest jego istnienie, coraz mocniej przygniatające jego indywidualne 

bytowanie. Uświadamia sobie wyraźnie, że jego marzenia zapanowania nad 

światem nigdy nie miały racji powodzenia, a faktycznie to właśnie świat coraz 

bardziej go opanowuje i zniewala. Już wie, że jego życie jest również osobistym 

dramatem, pogłębianym przede wszystkim przez siły technologii oraz 

mechanizmy życia społecznego, które przyklejają go do świata, a w rezultacie 

traci zdolności do transcendowania ku niemu, bo jest w niego mimowolnie 

uwikłany i do jego wnętrza wessany. W jednym z wierszy otwierających tomik 

w następujący sposób obrazuje swoje uwikłanie w świecie: „(…) Zapach 

zabijanego życia/miesza się z aromatem kawy przesyconej kwaśnym/potem 

południowoamerykańskiego chłopa o palcach/pokrzywionych artretyzmem. 

Maczam w nim kawałek/białego chleba i jem, cały czas mając świadomość,/że 

już dziś zabijam swoje jutro, które spłynie/z milionem litrów miejskich ścieków 

do wielkiego/katharsis kanału”. 

W kolejnych utworach zamieszczonych w zbiorku następuje jakby implozja 

otaczającej poetę rzeczywistości, która coraz bardziej klei się do jego 

skóry, a to pogłębia poczucie obcości wobec samego siebie i otaczającej go 

codzienności, na którą przestaje mieć jakiś zdecydowany wpływ. Krok po 

kroku pogłębia się w nim wewnętrzne rozdarcie, potęguje się odczucie alienacji, 

co wyostrza subiektywność widzenie w bezpośrednim doświadczaniu 

otaczającego go świata i ludzi. Osaczające go coraz ciaśniej żywioły norm 

społecznych oraz technologii przenikające do głębi codzienną egzystencję 

w postaci różnorodnych wygód na tyle rutynizują jego działanie, że odczuwa 

rozpad własnego ja oraz harmonii świata i przedustawnej w nim hierarchii 

wartości. W wierszu opisującym własny świat dowiadujemy się od poety, że: 

„Kiedy przekraczam próg mojego świata, niebo/załamuje się nade mną w kan- 

67

ciasty namiot, w którym/ukryję się aż do nadejścia zmroku. Jest papierową/ 

wydzieranką na kartce pomalowanej na czarno./Kiedy przechodzi przez pokój 

słyszę szelest jej/włosów przypominający ocieranie się liści paproci/porastających 

brzozowy zagajnik. (…) Czas skrapla się bezbarwną saletrą na/ścianie 

sypialni. Oddycham ostrożnie, żeby/zabierając powietrze wypełnione jej istotą 

nie/wchłonąć w głąb siebie tego, co dopiero ma być/przeżyte”. 

Inną strategią technik poetyckich Szeligi jest rozkładanie na jakości zmysłowe 

wartości artystycznych i moralnych, postrzeganych w otaczającym go 

świecie. Zabiegi te podważają sensy jego kolejnych doświadczeń, w wyniku 

czego odkrywa on siłę nicości tkwiącej w podglebiu kolejnych wersji rzeczywistości, 

które jak kratki filmu przemykają obok niego. Nawet seksualne zespolenie 

i związane z nim szczytujące emocje przypominają poecie, że należy 

ono do porządku egzystencjalnego „tworzonego z niczego” – z jakiegoś bliżej 

nieokreślonego nic. Poeta przenosi to doświadczenie na działania związane 

z tworzeniem, które na tyle dają satysfakcję, na ile są przejawem bezgranicznej 

wolności. Jednak w tak wykreowanych sytuacjach twórczych pojawia 

się męczące doświadczanie wszechobecności wartości, rodzące poczucie ich 

śmieszności. I tu właśnie budzi się w wierszach poety ironiczna relacja ze 

światem, która równie mocno zaświadcza o prawdzie istnienia, u podstawy 

którego często doświadczany jest absurd. W tak odkrywanym świecie życia 

codziennego skupionego na egzystencjalnej prozie traci on swoją wyrazistość 

i staje się jakby paletą pastelowych odcieni. Trudno w nim znaleźć pełne 

i wyraziste „kolory istnienia”, a kolejny dzień skazuje nas na doświadczanie 

właśnie odcieni owej pastelowości, co potęguje ową bolesną, momentami 

przerażającą świadomość, że odchodzimy z każdym dniem naszego istnienia 

w niebyt, że świat płynie wokół nas, przez nas, przez życie naszych bliskich, 

a akty naszej twórczości nie bardzo mogą ten bieg rzeczy ocalić i przenieść 

ujawniane w nim wartości do wieczności. Jedyna nadzieja, którą przywołuje 

poeta – to doświadczenie obecności Boga dane w pustej świątyni, ale i domu, 

który jakby spina ten nieustannie stający się i przemijający świat, przypominając 

biały sufit w pokoju, dyskretnie jednoczący świat życia w jedną kosmiczną 

całość pod sklepieniem nieba. Dobrze to doświadczenie poety oddaje jeden 

z wierszy, w którym czytamy: „(…) Ambrozja sączy się do/ściśniętego gardła. 

Przez chwilę cały kosmos mojego/świata skupia się w słodkiej melasie rozsadzającej/plastikowe 

więzienie. Głos z nieba pokrytego białymi/płytami sufitu 

oznajmia przybycie transportu”. 

Poetycka wizja świata i miejsca w nim poety autorstwa Szeligi, zaczerpnięta 

została niewątpliwie z rozmyślań „niejasnego Heraklita”. Ponadto oparta 

jest również na dwóch żywiołach rządzących światem, wskazanych przez filozofów 

początku ubiegłego wieku: „lawie bytu” Nietschego oraz „sile życia” 

68

Henryka Bergsona, które jakby przyklejają egzystencję poety do jego pleców 

i jednoczą go z logosem świata aż po kosmiczne przestrzenie Drogi Mlecznej. 

One pomagają mu również bardziej zrozumieć inspiracje zawarte w gnomie 

myśliciela z Efezu mówiącym, że: „Na tych, którzy wstępują do rzeki, napływają 

wciąż nowe wody: jesteśmy i nie-jestyeśmy”. Wyjaśnianie własnych doświadczeń 

egzystencjalnych w kontekście tej metafory w jakiś sposób pozwala 

poecie zrozumieć owe przykre i potęgujące się odczucia, że z latami grzęźnie 

coraz bardziej w sobie i świecie, a jedyne, co może być pocieszające w takiej 

sytuacji – to myśl, że mimo woli można w ten sposób zjednoczy się jakoś 

z owym logosem, obecnym i w Drodze Mlecznej, zbliżyć się jednocześnie 

do Kosmosu na wyciągniecie ręki, bo jego „prawo istnienia” również tkwi 

w nas samych. Odżywa więc w poecie nadzieja, że podobnie jak wino nasączające 

energią organizm, jego wysiłek twórczy może spowoduje, że stanie 

się „panem żywiołów” i przy pomocy kolejnych wierszy będzie uczestniczył 

w tym kosmicznym procesie tworzenia. Do pomocy przywołuje innego poetę 

Sądecczyzny – Adama Ziemianina – by razem z nim wstąpić na tę „Drogę 

Mleczną”, przy której kierunkowskaz wskazywałby jak przetworzyć życie 

ulegającego technicyzacji miasta w prawdziwie człowieczy dom. W wierszu 

pt „usiądźmy przed drogą” czytamy zatem: „(…) usiądźmy przed drogą/niebo 

sczepił z ziemią/miodny plaster słońca/biały bandaż bocianów/przepasał widnokrąg//trzeba 

usiąść przed drogą/by ponieść ciepło drewna taboretu/w pusty 

świat miękkich kanap miasta”. 

Kalkomanie 4 – to czwarty już tomik poetki krakowskiej Magdaleny Wegrzynowicz-Plichty. 

Termin „kalkomania” już coraz mniej jest zrozumiały, 

a bardziej jego znaczenie może oddawać obecnie w poetyckim dyskursie pojęcie 

„klikomania”. Chyba utwory poetki zmierzają ku takiej wersji kalkomanii 

spraw ludzkich, ukazywanych w sposób szczególny przez pryzmat bardzo osobistego 

doświadczania świata. Autorka na początku jakby powraca do dziecinnego 

placu zabaw, nad którym zawsze królowała matczyna miłość, by w wieku 

już dojrzalszym odkrywać sukcesywnie uciążliwe przejawy ograniczeń, które 

rodzi „getto miasta” wraz ze wszystkimi jego tzw. „okrucieństwami”, odciskającymi 

się brzemiennie na życiu ludzi. W tle krajobrazu kreowanego świata 

Węgrzynowicz-Plichty pojawią się ascetyczne drzewa stojące w parkach, które 

„wiele widziały”, ale ciągle przyjmują pozę „słupów milczenia”. Przypuszcza, 

że są one w nieustannym stresie pogłębianym przez wyrafinowane piły 

mechaniczne i kosiarki narzucające obecnie światu typową ludzką estetykę 

dnia codziennego. Przywołując poetyckie tropy Cycerona i Horacego autorka 

rekonstruuje wielce sugestywny obraz łąki, sianokosów, by przebyć „dro- 

4 

Por. M. Węgrzynowicz-Plichta, Kalkomanie, SIGNO, Kraków 2008. 

69

gę zasuszonej trawy” przemienionej w siano i dotrzeć do symbolu narodzin 

dobrej nadziei pod obrusem stołu wigilijnego. W taki postrustykalny obraz 

wplata osobiste wątki miłosne, gdzie technika i precyzja wypierają uczucia, 

pełne przeżycia i wartości. W wierszu pt. „Zagarniacz”, kiedy ma na uwadze 

doświadczenie z umizgami wielbiciela, pisze: „(…) uciekłam uczuciu/wąską 

szparą między/jednym a drugim/zębem grabi.//Czy odnajdziesz/mnie kiedyś/ 

w zapachu/skoszonej trawy?”. Większość jej wierszy przybiera formy modlitwy, 

wyznania, opisu korowodu codziennych wydarzeń orbitujących wokół, 

przeplatanych bezsennością, spowiedzią, uniesieniem erotycznym, a czasem 

wizją świata niesioną na skrzydłach „osobistej furii”. 

Szczególnie doskwiera autorce świat polityki, przepełniony absurdalnymi 

słowotokami, manipulacją, wzbudzający w niej niekłamaną odrazę, nieczuły 

na pleniące się kłamstwo oraz zło, którego tak czy owak ofiarą padają najczęściej 

niewinne dzieci. Z faktu przywoływanej pamięci o ukrzyżowaniu na 

Golgocie Jezusa – konstatuje Węgrzynowicz-Plichta – nie wiele obecnie wynika 

dla poprawy losu człowieka. W wierszu pt. „Sprawiedliwi” tak oto polemizuje 

z „prawdomównym poetą”: „(…) A wtedy na Golgocie, poeto,/uwikłany 

w rzymskie prawo/rozdarty między ziemią a niebem?/Czy dałbyś świadectwo 

czyjejś prawdzie?/czy wolałbyś nie?”. Poetka zaczyna powątpiewać nawet czy 

dobro i zło mają jeszcze za sobą sprawczą „siłę Boga”, czy jest tak, że „demony 

mediów” zawładnęły już ludzkim światem i jego transcendentnymi wymiarami. 

Eksponuje więc pewną drogę życia znaną już w starożytności, a więc 

kultywowanie postawy „stoickiego spokoju”. Ona zabezpiecza najskuteczniej 

człowieka przed kalkomaniami, klikomaniami i towarzyszącymi im wirtualizacjami 

przeżyć. Podobnie jak upływający czas wplata z wiekiem ludzi w „warkocze” 

pór roku, dając wytchnienie i dystansując od szalejącego obok świata, 

ów stoicki spokój pełni – jak przysłowiowy drops osładzający usta – funkcję 

namiastki doświadczenia słodyczy wypływającej z osobistego życia. 

Kiedy świat ukazuje się nam w rytmie bluesa i oglądamy go przez przymrożone 

oczy i kiedy jest pieszczony delikatna kobiecą ręką, wtedy już wiemy, 

że przez nieuwagę wpadliśmy do świata poetyckiego Marzeny Dąbrowy 

Szatko, czyli przestrzeni lirycznych jej kolejnego, czwartego już tomiku, noszącego 

tytuł: Powrót na Ogrodową 5 . Autorka nastawiona na detale otoczenia 

śledzi niekończące się przemiany i metamorfozy rzeczywistości w świecie, 

w którym wzrastała jej wrażliwość na piękno natury i tkwiących w niej artefaktów 

kultury. W wierszu pt. „Wrzesień 2001” tak oto uchwytuje nasz świat 

doczesny: „(…) pod niebieskim mostkiem/wybrzuszona od deszczu rzeka/nie- 

5 

Por. M. Dąbrowa Szatko, Powrót na Ogrodową, Biblioteczka Teatru Stygmator, Klub Artystyczno-Literacki 

Teatru Stygmator, Kraków 2007. 

70

sie szczątki/stołów łóżek i lamp/głowy płyną pod prąd kluczą/wśród przemoczonych 

skrzydeł i nóg//na murach płotach i słupach/łuszczą się powieszone 

twarze/niektóre bez oczu inne/z wydartymi ustami/rozkładają się umarłe/daty 

kawałkami opadają słowa/i dachy obnażone/wśród łysiejących topól//powietrze 

jak zardzewiała spluwaczka/napełnia się powoli/rannym słońcem”. To, 

czym poetka najbardziej jest urzeczona, to ślady ludzkich uczuć i wykreowanych 

przez nie wartości, które mimowolnie nas osaczają i zmuszają do pogłębionej 

refleksji nad sensem świata i naszego w nim zakotwiczenia. Autorka 

widzi jak na dłoni bezwzględny, destrukcyjny upływ czasu oraz przemijania na 

to, co jest dla nas najdroższe, najważniejsze, a co także determinuje naszą tożsamość 

i wyjątkowość. Nieprzypadkowo w usytuowaniu własnych utworów 

nawiązuje do „metafory jaskini” Platona. W jej utworach odbywa się bowiem 

pewnego rodzaju gra pomiędzy tym, co idealne i dane oczami duszy, a tym, 

co zmysłowe i specyfikujące nasze osobiste doświadczenie. W tym zmysłowym 

porządku przepełnionym troską codziennego istnienia pojawiają się jej 

bliscy, rodzice, przyjaciele, ludzie z sąsiedztwa, ale i wspaniali poeci: Johann 

Wolfgang Goethe i Jerzy Harasymowicz. Kiedy wszyscy oni odchodzą z tego 

świata, to wtedy sukcesywnie zamieszkują rewiry pamięci poetki i w ten sposób 

powraca z nimi do owego idealnego miejsca, które symbolizuje jej ulica 

Ogrodowa, przy której wszystko miało swój początek i pewnie będzie mieć 

kiedyś i swój koniec. Na pocieszenie owa rzeka świat, która w tych wierszach 

rozciąga się i płynie obok Ogrodowej, ma swoje brzegi również w Palermo, 

Rzymie, a sięgają one aż do Krakowa. Niesie z sobą podobne wzruszenie, 

zawirowania emocjonalne i niepokoje egzystencjalne, dające tak wiele wspaniałych 

doznań zmysłowych: zapachów, smaków, dźwięków, barw kolorów, 

których autorka jest wyrafinowaną kolekcjonerką. 

Motywem przewodnim wierszy Dąbrowy Szatko są wspaniałe opisy tła 

przyrodniczego upływającego życia ludzi, którego znikomość nieustannie demaskują 

dwa zegary, a mianowicie biologiczny i ten stworzony przez człowiek, 

by dać mu panowanie nad czasem, czyli ten mechaniczny. 

W ten oto sposób autorka jakby mimowolnie przypomina, że jesteśmy 

zawieszeni między tym, co niebiański, a tym, co doczesne i że odpływamy 

do wieczności: pytanie jednak jakiej? W wierszu pt. „Koniec lata” dowiadujemy 

się przecież: „(…) niby wszystko zwyczajnie/tylko dym szamocze się/ 

z niebem/i to stare drzewo/jakby zbierało się do odlotu//kogoś ubywa/burze 

nadchodzą”. Życie bowiem w jej głębokim rozumieniu jest niekończącym się 

dramatem, na bieg którego nie mamy większego wpływu, jedynie możemy 

wyprowadzać z jego doświadczania wiele nauk, które pozwalają nam znosić 

i twórczo przezwyciężać podskórnie tkwiące w nas lęki. W ten sposób oswajamy 

się sami ze sobą, z naszą wyjątkowością, ale i zarazem ze znikomością. 

71

Przychodzi nam nawet odwaga, by wytykać ciału osobiste zdrady, i by tak jak 

poetka zastanawiać się nawet nad losem naszego szkieletu, bo jeśli nie żywi, to 

może właśnie jako przypadek archeologiczny możemy przejść do wieczności. 

Na zakończenie poświęcimy uwagę drugiemu tomikowi krakowskiego 

poety, który zadebiutował stosunkowo późno, bo w roku 2006 zbiorkiem poezji 

pt. „Rozmawiając ciszą”, choć arkana sztuki nie są mu obce, gdyż od 

dziecka trudni się szopkarstwem, a mianowicie Janowi Kirszowi i jego książeczce 

pt. Oddalające się kroki 6 . Akcja jego wierszy najczęściej dzieje się 

w Krakowie w scenerii znakomitych pomników historii i kultury, z którego 

to miejsca skierowuje uwagę na dręczące go kwestie związane z zagrożeniami 

ekologicznymi oraz z sensem bycia człowiekiem w świecie poddawanym 

ciśnieniu najnowszych technologii, które jak miejski tłum redukują jego bycie 

do przypadkowego istnienia, bo jak pisze: „był człowiek i nie ma człowiek” 

i nie wiadomo, co po nim pozostanie, jeśli „(…) człowieku/jesteś tym czym 

są/twoje myśli/i tylko one/mogą po tobie/pozostać/ale/czy tylko”. Poeta czuje 

również osamotnienie związane z życiem w pulsującej sieci wielkiej i anonimowej 

metropolii, które przekłada się na równoległy rozpad więzi rodzinnych, 

związków przyjacielskich, z wiekiem coraz bardziej drążących duszę 

i stawiających go w obliczu jedynie „Opatrzności Boskiej”. Wtedy właśnie 

modlitwa przynosi pewną ulgę, stając się przedłużeniem rozmów ludzkich, bo 

ludzie nieustannie rozmawiają, by zabijać i zagłuszać własne osamotnienie. 

Pobudkami inspirującymi poezję Kirsza, prócz przeżyć natury artystycznej, 

są niewątpliwie typowo ludzkie odruchy współczucia ludziom marginalizowanym, 

zatroskanie o losy istot żywych, które traktuje się jak przysłowiowe 

„bezpańskie psy”. Bliskie poecie są niewątpliwie myśli tych pisarzy i artystów, 

którzy marzą o „niebie gwiaździstym” nad naszym światem doczesnych przeżyć 

i żądz, np. Juliana Tuwima, Juliana Kawalca, Jana Twardowskego, Jacka 

Trojanowskiego, bo to marzyciele dotknięci przez Boga, a poecie zależy na 

tym, by stanowiły one ciepły zaczyn do działania na rzecz odradzania się dobra 

w świecie, szczególnie wśród ludzi. 

Jeśli ktoś z Czytelników przypadkiem natknie się na jeden z prezentowanych 

tomików, to ręczę, że warto mu poświęcić trochę czasu, bo jego lektura 

pozwoli przemyśleć każdemu z Was, gdzie jest jego miejsce między niebem 

a ziemią. 

6 

Por. J. Kirsz, Oddalające się kroki, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, Kraków 

2007. 

72

ROZDZIAŁ VIII 

Nowe siły w poezji polskiej 

Przedmiotem niniejszego szkicu są tomiki poetyckie młodych krakowskich 

pisarzy, powstałe na przełomie lata 2005–2007 stanowiące poniekąd 

próby wejścia w rodzimy świat poezji z ich osobistymi propozycjami aksjologicznymi 

i interpretacyjnymi otaczającego ich świata. Julia Nalepa, Małgorzata 

Lebda i Daniel Lizoń – to studenci krakowskich uczelni, aktywnie 

uczestniczący w pracach grupy poetyckiej „Każdy”, działającej pod opieką 

artystyczną Anny Kajtochowej. Natomiast Marta Regnowska studiuje i działa 

w Krakowskim Uniwersytecie Pedagogicznym, gdzie jest m.in. redaktorem 

naczelnym pisma uczelnianego „Argument”. To, co pozwala na wspólne potraktowanie 

ich twórczości, to doświadczenie pokoleniowe świata, w którym 

przyszło im kształtować własną tożsamość i osobowość twórczą. 

Tytuł tej prezentacji nawiązuje do recenzji tomiku poezji M. Lebdy, który 

ukazał się w piśmie „red® Pismo Literackie” autorstwa Andrzeja Wołosiewicza. 

Młody krytyk tak oto ocenia debiut poetki: „I jestem pewien, że jeszcze 

się Małgosi Lebdy naczytam w tej wysokiej poetyckiej formie, która mnie 

w otwartej na 77 stronie 1 ujęła. Wieszczę więc, że dołączy ona do Beaty Szurowskiej 

i Anki Kowalskiej, równie dobrych poetek wstępującego pokolenia” 2 . 

Sądzę, że podobną opinię można wyrazić o Danielu Lizoniu i jego drugim 

zbiorze poezji pt. Ambra 3 , ale i debiutanckich tomikach Julji Nalepy i Małgorzacie 

Regnowskiej. Przejdźmy zatem do przedstawienia specyfiki owych 

„nowych sił” kształtujących oryginalny wyraz twórczości tych młodych i utalentowanych 

artystów słowa. 

1 

Por. M. Lebda, otwarte na 77 stronie, Wydawnictwo i Drukarnia Stowarzyszenia Słowaków 


2 

A. Wołosiewicz, Nowa siła w poezji, „red® Pismo Literackie” 2007, nr 1(2), s. 109–110. 

3 

D. Lizoń, Ambra, Wydawnictwo i Drukarnia Stowarzyszenia Słowaków w Polsce, Kraków 

2007. 

73

O debiutanckim tomiku poezji Małgorzaty Lebdy – pochodzącej z Żeleźnikowej 

koło Nowego Sącza, można lakonicznie rzec, że jest to konsekwentny 

zapis przeżyć „spieszonej nomadki”. Debiut ten potraktujemy obszerniej, 

bo – naszym zdaniem – wart jest szczególnej uwagi. Wiersze młodej poetki 

przypominają pociętą na kawałki rzeczywistość, zaś słowa poszukują w niej 

nowych odsłon sensów, które byłyby w stanie złożyć myśli i przeżycia autorki 

w nowe całości znaczeniowe. Poezja ta stanowi swoisty eksperyment 

artystyczny, charakterystyczny dla postawy młodego twórcy, starającego się 

znaleźć swoje miejsce nie tylko w mozaice form literackich, ale i również 

w labiryncie otaczającego go świata. Poetka podejmuje więc pewną grę semiotyczną 

z wieloma niewiadomymi, której celem jest jakby próba redefiniowania 

zastanego świata i jego otoczki ideologiczno-mistyfikującej. Ta ryzykancka 

zabawa cieszy i fascynuje poetkę, podobnie jak to miało miejsce w przypadku 

przywoływanego tu Mirona Białoszewskiego, choć w jego poezji stawka była 

inna, bo chodziło o zastany świat dorosłych. Grę tę poprzedza fragmentaryzacja 

świata przy pomocy odpowiednio skrojonych wersów, której celem jest 

wskazanie „atomów znaczących” w świecie i w słowach donoszących o nim, 

co stanowi przygotowanie do poszukiwania i składania w nową całość osobistej 

przestrzeni znaczeniowej, kluczowej – zdaniem poetki – dla realizacji 

własnej wizji rzeczywistości, w której mimochodem wikła ją życie. Podejście 

takie do poezji jest niewątpliwie znakiem czasu pokolenia, które obcuje z internetem 

i wirtualną rzeczywistością, owym supermarketem kultur, wciągających 

go mimowolnie w świat hybrydalny, gdzie ciągle trzeba szukać nie tylko 

własnej tożsamości, ale i nadawać sens każdemu ze swych egzystencjalnych 

wyborów, licząc głównie na własną odpowiedzialność, a przede wszystkim na 

właściwe intuicje. Technika pisania jest tutaj również interesująca, bo poetka 

rozkłada przeżycia na pojedyncze zmysły, by następnie dokonać ich syntezy 

i synestezji. Zabieg taki daje wzmocnienie indywidualnego przeżywania doświadczeń 

nie tylko otaczającego człowieka świata, ale i własnej, zanurzonej 

w nim osobowości. Tak ukazany świat, inspirowany osobistymi przeżyciami, 

w lakonicznej formie wyrazu staje się gorący, a momentami nawet parzy! 

Wiersze te przypominają poniekąd tworzenie instrukcji życia osobistego na 

każdy kolejny dzień, co przewidział już w latach siedemdziesiątych Alvin Toffler 

w Szoku przyszłości, głosząc ideę wiedzy na „każdy nowy dzień”, choć 

wyszedł raczej z innych przesłanek, a nie z dyskursu poetyckiego. 

Kiedy więc autorka czuje, że świat traci obiektywność czasoprzestrzenną, 

popada w nieustanne relatywizmy, sama próbuje zbudować fundamentalne formy 

doświadczenia tego zewnętrznego i chaotycznego źródła doznań, układających 

się w „zbiór fraktalny”, w którym wszystko ma podobny plan, choć każdy 

konkret jest niepowtarzalny. Tak stwarzany obraz osobistego świata musi 

74

yć z konieczności poddany zabiegom sensotwórczym, a więc autorka nakłada 

na niego siatkę pojęć, dla których proponuje osobliwe, często wewnętrznie 

sprzeczne znaczenia. Tę ekstremalną postawę artystyczną poetki wyjaśnia 

poniekąd wiersz pt. „skóra”, gdzie czytamy: „czasem gubię się w sobie/wyciągam 

opornie zza skóry/ spod paznokcia//zawsze wystaje mi ciekawość/zza 

oka”. W takiej sytuacji powstają nacechowane przewrotnością wiersze haikupodobne, 

mające dla artystki istotne znaczenie jako utworzy o charakter gnomicznym. 

W nich bowiem słowa nabywają zupełnie nowych znaczeń, ustalają 

swój zasięg znaczeniowy w świecie względem nich transcendentnym: są bowiem 

wzbogacone o osobiste, zupełnie nowe i wypowiedziane doznania, dla 

których brak jej było „odpowiednich słów” w mowie rodzimej. Poetka buduje 

więc i dopasowuje klucze, przy pomocy których może zapanować nad przysłowiową 

chwilą i ocalić ją od unicestwienia. W wierszu pt. „zabieg” dowiadujemy 

się przecież: „tnę czas na papierowe/wiersze”. Nie oznacza to, że autorka 

odcina się od tradycji i specyfiki rodzimej kultury, ale wręcz czuje ją na tyle 

głęboko, by ukazać jej dotąd zaniechane i najczęściej zapomniane wartości 

i znaczenia. W jej utworach nierzadko absurd skierowany przeciw absurdowi, 

budząc szczery i zdrowy śmiech, zwraca sztuce wierszowania życiodajny 

impet. Czytając wiersze Małgosi ma się wrażenie, że wokół nas jakby świat 

rodzi się na nowo. 

Ambra – to tytuł tomiku poezji autorstwa Daniela Lizonia, już drugi w jego 

młodym życiorysie artystycznym. Składa się z części, mogących równie dobrze 

być fragmentami zdania: „…gdy jestem…”, „…w świecie…”, „…myślę 

o niebie…”, „…wśród gór…”. Kwadryga ta w sposób lapidarny odzwierciedla 

strukturę utworów pomieszczonych w tomiku oraz orientację poety, odzwierciedlającą 

genezę jego twórczości i krótką historię jej rozwoju. Urodzony roku 

1984 w Nowym Sączu, pochodzący z małej wioski Wojnarowej na Pogórzu 

Rożnowskim, obecnie student polonistyki w Uniwersytecie Jagiellońskim, Lizoń 

jest niewątpliwie poetyckim dzieckiem gór, a jego pierwotna wrażliwość 

artystyczna została mimowolnie ukształtowana w wyniku ich bezpośredniego 

doświadczania dającego odczucie pełni harmonii i piękna oraz życia w rodzinie, 

bo dom to wielka wartość zapamiętana jako „siwy kucyk dymu” nad kominem, 

a później „fabryka wspomnień” z dzieciństwa. Stanowią one kanwę jego widzenia 

i poetyzowania świata. Innymi słowy twórczość ta jakby została napisana na 

ścieżce penetracji życia, na której widnieją wyraziste kierunkowskazy: przyroda 

– miłość – miasto – Bóg – góry. Poczynając od głębokiego dialogu z naturą 

i jednocząc się z jej żywiołami, poeta próbuje dokonać na własny rachunek syntezy 

kultury z naturą, a nawet dobra ze złem. Z jego osobistego doświadczenia 

wynika bowiem taka oto nauka, że podziały na ludzi dobrych i złych nie pokrywają 

się z podziałami świata społecznego na ten dobry i ten zły. 

75

Kiedy mówi o osobistych doświadczeniach miłosnych, to czyni to najczęściej 

w duchu lirycznym, ale i pełnym erotyki językiem, którego giętkość 

otaczają wargi żywcem wzięte z ust natury. Bo w swej pierwotnej formie bycie 

poetą oznacza dla niego pozostawanie elementem ciągle płynących i napierających 

na siebie żywiołów, zaś pamięć pozwala mu wymykać się determinacjom 

czasu i przestrzeni, czego rezultatem są coraz bardziej wyraziste wspomnienia. 

Same słowa wiersza pozwalają mu panować nad czasem i przekraczać ograniczenia 

przestrzenne. One to wprowadzają poetę w świat marzeń, stający się 

źródłem siły jego życia, które może udzielić się również czytelnikowi. Wtedy 

synteza natury z norami kultury staje się – jak w malarstwie Nikifora – „ikonostasem 

dziejów”. 

To, co zasadniczo odróżnia utwory publikowane w tym tomiku, w porównaniu 

do poprzedniego – W słońcu zatopieni 4 – to ześrodkowanie jego poezji 

na fenomenie miasta, który od ponad roku stał się kolejną jego niszą życia na 

czas studiów. Widać, że zakochał się w Krakowie – jego duchu niesionym 

siłą skrzydeł historii, ale i mocno ekscytują go nowe obserwacje: bezwstydne 

wieczorem Planty i bezkompromisowa siła wyzysku oraz gwałtu kultury 

na naturze, za którą nie stoi żadne poczucie wstydu. Portretując Miasteczko 

Studenckie, odkrywa dla specyficzny dla niego rytm życia żaków, w którym 

praktycznie nie ma miejsca na sen, zaś notoryczne imprezowanie zastępuje 

jawę. Podróże na Zachód, doświadczenie odmienności kulturowej, staje się 

dla niego doświadczenie demonicznego źródła bezbożności, a wtedy rozumie, 

że są granice, których przekroczyć się nie da. Przy okazji ujawnia również 

dziwne dla niego zjawisko, że we współczesnej poezji obserwuję się nasilający 

się „taniec diabła z Bogiem”, co musi dawać do myślenia. Młody artysta 

nie jest przekonany do końca, czy obecne portrety świętości mogą być źródłem 

bezpiecznego i życiodajnego klimatu dla zamieszkujących swoje domy ludzi. 

Próbuje więc rozbijać te świetlane powłoki mistyfikacji, by zaglądać do jądra 

obecności bożej w świecie. Odkrywa bowiem, że dzisiaj krzyż – to „wysuszona 

krew Boga w człowieku”. 

Tomik Lizonia zamyka szereg wierszy opowiadających o powrocie na łono 

własnej ojcowizny mentalnej, czyli gór, przypominających w klimacie utwory 

Jerzego Harasymowicza, w czasie którego z wielką precyzją i artystyczną 

finezją portretuje te rodzinne miejsca i żyjących tam ludzi. Odwiedza więc 

wierszami Beskid Niski i wczuwa się m.in. w ducha: Grybowa, Klimkówki, 

Komańczy, Dubnego, Łapszanki, Starego Sącza, Żegiestowa, Woli Kroguleckiej. 

Np. w wierszu pt. „Stary Sącz” ą czytamy: „pod galopującym rumakiem 

76 

4 

D. Lizoń, W słońcu zatopieni, Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa Słowaków w Polsce, 

Kraków 2006.

dnia/miasteczko/stoi przy srebrnej szpadzie Popradu/sączy piwo beztroski/na 

lekkim wiatraku chmur//drzewa chylą się cieniem/nad twarzą miasta/ptaki chichoczą 

u Kingi/bo góry rozwarły kolana/i wszedł Poprad/pomiędzy”. 

I wreszcie będzie mowa o wcześniejszym tomiku Daniela Lizania, W słońcu 

zatopieni, który wprowadził go w świat poezji. Widać, że jego poezja wyrasta 

z autobiografii estetycznej, która związała go przez fakt urodzenia z Sądecczyzną, 

szczególnie z dolinami Popradu i Dunajca. Nie przypadkowo w swej 

poezji podąża śladami Jerzego Harasymowicza, którego twórczość inspiruje go 

do poszukiwania umiejętność osobistego widzenia wzniosłego piękna w sile 

harmonii rodzimego krajobrazu! Lizoń swe wiersze pisze językiem przyrody 

i koleżeńskich przyjaźni, nie rzadko zakrapianych piwem. Kłania się z estymą 

i szacunkiem Beskidowi Sądeckiemu: lasom, polom, drzewom, górom, rzekom 

i potokom. W wierszu pt. „Hobby” czytamy: „góry zaklęte w mojej kolekcji 

widokówek/czekają w albumach/aż zechcę/popatrzeć na piękno//mam moje 

góry przy sobie/prawie zawsze gdy mam czas/na każde moje spojrzenie/stroją 

się w górzystość”. Animizuje ów świat, a nawet jego techniczne artefakty, bo 

w jego wierszu nawet termometr posiada własną duszę. Krajobraz rodzinny 

staje się nie tylko jego hobby, ale i strojem godowym na wszelkie okoliczności; 

budzi w jego duszy wicher poezji. W tym krajobrazie intymnie rozwija 

miłość do Marii, bo – jak sądzi – pomiędzy tworzeniem wierszy i uprawianiem 

miłości nie ma zasadniczej różnicy. Kiedy rozgląda się po Krakowie, 

gdzie przyszło mu spędzać kolejny etap swego życia, liryzm i rustykalizm 

nie opuszczają jego wierszy. Śledzi kolejne pory roku przetaczające się przez 

miasto, które jednak sterczy w mentalnym jego krajobrazie jako skamieniały 

i obłąkany blok betonu. Co ciekawe, miłość kojarzy nie tylko z przyjemnością 

i wzniosłością, ale także z bólem, cierpieniem i pogłębiającą się samotnością, 

by w ten sposób zadośćuczynić reżyserskim zamiarom dramatu ludzkiego 

istnienia, które pochodzą od samego Boga. Jest również wrażliwy na biedę 

i niedostatek ludzi, które uderzają w ich godność osobistą, z czym nie może 

się pogodzić, bo jego prosta i bezpośrednia religijność domaga się, by nawet 

doświadczenie śmierci miało swój godny wymiar. 

Miłość – według Julii Nalepy – najlepiej wyrażana jest w naturalnych 

przeżyciach, w których najcenniejsze są kontakty bezpośrednie: dotyk, pocałunek, 

pieszczota, mocny uścisk. Dlatego doskwiera jej medializacja uczuć, 

która redukuje kontakt miłosny do aparatu telefonicznego, stanowiąc jego 

przyjemną namiastkę. W wierszu pt. „Kilka słów” pisze: „(…) Nie widzę cię, 

ani dotknąć nie mogę. /Ale lubię/rozmawiać przez telefon” 5 

. Poetka rozbu- 

5 

J. Nalepa, Banialuki, Wydawnictwo i Drukarnia Towarzystwa Słowaków w Polsce, Kraków 

2006. 

77

dowuje i animizuje przestrzenie uczuć głównie miłosnych i właściwie cała 

otaczająca ją rzeczywistość ma charakter sfer erogennych. Nieustannie pozostając 

w absolutnym podziwie dla porządku natury, w którym postrzega głębię 

piękna świat stanowiącego jej nieskończone źródło fascynacji. Ulegając 

oczarowaniu doznaniami miłosnymi, spostrzega również, że porządku między 

ludźmi nie można budować w oparciu o zaufanie, bo miłość zakłada również 

wolność wyboru i rezygnację z doświadczanego uczucia. Stopniowo dojrzewa 

do przekonania, że należy się z tym pogodzić, bo przecież uczucia nie jedno 

mają imię. W sposób szczególny związana jest z Krakowem, który uwielbia 

i głosi pochwałę jego życia, tego w dzień i tego w nocy, widząc w nim przejaw 

„wolnego dzieła” bożego, zarówno wspaniałego, ale i grzesznego. Głosi 

nieustanny podziw dla żywiołów kreujących wigor życia w świecie, ale nie 

rozumie patosu historii i towarzyszącej jej „mowy cieni”, bo i tak – stwierdza 

– „wszystko trafi czas!”. Życie w tych wierszach ukazane zostaje jako 

wielki eksperyment egzystencjalny z „Aniołem Stróżem w tle”. W kolejnych 

utworach budzą się jednak w autorce wątpliwości, co do wartości szczęścia 

i pewności przyszłości. Odkrywa, że jej wyobraźnia staje się jej „największym 

wrogiem”, który jednak rodzi jej świat poezji, co lakonicznie kwituje poetycka 

frazą: „Wiersz też człowiek, jeść musi”. Beztroska i bezpieczeństwo w kontaktach 

z najbliższymi to rękojmia jej bycia w świecie, która przepełnia każdy 

kolejny jej wiersz, a przysłowiowe banialuki powodują, że podejście z humorem 

do rzeczywistości może skutecznie napawać optymizmem. 

Poezja Marty Regnowskiej z kolei zawiera w sobie niewątpliwie program 

radykalnej reanimacji słów, skutecznie pomagającej zwiększyć prawdopodobieństwo 

uchwytywania sensu życia 6 . To, co rodzi bunt poetki, określone zostaje 

lapidarnie jako „narkotyczna narracja ulicy”. Dla niej bowiem miasto 

i świat jawią się jako kolejne fasady tekstów nacechowanych historycznym 

i skamieniałym sensem, bo całą rzeczywistość widzi właśnie jako kompilacje 

i kolaże nakładający się na siebie znaczeń tekstualnych. Nad nimi krążą 

nieustannie zmistyfikowane „anioły i święci”, co budzi w artystce strach i niepewność, 

bo postrzega je jako uciskające ideologie aksjologicznych skrzepów 

znaczeń. W bezpośrednim doświadczeniu świata odczuwa pustkę, co prowadzi 

ją również do pesymistycznego wniosku, że trudno w nim coś zmienić. Ów 

ucisk metafizyczny pleniących się znaczeń powoduje, że wszystko staje się 

niejasne, a w konsekwencji świat pokrywa szarość, której towarzyszy monotonia 

interpretacyjna. Poetka nie poddaje się i usilnie szuka słów, by ożywić 

przysłowiowe kolory znaczeń, ale obawia się, że pozostawi wyraźne ślady, 

6 

M. Regnowska, Strategiczne manewry, Wydawnictwo Towarzystwa Słowaków w Polsce, 

Kraków 2005. 

78

a to staje się niebezpieczne, bo zagraża przyzwyczajeniom i konformizmowi 

królującemu w codzienności. Życie w takiej atmosferze porównuje do dymu 

z papierosa, czyli mgły, którą karmią się nasze ciała. W kolejnych wierszach 

ów szary nastrój opada, a kiedy poetka obserwuje świat sam w sobie, okazuje 

się, że jest on przecież piękny. W wierszy bez tytułu pisze: „dzień połyka 

słońce/krople rosy/ciężkie od zachwytu”. Tak bezpośrednio w doświadczeniu 

dany świat porządkuje myśli, a one ujawniają siłę naturalnego porządku rzeczy, 

budując dla życia podglebie dla kultywowania pierwotnych znaczeń słów, 

w których odradza się jednostka jako źródło znaczenia, co z kolei pozwala 

autorce uwierzyć w odrodzenie podstawowych znaczeń słów, a która to nadzieję 

wyraża w innym wierszu bez tytułu, pisząc: „kiedyś powrócę/kolorowy 

motylu/na twoich skrzydłach”. 

Te pięć propozycji młodej poezji sygnalizują, że mamy tu do czynienia 

z kolejnym etapem poezji prywatnej, pisanej na własną odpowiedzialność, 

poszukującej własnego ja – jego tożsamości – w nie-ja, czyli świecie, który 

obok artystów rządzi się prawami nie do końca przez nich rozumianymi i akceptowanymi. 

Możemy zatem rzec, że mamy tu do czynienia ze zjawiskiem 

tzw. hermeneutyki ja – jak nazwał ten fenomen ludzkiego bytowania Paul Ricoeur 

– czyli postawy twórczej, opartej na dialektyce analityki egzystencjalnej 

konkretnych przypadków istnienia, przenikanych postawą buntowniczą, zaglądającą 

ze zastanego uposażenia znaczeniowego ja w nie-ja, a więc stających 

„pomiędzy sobą i nie-sobą”, by w ten sposób poznać smak własnej wolności 

indywidualnej i skutecznie oswoić przyszłość, ale i wglądnąć równocześnie 

w transcendencję. Ten wgląd w praktyce przygotowuje młodych artystów do 

odrzucenia zmurszałego skrzepu metafizyki i różnych form ideologii politycznych 

oraz technologicznych, które na ich oczach ulegają demistyfikacji, bo 

i oni sami coraz więcej widzą, wiedzą, czują i rozumieją. Jeśli potrzebują mitu 

i metafizyki, to już mogą je tworzyć we własnym zakresie, choć ciągle towarzyszy 

im zarówno lęk, jak i bunt egzystencjalny. Pogodzenie z „najlepszym 

z możliwych światów” jest u nich tylko chwilowe i sytuacyjne. Dojrzeli już 

przecież do tego, o czym świadczą ich deklaracje aksjologiczne, że są w stanie 

budować swój „lepszy świat” dla siebie, swych bliskich. Te propozycje 

poetyckie są niewątpliwie przejawem ich osobistej orientacji egzystencjalnej, 

skierowanej ku budowie i urzeczywistnianiu uniwersalnych znaczeń określających 

kondycję „bycia człowiekiem”, która określa pierwotnie kosmiczną idee 

człowieka. Jej odkrywanie pozwala młodym poetom, jako ich osobisty projekt 

orientacji egzystencjalnej, budować własne człowieczeństwo, i to na miarę ich 

potrzeb osobistych oraz na miarę wymogów świata im współczesnego. 

Nie ma więc wątpliwości, że podobnie jak w utworach Lebdy, również 

w wierszach Lizonia, Nalepy i Regnowskiej widać te fantastyczne siły woli 

79

i wyobraźni, kreujące oryginalne i poetyckie światy, nasycone nową wrażliwością, 

ale dające również nowe nadzieje, wzmacniające otuchę i utwierdzające 

w przekonaniu, że dzięki takiej poezji życie kolejnych pokoleń młodych 

ludzi staje się źródłem sił witalnych, mogących z powodzeniem udźwignąć 

na swoich ramionach losy naszej kultury, tkwiące w niej wartości, określające 

jej specyfikę i niepowtarzalności, w tak przecież szybko zmieniającym się 

i uniformizującym świecie. Zapewne rozwijając ją w warstwie poezji, będą 

umacniać nie tylko jej tożsamości i specyfikę, ale będą także dążyć do tego, by 

stała się silnym filarem kultury europejskie w jej uniwersalnych przestrzeniach 

aksjologicznych. 

80

ROZDZIAŁ IX 

Gry słowne poetów, 

czyli wędrówki po ich światach menatalnych 

Słowa – materia pracy artystycznej poetów – niewątpliwie budzą u pisarzy 

najwięcej emocji i rodzą wiele podejrzeń, że bezwiednie w codziennej 

praktyce językowej wodzą ludzi za język, często wyprowadzają nawet 

najstaranniejszych ich użytkowników na manowce mowy ojczystej. Poeci 

i pisarze wszelkiego autoramentu są więc z natury skazani na baczenie, czy 

czasem słowa nie uległy skostnieniu lub może stały się już tak wolne od 

zakresu niesionych przez nie znaczeń, że pojawiają się w mowie, właściwie 

nie wyrażając niczego szczególnego: nie dotykają świata i nie sprawozdają 

z afektów duszy, która się nimi posługuje. 

Niekiedy słyszymy wśród rozczarowanych użytkowników mowy, że to 

tylko są: „słowa, słowa, słowa....”, choć jednak innym razem dowiadujemy się 

od nich, że „na początku było słowo...”, a prawda tej sytuacji zdaje się leżeć po 

środku. Zależy to przecież od tego, kto nimi włada i w jakim celu. Słowo jest 

przecież miarą rzeczy w naszym świecie i zarazem podstawą, zasadą, prawem 

tego świata dla ludzi, a więc logosem. Tę szczególną umiejętność posługiwania 

się słowem mają zapewne wrażliwi na sens słowa poeci – ludzie dociekający 

granic obowiązywania jego znaczenia. To oni przez wybrany kontekst, intonację, 

formę zapisu na papierze, wypróbowują jego siłę rozwijającą wyobraźnię, 

która porządkujące dyskurs pojawiania się świata w naszym otoczeniu: w tym 

co zwykło się nazywać naszą podręcznością. Poeci jednak nieustannie testują, 

sprawdzają pojemność znaczeniową słowa, wydają go nierzadko na pastwę 

losu, by ukazać te regiony i pokłady świat, które są nam obce, okryte aurą tajemnicy: 

mówiąc prościej – oswajają nas z nieznanym i rozmyślnie poszerzają 

lub zawężają zakres jego znaczenia. Właśnie metafora, onomatopeja, oksymoron 

– stawiają w grze słownej jego znaczenie na ostrzu przysłowiowej brzytwy. 

I w takim kontekście chcemy przedstawić próby poetów, którzy – naszym 

zdanie – dokonują owego sprawdzania wartości poznawczej i emocjonalnej 

naszego języka. Będą to głównie poeci związani z krakowskim i małopolskim 

81

środowiskiem literackim i ci, którzy zwrócili na nas swoją uwagę specyfiką 

pomysłów artystycznych. 

W ciszy słowa pozwalają budować z okruszków codzienności świat, który 

powstaje w duszy poetki. Tak dzieje się właśnie w zbiorze wierszy Barbary 

Cichoń pt. Czas zatrzymany 1 . Zamieszczone tu wiersze stanowią zlepek wydarzeń 

zarówno tych na jawie, jak i we śnie. Najpierw poetka stara się rozpoznać 

własną tożsamość, odpowiadając na pytanie: „kim jestem?”, by następnie 

odkryć przestrzeń i zatrzymać w niej siebie ze swymi doznaniami piękna, 

harmonii, miłości; by wreszcie dziwić się z cudowności i wyjątkowości tego, 

co zwykle uchodzi za małe i niepozorne. W wierszu pt. „Wcielenie” czytamy: 

„Jestem nocą/gdy sen/nie znika//Porankiem/gdy świergot/ptaka//nieznaną 

chmurą/z daleka/gdy deszcz...”. Stwarza więc Cichoń eteryczny świat zbudowany 

z cegiełek uczuć, towarzyszących im zdarzenia, intymnych wyglądów, 

połączonych spoiwem wyciszonych emocji, by spełniło się jej poetyckie credo, 

o którym tak pisze w wierszu pt. „Owocobranie”: „Opadają wiersze/jak 

dojrzałe owoce/poeci czekają/na babie lato//zamykają w dłoniach/swoje sny”. 

Innym światem zatrzymanym w słowie są niewątpliwie wiersze Ireny De 

Marii, składające się na tomik Zielone miniatury czasu 2 . Ten zbiór utworów 

dojrzałej już kobiety, która od młodości czuła w sobie skłonność do poezjowania, 

zaowocował ciekawym debiutem literackim, na który składają się cykle 

wierszy poświęconych rodzinie, przyjaciołom, Stwórcy wszystkich rzeczy, 

a przede wszystkim jest hołdem złożonym przyrodzie i krajobrazowi, które – 

zdaje się – najbardziej poruszają wrażliwe struny duszy poetki. Z jej utworów 

przebija niewątpliwie pochwała filozofii życia inspirowanego życiodajnym 

światłem, zgodnego z naturą, nawet w sytuacjach najbardziej krańcowych 

i drastycznych. Godząc się na biologiczne prawa przemijania, pisarka swymi 

wierszami broni szeregu wartości, które budują wspólnotę ludzką, nadającą 

sens nie tylko tworzeniu, ale i istnieniu naszej wspólnoty życia i ludzi, bo jak 

stwierdza w wierszu pt. „bezdomny”: „(...) drzewo nie wybiera ptaka/lecz ptak 

drzewo (...)”. 

Odmienianie słów 3 autorstwa Roberta Drobysza – to kolejny tomik inspirowany 

grą słów, której celem jest ukazanie śladów na świadomości pisarza, 

poczynionych jego doświadczeniami egzystencjalnymi. Stanowią one heroinę 

znieczulającą absurd istnienia, umożliwiając erupcję sił koniecznych, by 

pomimo wszystko jakoś dalej żyć. Poeta ma świadomość, że obraz naszego 

82 

1 

Por. B. Cichoń, Czas zatrzymany, STAL, Kraków 2004. 

2 

Por. I. De Maria, Zielone miniatury czasu, STAL, Kraków 2004. 

3 

Por. R. Drobysz, Odmienianie słów. Mitologia dla początkujących. Wiersze z lat 1984– 

2000, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 2003.

świata często podobny jest do snu narkotycznego, a winę za nieskuteczność 

naszej fałszywej świadomości dnia codziennego najwygodniej jest zwalać na 

przysłowiowe krasnoludki, które mieszają nasze znaczenia słów. W wierszu 

„Małe miasteczka” czytamy więc: „Tu nigdy nic się nie zdarzy/zawsze będzie 

zima/czasem cyrk przyjedzie/lub ktoś się wyrzyga”. Drobysz to jednak duch 

niepokorny i nie zamierza ulegać aromatowi narkotycznemu słowotoków maskujących 

ten nasz świat prowincjonalny. Kłania się tradycji Nikifora z Krynicy 

i Rafała Wojaczka, próbując ich tropami rozbijać budowane naprędce przez 

ludzi owo lustro zakrywające drugą stronę naszej rzeczywistości, w której jest 

właściwe miejsce dla poety. Tam wiatr „czesze jego włosy” i ostrzy pazury emocji, 

rodzące gwałtowne dyskursy słów. I tak w utworze „Korespondencja z....” 

słyszymy, że: „Białym nożem księżyca rozcinam/ciemną kopertę nieba/ostry 

żwir słów zwilżam asfaltem języka/czytam że miłość jest głodem/sycącym się 

sobą”. Ta pożoga wiersza obraca się przeciwko wojnie i przemocy, pysznemu 

patriotyzmowi, które żywią się krwią i biedą, podnosząc rękę na wolność ludzkich 

pragnień i marzeń. Podążając za Sylvią Plath, poeta z daleka omija „statek 

głupców” i zwraca się metaforą wiosny (odrodzenia) ku uczuciu miłości, której 

na imię „ciepło życia” rodziny i domu. W wierszu bez tytułu Drobszy deklaruje, 

że: „Moje najpiękniejsze sny/utkane są z marzeń/o miłości/owocu brzemiennej 

ciszy/grającej dziwnym stanem/pragnie go każdy/wolności niestety”. 

Romantyzm, tęsknota za światem dzieciństwa, pochwała wolności na łonie 

przyrody – to właściwości utworów poetyckich Marii Haliny Gajewskiej, zamieszczonych 

w tomiku pt. Szum moich drzew 4 . Na końcu tej książeczki znalazł 

się interesujący zestaw fotografii z okresu międzywojennego, ilustrujących życie 

poetki w młodości, zrobionych w okolicach Glinnika II i Spały – miejscowości 

leżących nad Pilicą. Wiersze Gajewskiej – to głównie liryczne wspomnienia 

minionego czasu, podróże sentymentalne do krainy dzieciństwa, ożywiające ten 

świat z głębokich pokładów pamięci. Następuje w nich pełna identyfikacja pisarki 

z jej światem, gdzie formowały się ramy jej życia, tożsamości kulturowej 

i świat wartości, którym została wierna na dobre i złe. Klimat tomiku dobrze 

oddaje utwór pt. „Mój Testament”, w którym tak oto zwierza się autorka: „(...) 

Tam, w rodzinnych dziadów grobach,/Tam Kości me złóżcie,/Niech odzyskam 

przy nich spokój/Pod darnią i bluszczem./I niech wietrzyk od Glinnika/Powieje 

czasami/Niech zaszumi w drzew gałązkach,/Zapachnie kłosami./I niech ziemia, 

która tyle/Dała mi radości/W proch zamieni i wymiesza/Ich i moje kości...”. 

Eugeniusz Kurzawa – to znany w Zielonej Górze pisarz i dziennikarz, 

który wydał kolejny tomik poezji pt. Wciąż nowa prywatność 5 , na który warto 

4 

Por. M. H. Gajewska, Szum moich drzew, STAL, Kraków 2003. 

5 

Por. E. Kurzawa, Wciąż nowa prywatność, Wydawnictwo Kropka, Zielona Góra 2003. 

83

zwrócić uwagę przynajmniej z dwóch powodów: po pierwsze zawiera bardzo 

dobrze pisaną poezję, po drugie, jego wiersze stanowią polemikę ze współczesnym 

światem poezji rodzimej i jej roli w życiu ludzi. Kurzawa należy do 

twórców, którzy tworzyli swą osobowość artystyczną w konwencji „Nowej 

Fali”, a więc pobudki moralne kreowania świata determinowały niejako jego 

potrzebę pisania. W wierszu pt. „Moje roczniki” Kurzawa pisze: „chcieliśmy 

być uczciwi/wobec życia prywatni i poetyccy/pisać wiersze i zmieniać świat/ 

lub chociaż otocznie i siebie/i koniecznie wejść do literatury/(...) aż nagle/ 

pechowa trzynastka przebiegła nam drogę/(...) wstydliwie nie przyznaję się 

dziś/do istnienia/przed samym sobą//moje (prywatne)pokolenie/zmyte przez 

wtórną nową falę”. Dzisiaj tego typu poezja nie ma szansy „przebić się” do 

czytelnika, gdyż w świecie zdominowanym przez media, tylko to, co ma wymiar 

sensacji i skandalu, dociera do szerokich rzeszy ludzki, zaś poeta najczęściej 

postrzegany jest jako egzaltujący się „nieszkodliwy emocjonat”, na 

którym nie da się zarobić, bo przecież „źle się sprzedaje”. Sytuacja ta staje się 

więc ciekawą pożywka dla twórczości zielonogórskiego poety-dziennikarza, 

który w dyskursie poetyckim ją z ironią rozważa, by wskazać, że obecne odejście 

w prywatność artysty, zasadniczo zmienia sens sztuki, gdyż owa „nowa 

prywatność” pozwala odkryć wartość osób poecie najbliższych, zaś pisanie 

wierszy może przerodzić się w nowe więzi emocjonalne, czyli przybrać formę 

troskliwości o drugiego człowieka. I tak uprawiana twórczość daje najpewniejsze 

poczucie sensu istnienia artysty. Kurzawa wyraża ze szczyptą ironii to 

nowe credo poezji w wierszu bez tytułu następująco: „dobrze jest mieć/czym 

się martwić/tylko martwi się/nie martwią”. 

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę również na ciekawe zjawisko wśród 

młodej poezji rodzimej, które czerpie swe inspiracje ze wzorów z początku 

lat siedemdziesiątych, kiedy to Allen Ginsberg opublikował szokujący wiersz 

pt. „Skowyt”. Niebawem ten amerykański poeta o radzieckim rodowodzie 

emocjonalnym został okrzyknięty jednym z najbardziej ciekawych twórców 

formacji „bitników”, którzy na dłuższy czas wstrząsnęli posadami poetyki nie 

tylko amerykańskiej, ale również i światowej. Za dokonaniami tej nowej generacji 

artystycznej stała specyficzna wrażliwość poetów, którzy formowali 

swe osobowości artystyczne na fali buntu młodego pokolenia przełomu lat 60. 

i 70. XX wieku, mocno przeżywającego zmiany mentalności społeczeństwa 

konsumpcyjnego Zachodu, w którym wszystko stało się możliwe do kupienia 

i sprzedania. Piszę o tym, gdyż kiedy otworzyłem tomik wierszy Wojciecha 

Borosa pt. Jasne i Pełne 6 , zobaczyłem, że otwiera go właśnie wiersz pt. „Skowyt”, 

co wydaje się w pewnym sensie kluczem do lektury tego zbioru. I co się 

6 

Por. W. Boros, Jasne i Pełne, Gdański Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Gdańsk 2003. 

84

dalej okazuje: poeta miast wyć, skręca się w sobie, ogarnia go „Anność”, boi 

się wydobyć z siebie głosu i z rozpaczy wyje do własnego wnętrza. Można 

więc przypuszczać, że inspiracje poetyckie Ginsberga, jak i Borosa są podobne, 

ale wykonanie i jego kontekst są zupełnie odmienne. Nic bowiem dwa raz 

się nie zdarza. A więc mamy tę naszą Amerykę, na którą tak z utęsknieniem 

czekaliśmy: mamy te obfite półki i możliwość „wielkiego żarcia”. 

W latach siedemdziesiątych poeta swym wierszem starał się transcendować 

ku wspólnocie ludzi podobnie wrażliwych, dzisiaj zaś, kiedy jazgot mediów 

jest w stanie zagłuszyć każdy apel, poeta wyje ku własnej immanencji, 

zaś jego tożsamość, jeśli takową posiada, wyraża się bardziej w jego sposobie 

bycia, nieustannie kreującym kontekstualny układ odniesienia do świata, jego 

historii oraz emocji, które legły u jego podstawy. Poezjowanie Borosa staje się 

więc nieustającą grą w kontekstualizację własnych wypowiedzi; skazywania 

ich na relatywizację, w centrum której stoi on sam i jemu właściwa wrażliwość 

– chyba owa „Anność”, która – etymologicznie rzecz ujmując – nacechowana 

jest spokojem i litością nad stanem naszego świata, a więc jakoś uzasadnia 

sens uprawiania procederu pisania wierszy. Prawda zatem tych wierszy 

ma głównie charakter emocjonalny i w nich się jakoś dokonuje. Zdaje się idzie 

o to, czy wiersz poety pozostaje w zgodzie z jego uczuciami, by następnie 

zarazić nimi czytelnika, czy też dokuczliwe ich przeżywanie kanalizują się 

w kolejnym utworze. 

I tak w tomiku gdańskiego poety odnajdujemy wręcz otwartą krytykę 

„najlepszego z możliwych” ustrojów „nowej Polski”, gdzie konfliktem organizującym 

życie rodaków staje się bez wątpienia sprzeczność między ideologią 

konsumpcyjną i religijną: poeta zauważa, że stanowią one obecnie najbardziej 

konkurencyjne formy duchowości ludzi żyjących w dorzeczu Wisły, choć ich 

cele radykalnie się wykluczają. Sam zaś Bóg w wyobrażeniach ludzi ukazuje 

się tu jako zasada metafizyczna doświadczanego bólu trzewi, a więc przybiera 

postać fizjologiczną, ale nie wiadomo czy z głodu, czy z przejedzenia. Sam 

zaś hipermarket odgrywa w wierszach Borosa rolę świątyni, gdzie kwitnie 

kult posiadania, zaś wokół niego rozrasta się nowe cmentarzysko wygasłych 

emocji – parkingi przepełnione łupinami samochodów. Bóg nawet w oczach 

i sumieniach „przekupniów szczęścia i obfitości” przyjmuje towarową formę 

dobroci, czyli nieskończonej różnorodności produktów, o które należy nieustannie 

zbiegać, rozkoszować się nimi, a więc wchodzi do tego nieba bezgranicznej 

konsumpcji. Klimat tych wierszy dobrze oddaje utwór zamieszczony 

na stronie 11, w którym czytamy: „hipermarket prześliczny/jego światło pachnie/(...)/ 

ludzie z lękiem/dotykają półek niebosiężnych/akurat na otwarcie/hermetycznie 

pakowany/Bóg w promocji/za jedyne 4,99/(...) ze stoiska okładek/ 

macha lakierowana/Szymborska, córka Nobla” 

85

Od „skowytu” przez kult „Boga obfitości” przechodzi poeta w trzeciej 

części tomiku do konsekwencji tych egzystencjalnych przemian, wyrażanych 

w rozumieniu naszej historii i jednostkowego człowieczeństwa, co jakby 

ujawnia owo „wycie do wewnątrz” w zewnętrznym behawiorze rodaków i ich 

idoli. Gdański artysta dokonuje więc animacji wzniosłych wydarzeń z historii 

Polski, by pokazać, że jego osobistej uczucia duszy w tej kwestii mają jedynie 

„słony smak”. Boros czuje się jakby istotą zminimalizowaną, wczuwa się 

w logikę ziarnka piasku, popiskującego pod stopami dziejów, podobnie jak 

i inni obywatele naszej ojczyzny, których przenosi z miejsca na miejsce szalejący 

wiatr globalizującej się komercji. Rozwija się więc „drzewo ojczyzny”, 

a „gałęzie pociągów szybko rosną w Polskę”. Taki świat, który jest udziałem 

ogółu ludzi, właściwie wymyka im się z rąk: jest nieustającym chaosem, budzącym 

jedynie emocje i przeżycia, generujące z siebie kolejne przeżycia itd. 

Jedynie słowa, jak te przysłowiowe spadochrony, niosą nadzieję na jakieś jego 

porządkowanie i sens dla życia pojedynczych ludzi, bo przecież jest „wiersz 

słowem ratunkowym”, w zasięgu którego „świat wynurza się po cichu” – podkreśla 

poeta z przekąsem. 

Poezja Borosa mieści się – rzecz jasna – konsekwentnie w nowej wrażliwości 

i subiektywności młodych twórców, którą zapoczątkowało pokolenie 

„bruLionu”. Tym, co ją zasadniczo różni od tamtej poetyki – to wysublimowana 

i bardzo osobista ironia, zdystansowanie zarówno do siebie, jak i świata, 

budujące siłę jego poetyki, a w rezultacie ciąg możliwych światów, konkurujących 

z bezpośrednio daną rzeczywistością. W nich ta tajemnicza „Anność” 

stanowi coś na kształt układu odniesienia dla ciągle budowanej tożsamości 

poety. Staje się ona w ten sposób notoryczną bohaterką liryczną wielu jego 

wierszy, spinającą byt artysty w chwilową całość, w której miłość, dziecinność 

i seksualność tworzą lepkie spoiwo, żywiące uczucia partnerów życiowych 

wchodzących z nim w bliskie związki. 

Można zatem odpowiedzialnie wyrazić opinię, iż twórczość poetycka 

młodego gdańskiego artysty jest wyjątkowa i niewątpliwie rozwój jego talentu 

przysporzy czytelnikowi wielu jeszcze niespotykanych dotąd wrażeń, zarówno 

w płaszczyźnie emocjonalnej, jak i intelektualnej. Przemawia za tym i ten fakt, 

że uświadomił już sobie na ile jego twórczość może być zadłużona w rodzimej 

tradycji literackiej, a gdzie jest granica, poza którą musi iść już samodzielnie 

i na własną odpowiedzialność. W wierszu zamykającym zbiorek m. in. czytamy: 

„Nie chcę wyglądać jak Adam Zagajewski/(...)/albo ciągnąć niczym „Różewicz 

Gazeta Codzienna”/(....)/odyńcem uczyń mnie Boże/niedźwiedziem 

Czesławem litewskim/trzpiotką Wisią Szymborską od zimnej wódeczki/(...)/ 

Markiem Kielgrzymskim raczej mnie nie rób/(...)/także Wojaczkiem Stachurą 

Babińskim/samobójstwa bym nie przeżył/a muszę w Jasne i Pełne wierzyć”. 

86

Aforyzm jako forma uprawiania poezji stał się w świecie, gdzie „czas, 

to pieniądz” bardzo popularny, bo czyta się go szybko i daje, prócz przeżyć, 

wiele do myślenia – a więc czysty zysk. Tej formie wypowiedzi konsekwentnie 

od lat hołduje Waldemar Kania, o czym zaświadcza kolejny wybór jego 

aforyzmów, noszący tytuł Uśmieszek losu 7 . Utwory te – to wyraz myśli błyskotliwej 

i przewrotnej, przepełnionej zadumą, ale i ironiczna pobłażliwością 

w stosunku do otaczającej nas rzeczywistości. Autor bież na język naszą 

współczesność i chłosta ją metodycznie: od profanum po sacrum. Najwięcej 

tych „kwantów myśli” inspirowane jest życiem politycznym oraz społecznym 

ludzi, którym autor przypina „żartobliwe ogony i uszy”. Weźmy np. kilka 

takich wypowiedzi autora: „Krótkowzroczny polityk widzi jedynie przyszłość”, 

„Historia się nie powtarza. Chyba że jest wyjątkowa”, „Ateiści są 

naiwni, myślą, że tylko Bóg nie istnieje”, „Czymże jest prawo do życia bez 

prawa do zasiłku?”, „Polska coraz bardziej chyli się ku Zachodowi” i „Nie 

pluj! Zdradzisz swój kod genetyczny”. 

Również tomik poetycki Henryka Cyganika przepełniony jest humorem 

i ironią, choć elementy przewrotności słownej w jego dyskursie poetyckim bardziej 

przybierają formę felietonową, skierowaną na czasy, w których żyjemy, 

a o których zwykło się mówić, że są ciekawe. Tytuł tego tomiku brzmi: Przeszedłem 

przez ścianę 8 i nawiązuje do osobistych doświadczeń autora, związanych 

z walką o życie zagrożone śmiertelną chorobą. Cyganik w wierszu „okno” 

pisze: „myliłaś się mamo – gwiazda która zgasła/już nie jest kaczyńców złocistym 

potokiem/teraz Radziejowa skacze mi do gardła/i cicho odchodzę w szklistą 

pustkę okien (...) krzyż ciemnego nieba podnoszę w źrenicach/póki jeszcze 

łzawią póki w noc się wiklą/póty niech wystarczy im rechot księżyca/myliłaś 

się mamo tak bardzo mi przykro”. W wierszu „pod ścianą”, gdzie w poetyckim 

dyskursie opisuje myśli chorego zmagającego się ze śmiercią i tak oto odmalowuje 

owe doświadczenia: „przede mną oczy pełne pogardy/upokorzenia gra 

się dramat/za mną już tylko cisza umarłych/i ta pancerna z drwiny ściana (...) 

już nie pamiętam gdzie była ściana/pod którą stałem ja – skazaniec/zawsze 

jest wyjście z obumierania/wystarczy tylko przejść przez ścianę”. Świat poetycki 

Cyganika posiada kilka stron: dzieciństwo związane z górami z okolic 

Krościenka i Piwnicznej, pamięć o bliskich i przyjaciołach, życie codzienne, 

ale i doświadczenia pracy przy pomocy słowa, którą jako dziennikarz radiowy 

kreował wizji światów literackich. To, co cechuje jego twórczość, wyraża 

się w pewnej melodyjności i jej pogłosie, które niosą muzykę naszej mowy 

ojczystej, a szczególnie gwary góralskiej – pierwszej formy języka ojców, któ- 

7 

Por. W. Kania, Uśmieszek losu. Aforyzmy, Firma Wydawnicza TRANS-KRAK, Kraków 2004. 

8 

Por. H. Cyganik, Przeszedłem przez ścianę, STAL, Kraków 2003. 

87

ą posługuje się z powodzeniem poeta i dzisiaj. W utworze „słowo” Cyganik 

wyraża swoje głębokie przekonanie jako jego„robotnik” na temat jego sensu 

i wartości, kiedy mówi: „słowo mnie uskrzydla i słowo zabija/oprawia mnie 

w wieczność jest formą istnienia/góry mrówki głogu i wiatry w Beskidach/ 

Boga w księgach mitów skazanych na przemiał//(...)jeśli słowo żyje poza czasem 

względnym/(a żyje na pewno wbite w wieczne biele)/to dowód że jestem 

w słowie nieśmiertelny/to dowód że Panie przez słowo istniejesz”. 

Na granicy jawy i snu trudno człowiekowi przychodzi, by się zorientować, 

gdzie się właściwie znajduje i co się z nim dzieje. Takie doświadczenia są najczęstszym 

udziałem poetów. Oni posiadają bowiem specyficzną wrażliwość, 

dzięki której najczęściej żyją w tych dwóch równoległych światach, tj. fantazji 

i realności: metafora i pointa stają się dla nich zatem łatwo dostępne. W takich 

przypadkach jedynym kołem ratunkowym jest dla artysty „kotwica słowa”, 

utrzymująca jego orientację dyskursu poetyckiego na oceanie mowy. Podobnie 

wygląda sytuacja z utworami Stanisława Franczaka, składającymi się na jego 

tomik pt. Wypadki 9 . Przedstawiony tu świat poety odbiega daleko od rzeczywistości, 

a trudno wskazać jego początki, czy inwokacje w innych, rozlicznych 

propozycjach literackich tego autora. W tym osobliwym świecie właściwie 

wszystko się może zdarzyć, wszystko jest na tyle możliwe, co i niemożliwe, 

a sam poeta właściwie nie wie, czy to jawa, czy sen. Jedyne, co pozwala dać 

klucz do tego świata, to słowa i ich znaczenia, które zostają tu użyte przez piszącego, 

ale należy je odczytywać na własną odpowiedzialność. To, co ma być białe, 

jest czarne, zaś to, co ma się otwierać, właściwie się zamyka. Wszystko się 

miesza i tworzy coś, co starożytni myśliciele i poeci nazywali apejronem – czyli 

wielkim chaosem. Ktoś ten świat morduje i deformuje i na oczach czytelnika 

wszystko dożywa swoich godzin, albo lepiej, końca swego sensu. W wierszu 

pt. „Horror o świcie” czytamy: „Zegar bije godzinę która/krwawiąc umiera/piecyk 

gazowy otruty stygnie/szafa z rozbebeszonym brzuchem/stół – pierwszy 

z podejrzanych/chwieje się na nogach (...) tylko łóżko kona z godnością/rzężąc 

w białym prześcieradle/opatrzone sakramentami snów//przesłuchuję dzień 

jako świadka/by ustalić zbrodniarza”. Widać, że dowcip poety skierowany jest 

znów na słowa i ich sensy; a kreowanym sytuacjom brakuje słów, by wyrazić 

ów świat i jego logikę. Franczak stawia siebie i swych czytelników w sytuacji, 

gdzie ścierają się dwa żywioły: mowa bez odpowiedników w porządku rzeczywistym 

i świat poza jej zasięgiem. Jedyne, co może wprowadzić tu jakiś ład – to 

wiedza astrologa, którym – zgodnie z sugestią autora – jest właśnie poeta. On 

bowiem grając słowami, rozgrywa pojedynek o ich aktualne znaczenie, choć 

niewrażliwemu człowiekowi trudno do końca się z tym zgodzić. 

9 

Por. S. Franczak, Wypadki, STAL, Kraków 2004. 

88

Słowa – szczególnie te, których uczymy się na początku wchodzenia 

w świat mowy ojczystej we własnym domu rodzinnym, w sposób szczególny 

odciskają się na osobowości poety. Omawiane kolejne trzy tomiki wierszy 

zdecydowanie o tym zaświadczają. W okolicach „filozofii jabłoni” rozgrywa 

się suplikacja poetycka Jerzego Stanisława Fronczka. W jej cieniu rytm przyrody 

mierzą nawroty pór roku. I chyba tak długo ten rytm, który wyraża taniec 

kolorów, zapachów i dźwięków wokół ludzi, będzie podgrzewał ich emocje, 

jak długo istnieje ów świat, którego centrum stanowi jabłoń przy rodzinnym 

domu. Dobrze wie o tym poeta krakowski – wielbiciel natury i amator życia na 

wsi. W wierszu pt. „Początek i koniec” ze spokojem konstatuje: „Koniec zimy/ 

koniec szarej/pustki jesieni//Ślimak ze śniegu/wystawił rogi/ żonkil wyszedł 

na drogę”. Jego wrażliwość artystyczna ukształtowała się przecież w pejzażu 

przyrodniczym pomiędzy Wisłą, Wisłoką i Brnikiem, w okolicach Mielca, 

gdzie ma małą ojczyznę–ojcowiznę, której na imię: Sadkowa Góra. 

Poeta opublikował kolejny, bodaj już ósmy, tomik pt. Rodzinna jabłoń 10 , 

w którym powraca, kierowany metafizyką „ślimaka i żonkili”, na łono domostwa, 

a więc wiejskiego domu rodzinnego – swojej ojcowizny. Po latach 

to miejsce dla poety staje się „cudem istnienia”, którego praktycznie już chyba 

nie ma, a istnieje jedynie w jego pamięci i wspomnieniach z dzieciństwa. 

Fronczek – skromnymi słowami, pieczołowicie ułożonymi w proste metafory, 

wyraża ducha tego miejsca, w centrum którego stoi jego rodzinny dom i stara 

jabłoń. Wokół niej rozgrywa się, tak jak i przed laty, spektakl życia, a jego 

reżyserem jest przede wszystkim wiatr i sentymentalne odczucia poety. 

Dla Fronczka istnieją właściwie dwie istotne pory roku: wiosna i jesień, kiedy 

ruch mobilizujący istoty żywe uzyskuje maksymalne napięcia. Wieś pośród 

pól, lasów, wiklin, przez które wije się rzeczka przypomina mu „okręt flagowy”, 

płynący po burzącym się wokół morzu cywilizacji. W tym raju otoczonym 

zbliżającym się „okiem cyklonu”, wchodzimy do domu, wokół którego wije się 

wstęga Brnika obrośnięta „brodami wikliny”. Widać jeszcze wóz drabiniasty, 

dziadka palącego fajką, po drodze terkoczą furmanki,, czuć zapach chleba na 

stole,(…)”. Świat już kiedyś był i jeszcze jakoś żyje, ale głównie we wspomnieniach. 

Aby tę wizję uwiarygodnić, poeta rozwija więc mitologię ogrodu, na którą 

składają się tajemnicze stwory, obudzone śpiewem ptaków, kręcące się w koło 

jabłoni i jej „filozofii” przypominającej, że jabłko: „(...) Spadając z drzewa/przypomina 

o prawie/ciężkości”. Z kolei w wierszu pt. „Pochwała ogrodu” czytamy: 

Pomiędzy drzewami/Bóg na gałęzi tańczy/z kosem. makolągwą, gilem//Budzą 

się leśne panny/ukryte w sercu modrzewia/w dziupli pośród tajemnic//Małymi 

10 

Por. J. S. Fronczek, Rodzinna jabłoń, 

k Związek Literatów Polskich Oddział w Krakowie, 

Kraków 2003. 

89

krokami podchodzi do nas czas,/karzeł brodaty z długą brodą pamięci/zamiast 

trzewików/(...)”. 

W dalszym planie pejzażu ojcowizny Fronczka widać i biedę w „podziurawionych 

skarpetach”, zaś obok niej wierzby, brzozy, kaliny modlące się 

za pomyślność ludzkich spraw. W wierszu pt. „Pielgrzymka do wrót” autor 

wręcz modli się z nimi: „(...) Niech będą pochwalone/zielone gałęzie wierzbiny,/czerwone 

korale kaliny/i wszystkie nasze wiklin/dzienne sprawy”. W tak 

wykreowanym pejzażu wsi zanika granica między rzeczywistością i światem 

bajki, światem wiecznym i doczesny, a poecie marzy się niemożliwe: chce 

nawet oswoić rybę i wilka. Deklaruje się być złodziejem tego naturalnego 

piękna pomimo nagonki bezpańskiego „złego psa”, wyzierającego z ekranu 

telewizora, zabijającego pamięć i wrażliwość. Ta postawa pisarza wydaje się 

być poniekąd usprawiedliwiona, bo przecież kiedyś – jak pisze – oddał za nie 

„swoją młodość” . 

Zjawisko życia w dyskursie poetyckim Fronczka rozgrywa się – jak wcześnie 

to zasygnalizowaliśmy – pod ciśnieniem dominacji dwóch pór rok: wiosny 

i jesieni nad zimą i wiosną. Wiosna to przecież pora, kiedy w tym świecie „rozkwita 

oczekiwanie” na miłość, a ta następnie owocuje dojrzałym życiem. Jesień 

natomiast podobna jest do rachmistrza, który prowadzi obrachunki z dojrzałymi 

już owocami życia. Według poety wiosna jest więc początkiem i przyczyną 

wszelkiej radości i różnorodności życia – jego maksymalną mobilizacją, po której 

następuje letnie przesilenie dojrzewania i przesytu. Jesień natomiast otwiera 

istotom żywym oczy na „trupią perspektywę” miski, gdzie jedno życie płaci 

drugiemu „cenę za przeżycie”. I tak powraca w nim równowaga i harmonia. 

Można się również domyślać, że zima w tym świecie poety pełni funkcję wielkiej 

przerwy; czasu spoczynku i letargu. Lato zaś jest, choć przeciwstawnym 

stanem, to jednak siłą umożliwiającą dojrzewanie jego form i ich stabilizacją. 

Zatem zima i lato – według artysty – to dwa przeciwstawne stany, a ich stosunek 

do siebie oddaje fragment wiersza pt. „Dwa ptaki”, gdzie czytamy: „(...) Lato 

i zima,/dwa walczące/ze sobą ptaki/w śmiertelnym uścisku/rozrzucają po lesie/ 

wyrwane przeciwnikowi/piórka”. 

Słowa mogą również poruszać sumienie bliźniego, choćby ten drugi był 

przekonany, że jest wcieleniem „prawa bożego” na Ziemi. I tu gry słowne 

poety mają wiele dobrego do zrobienia. Na tę ścieżkę wstąpiła Danuta Maria 

Sułkowska, publikując tomik wierszy pt. Olśnienie, tudzież osobiste wycieczki 

pod adresem bliźniego mego 11 . Staje w nim poetka naprzeciw ludzi, tych jej 

bliskich i tych anonimowych, patrząc im prosto w oczy. Wtedy słowa przycho- 

11 

Por. D. M. Sułkowska, Olśnienie, tudzież osobiste wycieczki pod adresem bliźniego mego, 

Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, Kraków 2004. 

90

dzą same i nazywają rzeczy po imieniu. W wierszu bez tytułu jednak ostrzega, 

pisząc: „strzeżcie się wyzwolicieli/oni/jedną ręką otwierają drzwi więzienia/ 

drugą zakładają uwolnionym/własne kajdany”. No i właśnie, Sułkowska krok 

po kroku, zaglądając w duszę ludzi, odrywa wiele prawd, które starają się oni 

zakryć rutynowymi wypowiedziami, a ich prawdziwość najczęściej opierają 

na autorytecie historii, kultury, a nawet samego Pana Boga. Cóż – hipokryzja 

stała się najbardziej popularną karmą dla dusz naszych czasów i poetka 

postanowiła konsekwentnie podążać jej tropem, za co jej chwała i sława. Nie 

zostawia więc specjalnych złudzeń dla sprawiedliwych, wybranych, wybitnych, 

prawomyślnych, wiernych, zakochanych, łaskawych, wyrozumiałych, 

bogobojnych itd., którzy roszczą sobie prawa do wyjątkowego traktowania, 

pełnego posłuchu, odpowiedniego szacunku itp. Sułkowska przypomina im 

z pełną ironią o ich dwulicowości, a nawet wielolicowości. Niech o tym dobrze 

zaświadczą takie oto sformułowania autorki, np. w wierszu pt. „Ludzkość” 

pisze: „składa się/wyłącznie/ z Narodów Wybranych, zaś w wierszu pt. 

„O poległym” – „zamknął się w swej skorupie/i nie widział/walca historii”, 

natomiast w utworze pt. „Nieustająca hekatomba” – „płoną/słuszne sprawy/na 

stosie ofiarnym/ku czci/Ugody”. 

Utwory Sułkowskiej właściwie przypominają swą formą porzekadła, gnomy, 

albo antyfony i mają pod wieloma względami rytmikę podobną w wydźwięku 

do myśli z kręgu japońskiego haiku. Zbijają z tropu, dają do myślenia, 

szczypią w oczy i uszy, pieką w podniebienie, bo poetka zażarcie walczy 

o to, by słowa i mowa nie były dla ludzi formą majestatycznego kamuflażu 

niegodziwości, ale żeby wyrażały ich rzeczywiste emocje, które niosą na sobie 

autentyczne i otwarte na świat myślenie, odpowiedzialne nie tylko za słowa, 

ale i czyny. Choć z przekąsem przypomina i o tym trywialnym fakcie, że: „posiadanie 

wolnej woli/nie gwarantuje/wolności”. Natomiast w wierszu-apelu 

„Do zbyt głośnego” – upomina: „zastanów się/co próbujesz zagłuszyć”. 

I wreszcie sięgniemy do bardzo burzliwie fermentującego pointami znaczeń 

tomik sądeckiego poety Marka Basiagi, który nosi tytuł: Mityki przez 

wieki 12 . Poeta postawił sobie za cel zmierzenie się nie tylko z widmem starości, 

która jest w budowane w każde indywidualne istnienie, ale również 

mierzy się z tej perspektywy z niektórymi poetyckimi doświadczeniem kultury 

europejskiej, poczynając od poezji antycznej, kiedy różnica między 

poezja i filozofia była mało wyrazista. Nieprzypadkowo Basiaga odwołuje 

się do fenomenologicznej tradycji Edmunda Husserla, gdyż ów poszukiwany 

przez niego świat eidosów, owego „ja transcendentalne naszego świata”, 

12 

Por. M. Basiaga, Mityki przez wieki, Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”, 

Nowy Sącz 2003. 

91

określającego ludzkie znaczenia w jego poezji często bywa na cenzurowanym, 

a słówko „nie” stanowi poniekąd klucz do dalszej penetracji zakresu 

panujących nad ludźmi ich tyranizujących sensów. Poecie bliska jest niewątpliwie 

postawa wierności względem dyskursu poetyckiego zarówno Cypriana 

Kamila Norwida, jak i Jarosława Iwaszkiewicza, chociaż „biesowskie 

piekło” emocji podpowiada mu, że ta droga ku wieczności bywa najczęściej 

zawodna. W wierszu pt. „Mistrz” zdaje sobie Basiaga sprawę, że obowiązki 

nakładane na twórcę wskazują na eidos samego piękna, z czego wynikają 

określone powinności, zaś sam byt poety jest w takiej sytuacji właściwie 

znikomy. W rozmowie z mistrzem konkluduje: „(...) Rzekłem mistrzowi 

wszystko czego nie wiedziałem/To dobry początek powiedział/Od tego i ja 

zacząłem/A teraz popatrz na mnie dobrze/Jaskółki wyrazów wylatują spod 

mego pióra/Niepoliczalne czarne obłoki piękna”. 

Skazanie poety na pracę w słowie i odpowiedzialność za jego rzeczywisty 

sens często odbiera nadzieję. Rozdarty pomiędzy obowiązkiem tradycji 

i obowiązkiem tworzenia metafory, poeta powoli dojrzewa do wiedzy na temat 

prawdy istnienia swego świata i wtedy nawet dobrodziejstwo snu – przypomina 

Basiaga – staje się podejrzane. Nawet ucieczka do „Gospody Wergila”, gdzie 

można jeszcze upajać się zapachem wiersza, nie zapewnia poecie komfortu bezpieczeństwa, 

bo kiedy dziewczyna podaje wino, to już „(...) ława pod nami nasz 

Eden i Hades”. W wierszach poety sądeckiego zostają więc ukazane fundamentalne 

rozterki egzystencjalne człowiek, które w żywocie poety mogą przybrać 

najczęściej formę nieustającej i gigantycznej obsesji: obsesji w pełni uświadamiającej, 

iż doświadczane przez człowieka wymiary absolutne wszelkich wartości 

zawsze są zagrożone przez równoczesne im doświadczenie upływającego 

bezpowrotnie czasu, podpowiadające każdemu owo memento mori. Basiaga 

w prostych słowach pokazuje ową dramaturgie splotu doświadczeń, którą ujawnia 

poetycka gra słów, pisząc: „(...) Krzyczałem zabierzcie mnie z sobą/Lecz tylko 

pióro upadło mi do stóp/I horyzontem nieba był horyzont moich słów/Spadły 

kule ślimaków i gąsienic/Poetyka larw/Czyjeś sny ezoteryczne słowa”. 

Po tej wędrówce przez kolejne gry słowne poetek i poetów, bogatsi o doświadczenia 

z dziedziny postrzegania, przeżywania i konstytuowania przestrzeni 

naszych sensów, możemy bardziej odpowiedzialnie myśleć i żywić 

tą drogą emocje wzbogacające osobiste znaczenia naszego języka z większą 

wrażliwością i estymą, a wtedy zapewne umrze w nas owa „poetyka larwy”, 

a słowa będą krzepić swym ciepłym zakresem sensów nasze wygłodniałe dusze. 

W ten sposób również tożsamości czytelnika, ale i poety chociaż przez 

chwilę będą bardziej przylegać do ich podmiotów, bo taki dialog zawsze 

wzmacnia poczucie przynależności do świata ożywianych znaczeń każdego 

ludzkiego indywiduum. 

92

ROZDZIAŁ X 

Stary Sącz i jego kultura 

jako źródło inspiracji poetów 

Na temat poezji oraz literatury pięknej, gdzie spotyka się utwory poetyckie 

poświecone Staremu Sączowi, opublikowano cztery znaczące pozycje. 

Pierwszą i chyba najbardziej ważną jest praca Edwarda Smajdora – Sądeczyzna 

w polskiej literaturze pięknej (1949), która zawiera najobszerniejsze 

studium historyczno-literackie omawiające teksty poświęcone Sądecczyźnie, 

w tym również Staremu Sączowi. Autor zgromadził i opracował teksty z okresu 

średniowiecza, nowożytności, przełomu XIX i XX wieku, okresu międzywojennego 

oraz okresu po drugiej wojnie światowej. Kolejną pracę stanowi 

wybór wierszy dokonany i opracowany przez Antoniego Wnęka – Wiersze 

o Sądecczyźnie (1984), gdzie również opublikowano kilka wierszy poświeconych 

miastu, wzbogacają ów wybór o wiersze powstałe w latach sześćdziesiątych 

i siedemdziesiątych. Trzecia praca – to dziełko Janiny Kwiek-Osiowskiej 

– „Ziemio moja sądecka…”. Antologia poezji i prozy (1991), w który 

zamieszczone wiersze zarówno dawne, jak i powstałe w drugiej połowie XX 

wieku i wreszcie ostatnio ukazała się czwarta prac, tym razem poświęcona 

głównie Staremu Sączowi, przygotowana przez Danutę M. Sułkowską – Stary 

Sącz – witraż poetycki (2006), będąca pokłosiem Ogólnopolskiego Konkursu 

Poetyckiego pt. „Witraż Starosądecki”, zorganizowanego z okazji jubileuszu 

750-lecia lokacji miasta. We wszystkich tych pracach można odnaleźć ok. 150 

utworów literackich zadedykowanych grodowi rozpostartemu w widłach Popradu 

i Dunajca, inspirowanych jego specyfiką i niepowtarzalnością etniczną 

oraz historyczną, urokiem, na który składają się przede wszystkim pomniku 

kultury materialnej i duchowej, pamięć o wydarzeniach historycznych, położenie 

geograficzne oraz specyfika krajobrazu przyrodniczego wraz z panoramą 

architektoniczną, stylem życia ludzi i kultywowanych przez nich wartości. 

Zanim przejdziemy do opisu i prezentacji utworów poetyckich, których 

podmiotem lirycznym jest Stary Sącz, przypomnimy kilka legend związanych 

z tym miastem, a głównie jego patronką św. Kingą. 

93

Warto również zwrócić uwagę na fakt, że miasto było przedmiotem zainteresowania 

wielu wybitnych ludzi polskiej kultury i że powstały ciekawe opracowania 

pisarsko-literackie, które oddają specyficzny i niepowtarzalny klimat 

tego miejsca znany od wieków. Na uwagę zasługują m.in. prace takich autorów, 

jak: nestora historiografii polskiej Jana Długosza – rękopis pt. Życie błogosławionej 

Kunegundy z roku 1473 roku, Seweryna Goszczyńskiego – Dziennik 

podróży do Tatrów i Pienin z 1853 roku, Jana Szujskiego, publikującego utwór 

w czasopiśmie Czytelnia dla Młodzieży w roku 1860 pt. Święta Kinga, legenda 

tatrzańska, Stanisława Rosoła, który opublikował już w roku 1892 książkę 

dokumentującą specyfikę kultury tego regionu, a mianowicie: Święta Kinga 

jej klasztor i miasto Stary Sącz, Stanisława Wasylewskiego, który we Lwowie 

w roku 1923 wydał pracę – Ducissa Cunegundis, Stefana Żeromskiego – Snobizm 

i postęp z 1929 roku, artykuł Jana Dürra poświęcony podróży Stanisława 

Wyspiańskiego na Podkarpacie, opublikowany w ilustrowanym miesięczniku 

krajoznawczym Ziemia w roku 1935 pt. Dziennik rysunkowy Wyspiańskiego 

z wycieczki na Podkarpacie, Tadeusza Malickiego – Dunajcowe wody z 1939 

roku, Stanisława Pagaczewskiego – Z biegiem Dunajca z roku 1954, Janusza 

Roszko – Stary Sącz średniowieczna perła Beskidu, opublikowana w 1971 

roku, Bogusława Kaczyńskiego – Dzikie orchidee z roku 1985. W Starym Sączu 

mieszkali, uczyli się, lub wywodzili się z niego m.in. pisarze: Szczęsny 

Morawski – historyk Sądecczyzny i powieściopisarz, Żegota Pauli – poeta, Michał 

Asanka Japołł – poeta, przyjaciel Stanisława Przybyszewskiego, Wiktor 

Bazielich – badacz dziejów Sądecczyzny, Henryk Barycz – wybitny historyk, 

profesor UJ, Jadwiga Szayerówna (Ada Sari) – znakomita śpiewaczka operowa, 

Seweryn Udziela – twórca etnografii polskiej, Jan Joachim Czech – kompozytor, 

pisarz i kolekcjoner pieśni regionalnych, malarze: Stanisława Rychter-Janowska, 

Kazimierz Łotocki, Czesław Lenczowski oraz aktywny działacz 

Towarzystwa Miłośników Starego Sącza – Stanisław Królik. 

Najstarszymi w Sądecczyźnie wytworami poezji są legendy o bł. Kunegundzie. 

Są one opowiadaniami pełnymi czaru, a ich zbiorowym podmiotem 

był lud tu mieszkający, którego fantazja, zwłaszcza w średniowieczu, koncentrowała 

się na jej postaci, co skrzętnie odnotował Szczęsny Morawski i inni 

autorzy. „Jedna legenda – pisze Edward Smajdor – opowiada, jak bł. Kinga, 

uciekając do Pienin przed Tatarami, szła płacząc boso, gdyż po skałach ślizgały 

się nogi w obuwiu. Poraniła sobie stopy, znacząc obficie ścieżkę krwią i łzami. 

Gdzie padła łza, wyrastał biały goździk, gdzie kropla krwi, goździk czerwony. 

Gdy dotarła do Pienin, stanęła na skale, która zmiękła tak, że pozostał na niej 

ślad stopy, z pod kamienia zaś, na którym gorzko zapłakała, wytrysnęło źródło 

gorzkiej wody. Inna powiada, że kiedy bł. Kinga uciekała przed Tatarami, 

rzuciła za siebie grzebień, z którego wyrosły gęste, służące jej za osłonę lasy. 

94

To znowu, kiedy uciekając dotarła, zmęczona daleką, pieszo odbytą drogą, 

do Krościenka, prosiła tamtejszych mieszkańców, aby użyczyli jej koni. Nie 

chcieli tego uczynić, więc płakała. Więcej od ludzi litości okazała jej ziemia, 

która zebrała jej łzy, skąd miało powstać źródło, wpadające do Dunajca. Łzy 

jej zmiękczyły kamień, który na pamiątkę nosi po dziś dzień ich ślady. Ludzie 

tamtejsi, żałując później swojej złości, wystawili w tym miejscu kaplicę”. 

Oryginalne jest również podanie o chłopie, nazwiskiem Kras, który litując 

się nad świętą w czasie ucieczki, podwiózł ją swymi wołami, które wyprzągnął 

od pługa. Bł. Kinga nakazała mu, jeśli Tatarzy będą pytać, kiedy ona tędy uciekała, 

odpowiedzieć, że wtedy, jak on siał to zboże. Kinga rzuciła na pole szczotkę, 

a zboże zeszło natychmiast. I rzeczywiście w chwilę później pędzą Tatarzy, 

którzy usłyszawszy taką odpowiedź, wątpią w skuteczność pogoni. Po drodze 

napotykają dalsze przeszkody, stworzone przez bł. Kingę. Rzuca ona różaniec, a 

z niego wyrastają Pieniny, rzuca zwierciadło, a z niego powstaje Dunajec” 1 . Legendy 

te stworzone z fantazji ludu inspirowały, a i obecnie również inspirują 

wielu pisarzy, poetów i artystów. 

Natomiast w Dzienniku Seweryna Goszczyńskiego zostało zamieszczone 

opowiadanie ludowe o kupcu Kasperku ze Starego Sącza. „Kupował on wino 

na Węgrzech. Węgier przez omyłkę wydał mu beczkę, w której chował pieniądze. 

Stwierdziwszy omyłkę kupiec zażądał jej zwrotu, a nawet wytoczył 

Kasperkowi proces. Ten jednak wyparł się wszystkiego, a nawet przysiąg tymi 

słowy: „Jeżeli nie mówię prawdy, niech mię nie przyjmie po śmierci ani ogień, 

ani woda,, ani ziemia, ani piekło, ani niebo”. Niedługo potem Kasperek zmarł, 

zaś ludzie chcieli go pochować. Nie mogli jednak tego dokonać; Kasperek zakopany 

w ziemi już na zajutrz leżał na wierzchu, zatopiony w rzece wypływał 

na wierzch, wrzucony w ogień nie palił się. Nocami zaś włóczył się po ulicach 

Starego Sącza” 2 . Podobno później powiesili jego zwłoki na sznurku, a kiedy 

wyschły, wiatr rozsypał je po świecie. 

Przedmiotem refleksji tego szkicu jest niewątpliwie obraz Starego Sącza 

w dziejach poezji, choć faktycznie wiersze poświecone Staremu Sączowi zostały 

poprzedzone innymi tekstami literackimi opisującymi wcześniejsze wierzenia, 

legendy i opowiadania przekazywane ustną tradycją, stanowiące pierwotną 

formę poetyckiej fascynacji miastem przez kolejne pokolenia ludu je 

zamieszkującego, ale również ludzi odwiedzających go, czy osiadłych w nim. 

Według Szczęsnego Morawskiego i myślicieli żywiących sympatię do 

kultury antycznej, pierwsza informacja o Starym Sączu została podana przez 

1 

E. Smajdor, Sądeczyzna w polskiej literaturze pięknej. Szkic historyczno-literacki, Nowy 

Sącz 1949, s. 9–10. 

2 

Ibidem, 52–53. 

95

Ptolemeusza w II n. e., a miasto to nazywało się „Asanka” i leżało na północy 

Karpat, a pierwotnie znajdowało się ono na terenie dzisiejszych Naszacowic. 

Pierwszym znanym wierszem, który został poświęcony Staremu Sączowi 

– według Wiktora Bazielicha – jest utwór anonimowego autora pt. Triste 

o ogniu Starego Sącza R. 1644, opublikowany w pierwszym tomie Rocznika 

Sądeckiego w 1939 roku. Bazielich uważała, że autorem tego utworu mógł być 

Melchior Lizander lub Martinus Joannitus – ówcześni pisarze miejscy. Pożarów 

bardzo dotkliwych dla miasta było kilka, a dwa: ten roku 1644 oraz w czasie 

najazdu szwedzkiego w roku 1655 były najstraszniejsze. O tym z 1644 tak 

pisano: „Kurzawa dymów zapadła w me oczy/Pytam, co się tak swarliwego 

toczy?/Sąncz, pojrze, gore miasto starodawne,/Sądeckie sławne.//Ulice, Rynek 

ogień srogo burzy,/W pokoiach dworskich y w gumnie się kurzy./Kościoły 

y te w znoiu cieskiem mdleya,?W ogniu wątleją.//(….) O Kunegundo! Wszak 

to miasto Twoje./Położyłasz tu Święte Kości swoie./Ulżey iusz odtąd zagniewania 

swego/Tak ogniowego!//Święta Helzbito, Farnego Kościoła/Patronko! 

Kniemu nakłoń swego czoła, Niech go od tych czas pominą gorącze/Ognia 

palącze”. 

W roku 1933 Tadeusz Giewont-Szczecina w tomie Ziemia śpiewająca 

opublikował wiersz dedykowany Marianostwu Mikutom pt. „Wieczór w Starym 

Sączu”, gdzie czytamy: „Stało się, że wiatr liśćmi wieczór nam wyszeptał/ 

i odjął ziemi radość czerwcowego wschodu/dając naszym oczom – (wieczór 

jest jak deptak, którym kipi róż zapach, jak wspomnienie, młody). (…) są dni, 

że melancholia z zapachem róż polnych/pomiędzy nasze usta milczeniem się 

sączy – – –/…………..//idę w przestrzeń zapachów pól cicho i wolno/wierząc, 

że z jedną ziemią nic mnie nie rozłączy – –”. 

W okresie po II wojnie światowej na uwagę zasługuje fragment Kwiatów 

Polski Juliana Tuwima opublikowanych w roku 1955, w który poeta wymownie 

portretuje Stary Sącz jako miasteczko prowincjonalne, właściwe miejsce 

na sutą i zakrapianą wódka kolację, na której mogliby się pojawić bohaterowie 

sztuk Williama Szekspira. Tuwim tak oto pisze: „(…) Dzisiaj za pięć złotych 

i kolację/Da w Starym Sączu w restauracji/„Wieczór humoru i satyry”./W palcie, 

z kołnierzem podniesionym, Jeden jedyny w zimnej sali,/ Czeka na gości. 

Blask się sączy/Pomarańczowy i przyciemniony/Wątłego prądu w Starym 

Sączu/(Pamiętasz chyba jak się pali/żarówka na prowincji (…). Huczną/Wicher 

na rynku sztukę gra,/Afisz mu zrywa, strzępy gna?(…)” 3 . W roku 1974 

Tadeusz Różewicz w tomiku pt. Wiersze opublikował utwór liryczny pt „Malarka 

w Starym Sączu”, oddający klimat miasta widzianego szybkim okiem 

3 

Wiersze powstałe po II wojnie światowej pochodzą z opracowania J. Kwiek-Osiowskiej, 

„Ziemio moja sądecka...”. Antologia poezji i prozy, Sponsor, Kraków 1991, s.108–114. 

96

zwiedzającego, ujmujący ów obraz, który miasto narzuca wrażliwemu artyści, 

ale widziany przez pryzmat malarki kontemplującej jego detale. Pozwolimy 

sobie przytoczyć cały ten wiersz, by zobaczyć kunszt poety: „Szara tęcza uliczek/niewidomi 

mijamy/toczymy głowy okrągłe/dalej/szybciej/głośniej//Ona/ 

odkrywa/barwę smutku i radości/barwę ciszy/barwę tęsknoty/kiedy skłoni głowę/przez 

jej czarne włosy/odlatują /ptaki”. 

W okresie powojennym Stary Sącz fascynował swoją wyjątkowością wielu 

poetów wyrosłych na Sądecczyźnie. W mieście pracowało wielu rzemieślników, 

a wśród nich byli masarze, kołodzieje, kowale, kuśnierze, ale również 

garncarze. Tadeusz Szaja w roku 1978 w zbiorze pt. Utwory wybrane opublikowała 

wiersz noszący tytuł: „Staremu garncarzowi ze Starego Sącza za 

gliniany serwis kawowy i za gliniany dzban pisany”, gdzie tak obrazuje klimat 

tamtych pracowitych dni, kulminujących w czasie jarmarku, kiedy rzemieślnicy 

sprzedawali własne rękodzieło: „Stary mistrzu przy bąku garncarskiego 

koła/Lepisz wzorem odwiecznym dzbany i wazony/Twój świat z gliny jak 

człowiek przez Boga lepiony/Twój zawód pierwszy ludziom kształcił był człony.//(…) 

Ja ciebie sławię gdy swój kram wystawiasz na targ/Gdy najprostszych 

zachwycasz kształtem i kolorem/Swych serwisów do kawy swych pisanych 

dzbanów”. Również urok nabożeństw i odpustu w Klasztorze starosądeckim 

zrobił ogromne wrażenie na poetce nowosądeckiej Władysławie Lubasiowej, 

która opublikowała w „Tygodniku Kulturalnym” w roku 1978 utwór pt. „W 

słońcu”, w którym sportretowała swoimi przeżyciami duchowymi sakralną 

atmosferę tego miejsca w taki oto sposób: „W słońcu rozkwitł Stary Sącz 

pieśniami/lecz najserdeczniejszy ton uwięził/w klauzurze mur głuchy/ Anioł 

który został tu od zwiastowania/nie uchylił przede mną furty/Niosłam w dłoni 

Twoje psalmy/jak klucz/ Lecz widocznie to nie był klucz od tej bramy/Dzwonek 

w źródle cudownym usnął/i został na zawsze/za drzwiami”. I wreszcie 

warto tu przytoczyć utwór poetki starosądeckiej Bogusławy Agaty Konstanty, 

członkini Klubu Młodych Twórców działającym w Nowym Sączu, opublikowany 

w roku 1979, pt. „Moje miasteczko”. Wiersz ten znakomicie portretuje 

życie codzienne jego mieszkańców, ukazując nie tylko wzniosłe, świątobliwe, 

ale i ciemne jego strony, tak charakterystyczne dla życia społeczności małomiasteczkowej. 

Konstanty pisze więc: „W moim miasteczku na chmielowe 

tyczki/zacne matrony wieszają kantyczki/W moim miasteczku, brzemienne 

dziewczyny/w welonach niosą do ołtarza winy./W moim miasteczku o szarej 

godzinie/jad plotek warzą miejscowe Erynie./W moim miasteczku grzeszna 

Magdalena/wie jak wysoka jest występku cena./W moim miasteczku w knajpie 

tuż nad fosą/gościowi majcher na talerzu niosą”. 

W roku 1981 związany z ziemią rzeszowską poeta Wiesław Kulikowski 

opublikowała w zbiorku o znamiennym tytule: Zamiatacze ulic malowanych 

97

wiersz, który nosi tytuł: „Muzyka stara w Starym Sączu czyli rozmowa muzyczna 

z duchem Jana Sobieskiego”. Wiersz ten stanowi formę wyimaginowanego 

dialogu autora z Janem III Sobieskim, który spotkał żonę Marysieńkę 

po Wiktorii Wiedeńskiej w Starym Sączu, a autor próbuje z nim porozmawiać, 

strojąc go w kolory muzyki dawnej, która rozbrzmiewa tu co roku, przypominając 

ducha dawnej świetności miasta i Polski. Kulikowski tak oto kreuje 

z dźwięków muzyki postać naszego władcy: „To nie ja, to Jan – Sobie/w muzyce 

chodzi/w górach cały w złocie, w mgłach partytury./Chmura to ubranie/ 

w słońcu./Jeszcze chodzi/nie samochód,/tylko głód/starego miodu/muzyki./ 

Trzmiel jest królem/wchodzi w blaski/lata (…). Na promieniach grają – Sobie/mgły./Janie, 

ja nie,/nie mówiłem nic,/słuchałem./To harfa”. W lutym 1985 

w dodatku do Dziennika Polskiego, pt. Oficyna Sądecka ukazał się interesujący 

utwór krakowskiego pisarza Stanisława Pagaczewskiego, noszący tytuł „Vetus 

Sandecz”, w którym poeta ukazuje Stary Sącz w formie hymnu pochwalnego 

na tle lokalnej przyrody, odgłosów życia codziennego, nad którym od wieków 

królują wieże klasztoru, strzegące szlaku węgierskiego. Warto ten uroczy panegiryk 

na cześć miasta przytoczyć w całości: „zapach chleba rozwijają z wież 

trębacze/na gontowe dachy miasta/mgłą popradzką wniebowzięty klasztor/ 

kropelkami litanii płacze/pustym brukiem niespieszne kroki/kwitnące jabłonie 

za murem/baszt osobnych tęgość ospała/w wieńcu kawek oczka zakratowanych 

okien/miodowe kopce Beskidu – smugi sianożniętej zieleni/ rumianek 

skrzyp żurawia gęganie gęsi/w plamkach niebieskich sadzawek/łagodne spojrzenie 

płynących przez las jeleni//oto Tatarzyn/dłonią osmaloną w jęku klasztornych 

dzwonów/nad Popradem rozniecił czerwony oset ognia//a miedzami 

wśród gotyckich łubinów mysie ucieczki panienek/ku niedźwiedzim górom ku 

Węgrom/ku panieńskim wąwozom i cieniom//byle dalej od Sącza/trzeszczącego 

na wzgórzu jak smolna pochodnia”. 

W marcu 1984 roku napisałem wiersz, który został opublikowany w roku 

1991 w tomiku pt. Prawo Natury, a nosi tytuł: „Miasto mojego dzieciństwa”. 

Przytoczę jego fragment, który mówi chyba sam za siebie: „w mym miasteczku 

czuć wiosnę/dziewczęta wystawiają do słońca/pyszczki i blade dusze/w cieniu 

lip pamiętających króla Jana wiedeńskie animusze/baby gwarzą z paniusiami/ 

przy drewnianych stołach/zawalonych jajami i serami/obsiadłe wokół domy/ 

pod gontami nie chcą się pogodzić/z bezpańskich psów bezwstydnymi/ amorami/(…) 

stoję na przystanku przy autobusie/muszę odjechać z mego miasteczka/choć 

dusza w mnie ryczy/o czasie!/ – spiskujący Brutusie!”. 

Od roku 1997 aktywnie publikuje swoje utwory poetyckie z pejzażem 

Starego Sącza w tle, mieszkając w nim od lat Danuta Maria Sułkowska. 

W każdym z jej tomików znajduje się kilka utworów poświęconych miastu, 

inspirowanych jego historią, siłami żywiołów dotykających jego rubieży 

98

i aktualnymi wydarzeniami, które z potoku codziennych zdarzeń wyławia 

jej wrażliwość artystyczne, a które najczęściej uchodzą uwagę jego mieszkańców. 

W roku 2003 wydała interesujący tomik pt. Dojrzewa światło dnia, 

w którym znalazł się typowo starosądecki wiersz, którego akcja rozgrywa 

się w okolicy Klasztoru św. Kingi. Nosi on tytuł: „Przed klasztorem”, 

a przedstawia następującą scenę: „chmura zgubiła kilka piorunów/omiotła 

mokrym ogonem miasto/i pomogła słońcu przywiązać tęczę do baszty/już 

po burzy//z nierównego Placu Świętej Kingi/patrzą w niebo błękitne oka kałuży/grupa 

dzieci podąża radośnie za franciszkaninem/do bramy świątyni/ 

„ostrożnie aby nie rozdeptać siostry wody”/ostrzega braciszek i unosząc 

habit/przeskakuje turkusową plamę na swej drodze/przezorne maluchy biegną 

zygzakiem/omijając mokre przeszkody/gorliwe echo pracowicie mnoży/ 

śmiech, pis i tupanie/strzały hałasu uderzają w sprytnie ukryte gniazdo//kto 

śmie straszyć ptaki w ich własnym domu?/alarm!/otwór w murze 

skrzeczy gniewem/żółtodziobym chórem//spokojnie/nikt tu nie skrzywdzi 

siostry kawki”. 

Jeśli idzie o wiersze najnowsze, poświęcone Staremu Sączowi, których na 

konkurs poetycki w roku 2006 pt. „Witraż poetycki” organizowany z okazji 

750-lecia założenia miasta napłynęło ponad 300, a z których wydrukowano 

utwory 46 autorów, to utrzymują się one w klimacie inspiracji poetów wcześniej 

omawianych i są wzbogacone szczególnie o wydarzenia związane z beatyfikacją 

św. Kingi i wizytą Jana Pawła II. W wydawnictwie pokonkursowym 

pisałem o nich tak: „W ich utworach widzimy Rynek, wokół którego 

przycupnięte wiekowe domy i kamieniczki, wśród których prym wiedzie 

Dom na Dołkach, zaglądający skrupulatnie w dzieje tego miejsca. Podążają 

za mieszkańcami do kościołów i na procesje, wsłuchując się w modlitwy 

i pieśni, które bacznie obserwują z cieni naw Klasztoru św. Kingi siostry klaryski. 

Podglądają zakochanych, błądzących po zakamarkach miasta w słońcu 

czy w deszczu, niesionych pieszczotliwymi siłami uścisków, szeptów i pocałunków. 

Ze skupieniem studiują architektoniczne detale, aż po stukot obcasów 

butów i kół furmanek po kocich łbach Rynku. Wśród jarmarcznego 

gwaru targują z nami te wartości rozświetlające iskierki nadziei na lepszą 

przyszłość, której kształt kreślą nuty muzyki dawnej odbijające się echami od 

ołtarzy i witraży okien Klasztoru, z którego murów i baszt opatrzność Trójcy 

Świętej czuwa nad miastem. Zaglądają do galerii Józefa Raczka, przypominają 

o Wiktorii Wiedeńskiej króla Jana, podsłuchują echa słów Jana Pawła II, 

kiedy to przybył oddać hołd pamięci królowej ziemi sądeckiej. Odpoczywają 

z nami i nostalgicznie wspominają zapachy wiosną kwitnących wiśni, grusz 

i jabłoni, miodu, chleba, niedzielnego obiadu, kawy i wina „Pod Dzwonkiem” 

i w „Marysieńce”. Spoglądający z kolumny przy kościele farnym Adam Mic- 

99

kiewicz, w cieniu wiekowych lip tej jesieni, chyba pokryje się zielonymi porostami 

zazdrości” 4 . 

Jedna z laureatek Konkursu – Maria Lebdowiczowa z Piwnicznej – w utworze 

„W Starym Sączu” tak antycypuje przyszłość tego miasta: „W obręczy objęć 

Dunajca Popradu/miasto co dźwiga na swych murach wieki/tysiące zdarzeń 

w księgach zapisało/i pamięć ludzi co dzieje tworzyli/kryje w pergaminach 

kronik i annałów –/to miasto stare/młodości ramiona/w nową historię/w nową 

przyszłość niosą//(…) Młodością płynie w wiek dwudziesty pierwszy/Stary 

Sącz młody na przekór metrykom/tu/Przeszłość z Przyszłością za pan brat pod 

rękę/starosądeckim spacerują Rynkiem”. Kolejna laureatka – Wanda Łomnicka- 

Dulak w „Tryptyku Starosądeckim” tak wyraża pamięć o Ojcu Świętym Janie 

Pawle II: „z Tobą/już się nie lękam//czerwcowy pochmurny dzień/zmienił mapę/ 

mojej ziemi/wypiętrzył góry/doliny porozcinał czystymi/strumieniami/codzienność 

natchnął/świętością/wytyczyłeś/żółty szlak//ze Starego Sącza do Nieba”. 

Warto również nadmienić, że obecnie w Starym Sączu działa i pisze wiersze 

o swym mieście dwoje autorów: wcześniej wspomniana Maria D. Sułkowska 

oraz debiutujący przed kilku laty tomikiem poezji pt. Ścieżki nocy 5 

(2002) – Janusz Szot. Są oni członkami Klubu Literackie „Sądecczyzna”, który 

w roku 2006 obchodził dziesięciolecie swojego powstania. Kontynuują oni 

więc wcześniejszą tradycję organizacyjną w sądeckim środowisku artystycznym, 

jaką zapoczątkowali poeci i pisarze starosądeccy, którzy byli członkami 

takich wcześniejszych formacji pisarskich w tym regionie, jak: w okresie międzywojennym 

– „ŁOM”, a po wojnie „Sącz”. 

Pomimo że miasto liczy sobie już 750 lat, a jak chciałby Szczęsny Morawski, 

nawet 18 wieków, ta pamięć jego antycznych i mistycznych korzeni jest 

w świadomości poetów nadal obecna. Widać to wyraźnie w wierszu Krzysztofa 

Kokota pt. „Asanka”, gdzie czytamy: „Znów jestem…/przygnany kanikułą/stukotem 

serca/na popradzkim moście/przybyłem/do mojej Asanki/staroświeckiej/wstydliwej/nie 

każdemu odsłaniającej/wdzięki podcieni domostw/ 

przycupniętych na grzędach Rynku/kocich łbów zasłuchanych/w spiżowe 

forte/dzwonów grających/dwunastu królom Izraela/ raptem cisza naga/przesypuje 

się w klepsydrze/stukot kopyt odległy/niespieszny/szmerem cudownej 

wody/odpływają obrazy/zmyte czasem /niepohamowane”. Należy zatem bez 

wątpienia uznać za prawdziwe przekonanie, że genius loci Starego Sącza, tak 

jak w dziejach, również w przyszłości będzie owocnie inspirujący dla poetów 

i artystów, którzy znajdą się w tym przepełnionych duchem czasu i pięknem 

przyrody miasteczku. 

4 

I. S. Fiut, Przedmowa, [w:] D. Sułkowska (red.), Stary Sącz – witraż poetycki. Ogólnopolski 

Konkurs Poetycki. Almanach, Stary Sącz 2006, s. 6–7. 

5 

J. Szot, Ścieżki nocy, Wydawnictwo PAW, Warszawa 2002. 

100

ROZDZIAŁ XI 

W poszukiwaniu własnej tożsamości 

Bez względu na wiek poeci zawsze zadają sobie pytani o własna tożsamość. 

Dzieję się tak dlatego, że nie zgadzają się z tym, jak się ich postrzega, 

ale również i z tym, kim sami są jako osobowości twórcze, a więc wrażliwe na 

inności oraz różnorodności tkwiące w świecie. Nie akceptują nigdy do końca 

kontekstu społecznego, w którym są intelektualnie i emocjonalnie zanurzeni, 

nawet wtedy, gdy postrzega się ich jako jego apologetów teraźniejszości. 

Podszyci strachem egzystencjalnym, jak przysłowiowe źdźbła na wietrze, drżą 

w okowach własnego istnienia i zostają w ten sposób skazania na wyglądania 

oraz transcendowanie poza horyzonty otaczającego ich porządku znaczeń. 

Sięgają także w obszary kultywowanych wizji metafizycznych, w których 

doszukują się zasad, upoważniających ich do budowania osobistych światów, 

o które wzbogacają wymiary naszego wspólnotowego istnienia na sposób typowo 

ludzki. Choć ich głos jest coraz mniej słyszalny, bo trudno im przekrzyczeć 

wrzask medialny wnikający we wszystkie dziedziny życia ludzi, to jednak 

udaje im się tworzyć skromne wspólnoty z podobnie czującymi i myślącymi 

twórcami, ale także i Czytelnikami. Wspólnoty te jak na dłoni ukazują ów górnolotny 

wymiar natury ludzkiej, bez którego człowieczeństwo zupełnie ubożeje 

i traci wrażliwość na wartości, a szczególnie te wyższe, co w konsekwencji 

powoduje utratę wyjątkowość człowieka w porządku istnienia świata. Trudno 

jest bowiem dzisiaj przekonać ludzi, że „człowiek, to brzmi dumie”. Nasilenie 

procesów destabilizujących tożsamość człowieka w wyniku procesów globalizacji 

jeszcze bardziej wzmaga wśród poetów potrzebę zmierzenia się z kwestią 

własnej tożsamości, o którą muszą zabiegać prawie każdego dnia. Prowadzą 

zawsze bowiem „podwójne życie”, bo z jednej strony przez fakt istnienia muszą 

uczestniczyć w rytmie i rutynie narzucanej im przez otoczenie, z drugiej zaś 

żyją w tym samym czasie również we własnych światach, tworząc je próbują 

udostępnić innym ich wymiary w dyskursie wiersza. Spróbujmy więc przyglądnąć 

się z tej perspektywy twórczości poetyckiej kilku generacjom poetów, 

101

y przekonać się, jak istotna dla ich twórczości jest kwestia „bycia tożsamym”. 

Na ile pozostają w zgodzie ze sobą samym, ale i innymi ludźmi, jak również 

ze społeczeństwem lub środowiskiem, w których to światach są zawsze jakoś 

zakorzenieni, ale z własnej woli ulegają również wyobcowaniu z nich. 

W najnowszym swym tomiku doświadczony poeta Wojciech Kawiński 

żarliwie powraca do bezpośredniego doświadczenia świata, ale i tych przywoływanych 

doświadczeń z przed lata, zmagazynowanych we własnej duszy. 

Owa bezpośredniość odniesienia do świata, ale eksploatacja pamięci zaowocowały 

w jego biografii dwudziestoma tomami wierszy. Kolejny nosi tytuł 

Obrót koła 1 i wydaje się, że poeta jakby faktycznie dokonuje wglądu „po 

kole” we własne życie, nieustannie zmieniające się konteksty upływającego 

świata, ale i zarazem toczącego koło losów ludzkich. Wiek i doświadczenie 

pisarskie, ale i pozycja outsidera, żal za minionymi światami, których sensy 

odchodzą w zapomnienie, powodują, że właściwie obstaje przy jednym niekwestionowanym 

przekonaniu, iż poeta to dziecko, któremu z „latami wydłuża 

się wers”. Z aptekarską wręcz wnikliwością i dokładnością śledzi więc rozpad 

więzi między ludźmi, nawet tych najbliższych, odkrywając, że ich zanik 

mocno powiązany jest z upadkiem ich sił sensotwórczych, które przy pomocy 

słów wiązały ludzi, nawet w małżeństwie i w przyjaźni. Tak czy owak, jedyną, 

która w związku z tym nie odstępuje człowieka na krok, ale i poetę również, 

jest samotność, coraz bardziej przyklejająca się do każdego jednostkowego 

istnienia. Jej doświadczenie ma również zalety, bo wyostrza widzenie, wspomnienia, 

ale i przeżycia, a co gorsza ukazuje bezwzględny mechanizm pamięci 

i historii, które brutalnie obchodzą się ze swymi byłymi bohaterami, bo dopełniają 

bezinteresownie dzieła zniszczenia. Człowiek pozostaje właściwie sam 

na sam z własną egzystencją i nawet jego ślady na piasku, na śniegu, szybko 

znikają. To głębokie, ale i bezpośrednie doświadczenie ogołacanego istnienia 

musi odsyłać do doświadczenie nicości, zwątpienia, a więc Kawiński dalej jest 

wierny zasadzie egzystencjalizmu myślowego i estetycznego, a nawet z tej 

perspektyw bada los światów poetyckich przyjaciół i innych znanych sobie poetów, 

których śmierć zrujnowała budowany horyzont antycypowania znaczeń 

z przyszłości. Najczęściej pozostały po nich słowa już mało znaczące, zebrane 

w zbiory utworów, do których dostęp mają jedynie wtajemniczeni, zaś ogół 

ludzi już na nie dawno zobojętniał. 

Jeśli bliżej spojrzeć na etapy egzystencjalnego penetrowania świata przez 

Kawińskiego i stosowane przy tym techniki, to na pierwszy plan wysuwa się 

zdystansowanie i postawienie siebie obok przemijającego, ale i współczesnego 

świata. Próbuje się oddalać od przyzwyczajeń, przypisanych symboli 

1 

Por. W. Kawiński, Obrót koła, Wydawnictwo ASTRA, Łódź 2008. 

102

zeczom, by odkrywać, że kontekst świata staje się „rozdartym tłem” i przekształca 

się w „szmateks codzienności”. Milczenie w świecie społecznym 

zbliża go do przyrody, która w wielu wypadkach przejmuje władzę nad jego 

osobistym światem poetyckim. W ten sposób odzyskuje chwilowe ukojenia, 

a wokół niego krąży karuzela słów i ich znaczeń. W wierszu pt. „Zbyło się. Bo 

było” odnajdujemy tę wizję: „(….) z biegiem lat/bunt zwrot//lęk i trup/oczy 

w słóp//(…) idzie się –/noc za dniem//z pola w dół/ w rytmie kół//śpiewa-jąco/i 

pół drwiąco//szpaczy gwar/wielu par//setek er/milion zer –”. Pozbawiony złudzeń, 

pozostając sam na sam ze sobą, poeta buduje kolejne koła egzystencjalne, 

na których wiozą się coraz bardzie wątłe słowa. 

Kawińskie również rozlicza się w duchu sentymentalnym i pełnym niepokoju 

ze światami poezji, które kiedyś były dla niego kierunkowskazami, 

adwersarzami w osobistych rozliczeniach z otaczającą go rzeczywistością, 

a tworzyli je jego przyjaciele, ale i kiedyś wielcy wieszcze. Odnajdujemy 

między nimi: Czesława Miłosza, Juliana Przybosia, Mieczysława Jastruna, 

Mariana Grześczaka, Zbigniewa Herberta, Wisławę Szymborska, Witolda 

Wirpszę, Jana Kasprowicza, Tadeusza Różewicza, Jerzego Harasymowicza. 

To oni uczyli go zmysłowości i wrażliwości, ale i mistyfikacji i zaklinania rzeczywistości 

w słowie. Konstatacja jest jednak niepokojąca: pozostały te słowa 

zebrane w wiersze, ale ilu ludzi ich obecnie pamięta, rozpoznaje. Widać więc 

coraz bardziej jasno, że ta „dolina znaczeń” rozpada się powoli, a poecie pozostaje 

słuchanie „zaciśniętym okiem” i milczenie „zaciśniętym uchem”. Jasno 

jak na dłoni widać niespełnienie się kolejnych pokoleń, co musi rodzić żal 

i niedosyt. Świat jakby zmywa z siebie wysiłek sensotwórczy pokoleń poetów, 

stając się zupełnie przejrzysty, a słowa odrywają się od czynów, rzeczywistość 

ulega skostnieniu – taka wizja w kolejnych utworach wręcz obsesyjnie prześladuje 

poetę. W wierszu pt. „Wbrew dawnemu sobie” – czytamy: „(…)zamiejskie 

pola mrożą, z miejsc/gdzie tylko słupy elektryczne, znika/nasz ślad, 

krąży pamięć/nie-widocznymi płatkami/bieli, szarości/powtórzonej dla nas –”. 

Rówieśnikom natomiast przypomina, że „(…) słowa zawiązują nam pętlę 

u szyi/biorą odwet;/nie umiem tego prześnić, bo wszystko się myśli, w jawie 

nie-od-rodzonej- ”. 

Kawiński wchodzi również w spór ze współczesną poezją, jej eklektyzmem 

znaczeniowy, w którym wszystkiego jest po trochę, fragmentów śladów 

znaczeń wcześniejszych pokoleń, ale nie ma propozycji nowej całości znaczącej. 

Wytykając analityczny i wysoce subiektywny sposób budowy wierszy 

tym młodym autorom, obawia się, że w ten właśnie sposób kończy się typowo 

ludzkie rozumienie świat, w którym czynnie uczestniczyła poezja. Pesymizm 

ten podsyca jeszcze obecny sposób reprodukowania się świata, który faktycznie 

jest „syntezą stali i krwi”, zaś towarzyszące mu spory słowne stają się 

103

gadaniem o „owym wszystkim, czyli o niczym”. Najbardziej jednak przeraża 

krakowskiego poetę toczące się po bezbronnych ciałach ludzkich „koło powrotów”, 

przemieniające świat w mozaikę, która już właściwie niczego nie 

znaczy, a nad nią „gaśnie widmowe światło wspólnoty”. Wynika to z tego, że 

pewna forma życia ludzi przeżyła się bezpowrotnie, ale pęd życia sam ją musi 

znieść, a więc sytuacja jest bez wyjścia. Poeta nie ma żadnego pomysłu, by 

zaradzić tej nawałnicy. W ten też sposób muszą zapadać się w zapomnieniu 

ludzkie światy, wypracowane w nich znaczenia, oswojone emocje, antycypacje 

przyszłości, bo nieznośny i agresywny upływ czasu nie pozwala mieć nawet 

jakichkolwiek złudzeń. 

W podglebiu tej poezji nieustannie pojawia się więc problem tożsamości 

poety, który, by tworzyć, musiał ją programowo destabilizować. Z jego doświadczenia 

i z obserwacji losu innych poetów widać jednak jasno, że nie oprze 

się ona nadchodzącemu światu, i że to, co kiedyś było tak ludzkie, dzisiaj może 

zamienić się rzeczywiście w nic, tonąc w otmętach zapomnienia. Problem zdaje 

się tkwić w języku, który przestaje pełnić swoje funkcje komunikacyjne, a słowa 

wypierane przez nowe techniki porozumiewania się spuszczają ze smyczy 

znaczenia, a w konsekwencji głęboki i humanistyczny kontekst ludzkiego 

istnienia rozkłada się na naszych oczach. Poecie przecież coraz trudniej przy 

pomocy słów złożyć i przekazać jakiś sensowny i dyskursywny obraz, wizję 

świata. Odrywa się więc od bycia tego świata, wpada w sen, który jednak topi 

się jak wiosenny śnieg, a z pod niego wyrastają już niezależne światy, trudne 

do ujarzmienia słowem; do nadania im znaczenia. Dlatego poeta woła, że lepiej 

„krótko żyć i długo śnic”, dodając, iż „lepiej młodnieć w dzień, a starzeć się 

nocą”. W wierszu „Idziemy”, zdradzając słabe strony osobistej natury, syczy 

przez zęby: „(…) gdybyś mógł, nie byłbyś. Taki, jakim jesteś. Pełnym czarnych 

przeczuć. Targanym prze dreszcze//ojciec patrzy już z góry. Na twoje zeznania./ 

Uczysz się żyć znowu. I od nowa kłamać.”. Kawińskie jednak nie rezygnuje 

i próbuje dyskontować sen o świecie w kilku wierszach, zamykających tomik, 

gdyż z osobistej artystycznej perspektywy dobrze rozumie nadchodzące realia 

i wie, że „(….) wisła wpadnie do morza z tamizy nie wyskoczą ryby/zniknął 

granice paszporty przemyt będzie na niby//trzeba pytać dociekać: skąd po co 

i na co/czy nas dobrze przyuczą i świetnie zapłacą//wariantów jest kilka jeden 

nas przetrzyma/jak ta jesień ulewna jak ta luta zima”. Ma więc pełną świadomość, 

że w jego wierszach jest wiele wydumanych obaw i wizji, które tylko dla 

niego i kilku przyjaciół mogą mieć znaczenie. Jako więc „wypasiony kot samotności” 

często chwyta się bluźnierczego dyskursu, ale z drugiej strony, kiedy 

nie ma w świecie jasnego znaczenia, to i pewnie wszystko staje się dozwolone, 

a nawet pisanie wierszy, „na kształt brudnych wstążek”. Zdaje sobie również 

dobrze sprawę, że milczenie poety, kiedy i tak jego tożsamość codziennie bę- 

104

dzie wystawiana na próbę, może prowadzić do samobójstwa podmiotowego, 

a więc należy ją ciągle odbudowywać, choć konteksty świata i odniesienia do 

ludzi marnieją. Pisać więc trzeba, by zaspokoić nieustanną tęsknotę nawet za 

„dniem, którego nie było” i potrzebę pisania o nim, „(…) W dzisiejszości/wciąż 

myśleć o tobie/dniu/którego. nie było”. I tak kolejny już raz wychodzi z tej 

twórczości krakowskiego poety ten niepokój egzystencjalny, zbliżający go do 

tzw. „istoty rzeczy”, co poniekąd wyjaśnia zwrotka wiersza zamykającego tomik: 

„Co się tylko da. Lub więcej./Bo w życiu jest. Jak w piosence./Pieśń bez 

słów wyraża treść./Weź je z całą resztą. Weź.”. Może i to prośba do czytelnika, 

uwiedzionego i owładniętego współczesną kulturą, by jednak zwracał uwagę 

na słowa, bo to dzięki nim staliśmy się i jesteśmy ludźmi. Bez nich i zwartych 

w nich znaczeń może nas już nie być. 

Wiodące kwestie, obecne w wierszach Joanny Babiarz zamieszczonych 

w tomiku pt. Już 2 koncentrują się natomiast wokół ewolucji i dojrzewania emocjonalnego 

poetyki. Ze szczególną uwagą analizuje własne związki z bliskimi 

osobami, z którymi łączyły i łączą ją i dzisiaj emocjonalne koneksje. Ciągle 

jednak dziwi się, że zarówno oni, ale i ona sama, pozostając sobą pod wieloma 

względami, zmieniają sukcesywnie własną tożsamość. Proces ten, choć 

bezpośrednio trudny do uchwycenia, zakłada nieustanny powrót do pokładów 

pamięci. Ona podsyła cały repertuar byłych doświadczeń oraz spostrzeżeń, 

które dopiero z czasem nabierają pełniejszego znaczenia. Rodzi to u autorki 

pewnego rodzaju mądrość, która jakby uprawomocnia jej osądy otaczającego 

ją świata, ale i wybory ludzi w nim mocno zakorzenionych. Odkrywa również 

pewną prawdę o sobie, że mimowolnie skazana była i jest na nieustanne 

kwestionowanie własnej tożsamości, szczególnie w relacjach rodzinnych, ale 

i damsko-męskich, by nie utracić elastyczności i otwartości na świat własnej 

osobowości i by móc rozwijać nieustannie własną wrażliwość. W wierszu, od 

którego pochodzi tytuł tomiku, Babiarz oznajmia, że właściwie „zawsze jest 

jakieś już”. Idzie jej o to, że musi się być zawsze jakoś wiernym sobie i że 

zawsze najważniejsze jest bycie w „teraz”. Uważa nawet, że należy pokochać 

siebie jako coś „bezcennego”, co daje poczucie rzeczywistej wolności osobistej, 

jeśli się ma to coś, czym się jakoś jest, a więc świadomość, że się należy 

do siebie. Sama zaś prawda o człowieku jest zawarta w nim samym i tam się 

istoczy. Idzie więc o to – podkreśla poetka – by nie zabić w sobie zdolności 

jej kultywowania i pielęgnowania. Siłę w tak otwartym na doświadczenie bytowania 

daje – jak podkreśla autorka – dialektyka miłości – mechanizm przezwyciężający 

nieubłagany upływ czasu i jego niszczące działanie. Dialektyka 

owa pozwala rozwijać nie tylko wrażliwość, modyfikować ją, ale również 

2 

Por. J. Babiarz, Już, Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Chrystiana”, Kraków 2008. 

105

wzmacnia i przekształca miłosne nastawienie do ludzi i świata. Jego upływ 

osłabia bowiem mimochodem naszą tożsamość, a właśnie miłość ją utrzymuje 

i odnawia, skłaniając do emocjonalnych związków z drugim człowiekiem, 

w którego zwierciadle powracamy do siebie. 

Doświadczanie świata, z którego rodzą się wizje poetki, wynika przede 

wszystkim z zaangażowania uczuć w jego przejawy, we współżycie z innymi 

w nim. Odkrywa się wtedy, że nasze umysły jakby zahipnotyzowane poddają 

się emocjom, wrzucając mimowolnie ludzi w bieg spraw codziennych. Jednak 

twórcze nastawienie, wynikające z faktu „bycia poetką”, powoduje, że ciągle 

się więcej widzi, słyszy i czuje, ale i chce zmienić. Opór świata jest jednak 

tak silny, że ubezwłasnowolnia twórcę tak, że pozostaje mu niekiedy jedynie 

desperacki krzyk. Chodzi tu jednak o to, by przeciwstawić się naporowi otoczenia, 

które dąży do podporządkowania sobie każdego indywiduum ludzkiego. 

W wierszu otwierającym ten zbiór noszącym wymowny tytuł „Resztki” autorka 

z żalem wyjaśnia: „nie mogłam ocalić/mojego domu/pożar naszego uczucia/ 

strawił wszystko/co najważniejsze/teraz ze zgliszcz wybieram/resztki mojej 

młodości/nadpalone książki/spopielałe wiersze/dzieci/jak ptaki/krążą jeszcze 

nade mną/i wiem/zanim wejdę w jesień/znikną z ostatnim kluczem”. Widać 

tu wyraźnie, że zmiany relacji uczuciowych z innymi ludźmi wpływają na to, 

co pozostaje w nas i po nas. Trudno więc dokonać ostatecznego bilansu, bo 

przeszłość praktycznie jest zamknięta, a przyszłość zawsze niepewna. Choć 

bogactwo doświadczenia wzmacnia wewnętrzny rdzeń osobowości autorki, 

to jednak bez wcześniejszych pytań o sens własnego istnienia i współistnienia 

z innymi, nie dociera do pełnej świadomości stabilizującej kondycji własnego 

„ja”. Gorączkowo więc poszukuje punktu zaczepienia i okazuje się, że jest nim 

dom. Jego metafora tworzy pewien układu odniesienia, w którym wykształca 

się zrąb osobowości oraz zarys tożsamości każdego człowieka – okazuje 

się rychło w oczach poetki stosunkowo nietrwała, bo „jest stale w budowie” 

i „jest to właśnie twój dom….”. Na marginesie tego wyznania ujawnia pewną 

prawdę o osobowości poety, który jakby ciągle wraca do podstawy; do swych 

korzeni bytowych stanowiących coś na kształt matecznika twórczego destabilizowania 

świadomości, w wyniku którego w wyobraźni artysty rodzą się owe 

wizje możliwych światów sugestywnie przedstawiane w wierszach, a abstrahowane 

od podstawy pierwotnie danej rzeczywistości. Poeta, wychodząc od niej 

w żywioł tworzenia, odkrywa zarazem ową szczelinę między „bytami i ich byciem”, 

czyli doświadcza pewnego niedosytu, dzięki któremu tworzenie poezji, 

ale i generowanie innych aktów twórczych staje się możliwe. Powstające tu 

zamysły artystyczne rozświetlają nie tylko sens wyłanianych w aktach kreacji 

bytów, ale i ciągle wzmacniają przekonania twórcy o wyborze właściwego sensu 

istnienia. Prowadzą go do przekonania, że to on jest stróżem obiegu znaczeń 

106

między ludźmi. Filozofowie nazywają takie doświadczenie artysty wejściem 

w „różnicę ontyczno-ontologiczną”, w której dany jest twórcy świat w swym 

bezpośrednim istnieniu, a przy pomocy języka i napinających jego zawartość 

znaczeniową emocji, z „bycia” tego świata wydobywane są nowe formy bytów, 

harmonijnie wkomponowywane dzięki naturze języka w porządki świata, 

z których prześwitują jego nowe wersje, wyglądy, a nawet dobrze zarysowane 

projekty nowych form artystycznych. 

Kolejną warstwą, którą niosą ze sobą wiersze Babiarz, jest niewątpliwie 

spór toczony przez nią ze światem norm i wzorców kulturowych zdominowanych 

przez panowanie wzorców męskość w naszej kulturze. Dyskontuje 

tu doświadczenia z partnerami życiowymi, by pokazać, że jako kobieta jest 

równorzędnym partnerem tych związków, choć rozumie, że każde mocne zaangażowania 

często niszczy tego typu intymne więzi. Dąży jednak z premedytacją 

do zniesienia tego typu maskulinistycznej dominacji kulturowej, której 

przezwyciężenie daje dopiero kobiecie pełne poczucie własnej tożsamości, 

ale i wartości jako człowieka. Życie jest bowiem dla niej sztuką „budowania 

twierdz”, ale i „wznoszenia mostów” pomiędzy nimi, co nie jest jedynie 

specjalnością mężczyzn, ale również i kobiet. Dzisiaj mogą to robić z takim 

samym powodzeniem, jak mężczyźni, choć zawsze angażują się bardziej emocjonalnie. 

Wiele tego typu wierszy o charakterze męsko-damskim tworzy jakby 

pogłębiony dialog z partnerami jej życia, którzy często dążyli do ograniczania 

jej możliwości „bycia sobą”. Zauważa, że hamowało to jej działania twórcze 

i podważało poczucie własnej wolności oraz sensu istnienia. W wierszu pt. 

„Ja” oznajmia: „coraz częściej/zapadam się w siebie/chowam pod poduszką 

sny/usypiam na parapecie ramion/czasem jednak/wychodzę sobie naprzeciw/ 

walczę o swoją wolność/o zieleń/o krzyk”. 

Prawie we wszystkich wierszach pochyla się z troską nad kruchością 

ludzkiego istnienia. Dojrzewa w niej świadomość, że „wołanie o pomoc”, które 

obecnie jest coraz bardziej doniosłe, jest również naturalnym przejawem 

wzmagania się wśród ludzi świadomości kruchości i niepewności istnienia. 

Świadomość ta wzmacnia pęd ludzi do poszukiwania siebie w świecie, który 

coraz bardziej ich przytłacza. Poetka sygnalizuje tę kwestię w utworze 

„A przecież”, konstatując: „coraz częściej/wsłuchujemy się/w miałką papkę 

informacji//trawimy pospiesznie/nie rozumiejąc nic/(….) a przecież/rozpacz 

jest rozpaczą/krew krwią/ i to wołanie o pomoc/też jest prawdziwe”. Przechodząc 

do krytyki wszechwładnego świata mediów ciągle agitujących i straszących 

człowieka, epatujących sensacją, gwałtem oraz przemocą, przypomina, 

że choć wiadomo, że tak naprawdę za tą zasłoną medialną cierpią i rozpaczają 

konkretni ludzie, otoczeni są jednak murami znieczulicy. Pokazuje sugestywnie, 

że media również niszczą kontakty bezpośrednie ludzi, a więc i możliwo- 

107

ści utożsamiania się z nimi, ale i twórczego odróżniania się od nich. Z wielkim 

liryzmem pochwala bezpośredniość związków i interakcji międzyludzkich, 

bo mają one w jej ocenie kluczową wartość dla każdego: dla jego poczucia 

potrzeby bycia, nawet wtedy, kiedy taki kontakt jest „niemym milczeniem”. 

W bezpośrednich związkach bowiem kluczową staje się wrażliwość, bo to 

one ją właśnie aktywizują, odradzają, mobilizują, a w konsekwencji rozwijają, 

wciągając ludzi w niekończący się korowody emocji. W nich doświadcza się 

wartości życia, odczuwa wolność osobistą, ale i pojmuje dramaturgię istnienia 

z innymi. W samotności zaś owa wrażliwość staje się „otwartą raną”, nieustannie 

domagającą się czułości, która „zabliźnia ból istnienia”. 

Z upływem lat – sądzi poetka – coraz bardzie liczy się w życiu „stoicki 

spokój”, posłuszeństwo względem nie do końca zrozumiałego sensu własnego 

istnienia, poddawanego wyrokom losu. Wtedy ważna jest również pamięć 

o bliskich, przyjaciołach ze kręgów poetyckich przyjaźni i fascynacji, z którymi 

wglądało się w owe, owiane tajemnicą podstawy metafizyki ludzkiego 

egzystowania. Babiarz dedykuje tu kilka wierszy przyjaciołom po piórze, np. 

Agacie B. Konstanty i Henrykowi Cyganikowi, przypominając ich liryczne, 

ale i krytyczne nastawienie do tego, co ich otaczało, przerażało, ale i inspirowało 

do tego, by ciągle poszukiwać własnej „samości”, często wbrew niesprawiedliwemu 

losowi, który był ich udziałem. Rozwija przy tej okazji wiele 

nowych motywów egzystencjalnych, które dominują od dawna w jej twórczości, 

co czyni ją nader autentyczną, ale i silnie oddziałującą na wyobraźnię. Bo 

i doświadczenie strachu, troski o życie sensowne, poczucie winy i potrzeba 

bycia odpowiedzialnym, odwaga w sytuacjach ekstremalnych, stanowią dla 

niej te motywy, które wzmagają potrzebę pisania i dzielenia się troskami z innymi. 

Podobnie jak to czyni wiele doświadczonych i mądrych życiem poetek, 

Babiarz pisze niewątpliwie dla siebie, ale tak, by było to dostępne dla każdego 

innego człowieka. Widać, że potrzebuje wspólnoty, z którą może prowadzić 

budujący dialog. Siłą tych wierszy jest i to, że ich podmioty liryczne kreowane 

przez autorkę są dostępne, zrozumiałe i każdy może identyfikować z nimi własne 

przeżycia emocjonalne, wchodzą w ów uszlachetniający korowód emocji. 

Według poetki wszyscy jesteśmy zawsze „w drodze”; jesteśmy bytami 

wędrującymi, poszukującymi, ale i kwestionującymi poczucie własnej tożsamości, 

a w konsekwencji i sens własnego istnienia. Dla jego odzyskania 

i utrzymania równowagi emocjonalnej w życiu kluczowe stają się nieustanne 

odniesienia do innych ludzi, nawet wtedy, gdy są nieobecni, albo odeszli 

na zawsze. Oni są przecież, podobnie jak i my, wędrowcami i w ich losach 

możemy odnaleźć również prawdę o nas samych. Tożsamość każdego z nas 

przypomina bowiem banknot, który w ruchu naszego istnienia ciągle „rozmienia 

się na drobne”. Musimy je ciągle zbierać i wymieniać na inne banknoty, 

108

y ich nominalna wartość nie uległa inflacji. Doświadczenie to podpowiada, 

że musimy naszej tożsamości ciągle poszukiwać, testować jej zawartość, ale 

i wglądać w jej podstawę, czyli pilonować jej jak przysłowiowi stróże. Musimy 

więc podejmować próby jej przebudowy, bo rezygnacja i brak zaangażowania 

jest faktycznie jej bezpowrotną utratą, a w konsekwencji wtopieniem się 

mimowolnym w anonimowy tłum przypadkowych istnień, w którym ogarnia 

nas tępota emocjonalna. W wierszu pt. „Moim wszystkim P.” poetka zaleca: 

„(…) wysłuchaj dobrego przyjaciela/może on wyprostuje/twoje zmarszczone 

czoło/idź przed siebie/dąż do rzeczy niemożliwych/bo wszystko co najlepsze/ 

zawsze przed tobą…”. Rzecz jasna, że tak można radzić człowiekowi, który 

bezpośrednio nie jest zaangażowany w tworzenie, a refleksyjność nie jest jego 

mocną stroną. Poeta jednak skazany jest z własnego wyboru na powoływanie 

do istnienia wizji świat, którego jeszcze nie ma, „a chciałoby się, by był”. Musi 

się więc ekshibicjonistycznie obnażać się, często pokazywać takie doświadczenia, 

na które nie stać przeciętnego i „znormalizowanego człowieka”. Musi 

on więc z premedytacją destabilizować poczucie własnej „samości”, bo jeśli 

nie, to wyschną źródła jego wrażliwości, a w konsekwencji inspiracje twórcze. 

Sądecka poetka pokazuje więc, że los poety jest niewątpliwie bardzo złożony, 

momentami nawet bardzo dokuczliwy i trudno go niekiedy znieść. W wierszu 

pt. „Poezja” mówi wprost: poezja/rodzi się z samotności/wybucha płaczem/ 

zaklina czas/chowa się w szufladzie/lub z bezsilności krzyczy//poeta/szuka samotności/chusteczką 

wyciera łzy/nie śpi/czasem przeczyta komuś wiersz/lub 

skacze z ostatniego piętra”. No cóż – bycie poetą z prawdziwego zdarzenia 

wymaga siły wewnętrznej i poświęcenia własnej osoby sprawom istotnym, 

choć głosy poetów stają się coraz cichsze, to jednak pisać zawsze warto, bo 

pozostaje ta nadzieja, że świat być może, choć odrobinę stanie się bardziej 

przejrzysty i przyjaźniejszy ludziom. Wrażliwości na sprawy powikłanych 

losów i meandry egzystencji ludzi nigdy nie było za wiele, a tę ukazuje właśnie 

w całej gamie odcienie uczuć poetka, która w perspektywie osobistego 

doświadczenia egzystencjalnego nie pozostawia cienia wątpliwości, że pisać 

powinno się zawsze z uczuciem, bo jeśli utraci się tę tajemniczą wrażliwość na 

losy innych istniejących w świecie obok nas, to wtedy należałoby właściwie 

zamilknąć, a nawet zniknąć z horyzontu artystycznego istnienia. 

Klimaty poezji Stanisławy Widomskiej natomiast najlepiej oddaje chyba 

fragment wiersza bez tytułu, w którym oświadcza, że należy: „(…) na przekór/całemu 

światu/wykrzyczeć milczenie/na białej kartce/papieru”. Wiersz 

ten pochodzi z trzeciego jej tomiku, który nosi tytuł Nim zedrę zasłonę 3 . Ten 

3 

Por. S. Widomska, Nim zedrę zasłonę, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Piwnicznej 

Zdroju, Piwniczna Zdrój 2008. 

109

zucający się w oczy krzyk poetki jest jednak mocno stłumiony, bo okazuje 

się, że milczenie jawi się jej jako najlepszy sposób na życie i jednocześnie 

staje się znakomitą odskocznią do lirycznego wchodzenia w najbliższy sobie 

świat życia. Można zatem przyjąć, że ta deklaracja to również pewien wentyl 

bezpieczeństwa, dzięki któremu jej wiersz staje się możliwy. Krzyk ten jednak 

stopniowo zostaje wyciszany i przeradza się w liryczne zagadywania świat, 

które z kolei przechodzi w obmacywanie go, ale i głaskanie prostymi wersami. 

W tym wtapianiu się w ów świat codzienny, a autorka jest bardzo skrupulatna 

i wrażliwa na szczegóły i gesty, uzyskuje pewne nastrojenie własnej duszy, by 

ukazywać ów pogłębiony wymiar podłoża codzienności, przepełnionego na 

przemian przygnębiającymi, ale i budującymi emocjami, choć niezgoda i krytycyzm 

wobec głupoty, chamstwa i absurdu nie zostają tu w żaden sposób 

wytłumione. 

Widomska nieustannie obserwuje obok siebie ludzi, przyrodę i ciągle się 

dziwi, zadając natarczywie pytanie: „kim ja faktycznie jestem?”, „po co żyję?”, 

„czy ludzie obok mnie są z natury źli, czy dobrzy?”. Nie ma więc wątplwości, 

że kwestia osobistej tożsamości nurtuje ją wręcz obsesyjnie, bo ciągle odkrywa, 

że ludzie są inni niż przypuszczała i że sama również pod ich wpływem się 

zmienia. Wdaje się jej, że w ten sposób skazana zostaje na zmiany we własnej 

tożsamość, a nawet z konieczności musi ją destabilizować, by siebie na nowo 

rozumieć, nie tracąc związków z własnym otoczeniem oraz korzeniami kulturowymi. 

W tym głębokim powątpiewaniu i refleksji, w szczelinie pomiędzy tym, 

czym była, a tym, w czym się odnajduje, pojawiają się jej wiersze. Wyrzucone 

z siebie na papier jakby sankcjonują kolejne etapy przebudowy jej osobistego 

ja, szczególnie, jeśli idzie o rozumienie wartości, które rządzą życiem jej i jej 

najbliższych, a w rezultacie światem przez nią współtworzonym we wspólnocie 

rodzinnej, towarzyskiej i sąsiedzkiej. Owe problemy z tożsamością budzące 

w autorce autentyczny „poetycki zew”, sygnalizując również niedopasowanie 

do kontekstu społecznego, od ucisku którego poetka chce się wyzwolić przynajmniej 

w wierszu. Napotykając bariery w ludzkim rozumieniu, zauważ, jak 

kiedyś egzystencjaliści, że w innym człowiek tkwi piekło, a samotność jest 

najbardziej wierna człowiekowi, ale i odkrywa, że zbliżenie się do przyrody 

koi rany duszy, co w konsekwencji powoduje, że swój metabolizm uczuciowy 

łączy z dynamiką życia przyrodniczego, uzyskując w ten sposób doświadczenie 

wzniosłości oraz chwilowego ukojenia. Dzieje się to szczególnie wtedy, gdy odkrywa 

bezgraniczny urok świata roślin, zwierząt, ale i potęgę harmonii pojawiającą 

się na styku gór i nieba. Często z lubością ucieka w świat dzieciństwa, ale 

zdaje sobie sprawę, że piękno marzeń tam poczętych nie zawsze dobrze służy 

w dorosłym życiu, bo tamten idealizm w konfrontacji z rzeczywistością najczęściej 

jest bezsilny. Wie również, że cierpienie oczyszcza i buduje wytrwałość, 

110

ale i wtedy smak zyskuje każda chwila życia, dając mu siłę, by dzielnie stawiać 

kropkę nad przysłowiowym „i”. 

Poezja dla Widmoskiej jest czymś nader ważnym, bo pomaga przezwyciężać 

nawroty strachu, samotności, wyobcowania oraz lęku przed śmiercią; 

pozwala równolegle zrozumieć ograniczony sens miłości, przyjaźni i nadziei. 

Jest ona dla niej również sposobem wpisywania się w kulturę społeczności, 

w której wyrosła, a której deficyt pod ciśnieniem cywilizacji wyraźnie postrzega. 

W autorce budzi się również lęk wręcz metafizyczny związany z jej 

religijnością, bo obietnice wiary spychają ją na pastwę ślepego losu, jak przysłowiową 

„siostrę-ważkę”, z którą się często identyfikuje. Odkrywa również 

i tę prawdę egzystencjalną, że każda forma strachu jest głównym i najcięższym 

grzechem człowieka, bo to on właśnie zabiera mu pewność osobistej tożsamości, 

a w konsekwencji szansę na skuteczne odnajdywanie sensu godziwego 

życia i skazuje na los „bycia ową ważką”. Również piękno uczucia miłości 

ma w jej poezji swoje uprzywilejowane miejsce, a poetka świetnie odkrywa 

odmienną istotę tego uczucia żywionego zarówno przez kobietę, jaki mężczyznę, 

choć przez obojga inaczej. W wierszu pt. „Portret mężczyzny” pisze więc: 

„mężczyzna musi wynieść/śmieci do śmietnika/wyprowadzić psa z domu/i nakarmić 

dzieci//(…) musi mieć tyle nadziei/aby wystarczyło/i trochę zostało/i 

mocno wierzyć/że wszystko się spełni/czego zachce kobieta/on sam/jest mniej 

ważny/w spodniach podartych/nawet mu do twarzy/(…)”. Asymetrię tego 

uczucia dobrze demaskuje inny wiersz poetki pt. „Zakochani”, gdzie czytamy: 

ona/mdleje na samo/spojrzenie/odwraca głowę/myli go/z księżycem//on/myśli 

w rękaw wyciera/obgryza paznokcie/i zamiast w oczy/patrzy na jej nogi”. 

Nowy egzystencjalizm, polegający na oglądaniu siebie i świata od środka, 

proponuje w swym drugim tomiku gdański poeta Wojciech Boros, tytułując 

zbiorek dość oryginalnie, mianowicie Złe zamiary 4 . W głębi duszy zamierza 

rozbić otaczający go stan chronicznej alienacji w środowisku tzw. „Onych”. 

Rozbicie to nie ma na celu identyfikacji z jakąś grupą, ale zespolenie z nimi, 

lecz i zarazem odróżnienie się od nich. Niewątpliwie pojawiająca się tu programowo 

destabilizacja osobowa poety ma na celu poszerzenie pola widzenia 

na świat i ludzi. Technika ta polega głównie na tym, by wchodząc z nimi 

w „bycie”, żywić się ich emocjami, poniekąd funkcjonować jako przysłowiowy 

ich „złodziej”. 

Wizja poetycka Borosa zakłada pewien surrealizm i ekspresjonizm w teamtyzowaniu 

świata, by wyłuskać z niego chwile uchwycone w wolitywnym 

zjednoczeniu z bajecznie danym mu otoczeniem, wyjąć je z czasowego potoku 

zdarzeń i w postaci wersów jakoś je zobiektywizować. W wierszu bez tytułu 

4 

Por. W. Boros, Złe zamiary, Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki, Gdańsk 2008. 

111

czytamy więc: „(…) wietrzę zdradę –/zbrodnię przeciwko zimie/zginając wpół 

widokówkę okna/widzę:/zielone bagnety ostów/Najwyższy Trybunał Topoli/ 

szare drelich śniegu/błagające o litość//na biurku znaczki się liżą/listy do poczt 

odległych/które wyślę”. Poeta często operuje subiektywnie czasem, którego 

upływ odczuwa w duchu Henriego Bergsona, ale i Marcela Prousta, kiedy 

np. opisuje znaną mu z przekazów medialnych wojnę przez pryzma doświadczenia 

gabinetu figur woskowych, sytuując się zarazem w teraźniejszości, co 

z kolei pozwala zobaczyć bardziej zradykalizowany obraz historii, ale momentami 

sztampowo śmieszny, pozbawiony starcia woli tamtych bohaterów, 

a wolitywnie okraszony przez współczesnych, bo jak pisze „(…) z czarnej 

paszczy radia/wolno jak zaraza/płynie hymn i sztandar”. Jedną z przyczyn takiego 

emocjonalnego usytuowania poety w świecie jest m.in. wizja otaczającego 

go technopolu, w którego okowach żyją obecnie ludzie, tłamszącego 

i formatującego ich emocje. Faktycznie zobiektywizowana medialnie historia, 

pozbawiona własnych emocji w odniesieniu do aktualnego życia poety, staje 

się obca, nierzadko karykaturalna. Artysta ukazuje więc jakby „zresetowany 

świat”, jako kalejdoskop kolorów, ludzi jako larw, gdzie twórca się jedynie 

„przepoczwarcza”. Traci on wówczas układ odniesienia dla swojej tożsamości, 

a jej wcześniejsza destabilizacja nie wnosi do jego wierszy emocji budujących, 

ale raczej rozkładające i burzące. Ten stan zawieszenia ma niekiedy i dobre 

strony, bo konkretnej miłości nadaje wymiar kosmiczny. Boros tak dzieli się 

tego typu formą osobistego doświadczeniem: „(…) wykreślasz nagłe trajektorie 

śmiechu/przytulasz się chwileczkę by za buziak ruszyć/ niczym bosy meteor 

po orbicie spojrzeń/za ogoniastą kota mgławicą//w bajkowych pościelach 

znajduję Cię wieczór/gaśniesz znienacka gdzieś na mlecznej drodze”. 

Ogląd i bezpośrednie doświadczanie świata wiąże niewątpliwie od środka 

duszę poety, jednocząc ją z duszą dnia, miejsca, pory roku, a nawet świat. 

Pojawia się więc coś na kształt pełnego panpoetyzmu, upojenia światem, 

odurzenia „pianą piwa pitego każdego dnia”. W ten sposób wszystko w jego 

zasięgu ulega poetyzacji w takt dyskursu wiersza i gra swój osobisty sens, 

nie licząc się nawet z detreminacją kulturową, choć ów sens właśnie ożywia 

świat, nadając zarazem pewną jedność emocjom autora. Widać to w jednym 

z wierzy bez tytułu, opisującym wieczór wigilijny w mieście, w którym czytamy: 

„(…) nieliczni jak sople imają się przystanków/przymarzają do nocnych 

witryn z jadłem i napitkiem/patrioci slalomem wjeżdżają w zaspy/ostrożnie 

by nie potłuc tego co w siatce/zimne banknoty pozwalają wkładać/pod 

srebrne sukienki dłonie magnetyczne/siekiery śnią o nieletnich choinkach/ 

w czerwonej poświacie karp księżyca zastygł...”. Autor uzyskuje tu bardzo ciekawy 

efekt artystyczny, bo każdy wers i całość utworu stają się totalnie metaforyczne, 

a tylko kilka słów lokalizuje jego sens, pokazując zarówno przyjem- 

112

ne, jak i nieprzyjemne strony opisywanej sytuacji w odniesieniach do wziętego 

pod uwagę pakietu znaczeń. I znów zostaje uwidocznione, że ten wolitywny 

stosunek i odniesienie się do świata, pozwalają wyakcentować inne, a często 

wzajemnie się wykluczające jego wymiary w pewnej dopełniającej się harmonii. 

Wszystko to ewokuje technika pisania i obrazowania, konsekwentnie 

stosowane przez autora, wprowadzająca bezboleśnie w tę przestrzeń znaczeń 

czytelnika. Technika ta zakłada nawet multiplikację metaforyki i budowanie 

zagadkowych tropów poszukiwania tych znaczeń. Nie stroni on od ich kakofonicznych 

zestawień i zderzeń sensów, a chodzi mu o to, by łamać panujące 

nad mową i wyobraźnią ludzką dyskursy, np. polityczny, moralny, religijny, 

wzmacniane przez media, głęboko przenikające życie osobiste ludzi, co dobrze 

ilustruje wiersz pt. „Gazeta Wyborcza”. Przy okazji znakomicie odsłania 

w stylu karykaturalnym komercyjne momenty w przekazie medialnym, np., 

blogów, śledczego nastawienia mediów, dążących do sprzedania wszystkiego, 

nawet: gwałtu, przemocy, zbrodni w aurze „komercyjnej świętości”. Klimat 

tych utworów adekwatnie oddaje fragment kolejnego wiersz bez tytułu: „(…) 

to tylko kwestia 50 lat/tyle podobno brakuje nam do śmierci/na statystycznie 

przyzwoitym europoziomie/gdzie już drukują banknoty/z nowym logo – in 

Blog we trust//jeszcze żeby ten blady starzec/przestał się ślinić na wizji/na 

Boga – mamy XXI wiek!”. 

Boros interesująco testuje również historię, a właściwie jest koniunkturalne 

interpretacje polityczno-medialne, dochodząc do wniosku wyciąganego 

z autopsji, iż różnica polega na tym, że w tych miejscach historycznych 

zmieniła się jedynie forma konsumpcji, stając się bardzie wyrafinowana 

i żarłoczną. Bawi go również ubóstwo świata ludzi poddanych praniu mózgów 

przez media. Demaskuje więc celebrytkę tego typu życia, a w wierszu 

pt. „Z ogłoszenia” kreśli jej portret, pisząc, że „(…) nie boi się wyzwań 

rynku. Jest elastyczna./Potrafi się dopasować. Ugiąć. By osiągnąć cel.//Dyskretna 

aż do bólu. Przez jej ręce może przejść wszystko./Nie oczekuje spełnienia. 

Ale odczuwa coś na kształt satysfakcji”. 

Bardzo interesujące w tym kontekście okazują ciepłe wiersze, których podmiotami 

lirycznym są: żona i córka poety. Przez nacechowane emocjonalnie słowa, 

gesty i odruchy, dyskretnie wchodzą one do wierszy i budują wraz z autorem 

intymny świat, który jakby tworzy wyspę pozytywnych emocji, w świecie przypominającym 

rozszalałe morze, miotające żywiołami niczym nieskrępowanych 

egoistycznych emocji. Niemniej świat widziany z tej emocjonalnej, poszatkowanej 

pojęciami perspektyw, poniekąd napawa poetę strachem. Chciałby, by był 

nieskończenie bajeczny, beztroski, ale nauczony przez życie wie, co oznajmia 

w przedostatnim wierszu zamieszczonym w omawianego tomiku pt. „Bajeczka”, 

gdzie ostrzega: „Nie wywołuj wiersza z serca. Bo Cię zje. Na zawsze”. Wy- 

113

daje się więc zrozumiałe przesłanie, towarzyszące kolejnym utworom Borasa, 

sugerujące, że w każdym momencie życia w świeci, nawet najbardziej ponurym 

i upiornym, „nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło”. „Złe zamiary” prowadzą 

często do dobrych rozwiązań, ale jest jeszcze pewien problem związany 

z miejscem człowieka w świeci, kiedy rozpad jego świadomości nawet przestaje 

gwarantować tożsamość własnej płci i funkcji społecznej, bo wtedy nie wie się, 

co faktycznie można jeszcze zrobić: kończy się więc bajeczna poezja, a zaczyna 

się brutalna proza życia, a wówczas można, parafrazując Borosa, powiedzieć 

również, że „nie ma tego dobrego, co by i na złe nie wyszło”. 

Dojrzewanie osobowości i tożsamości twórczej poety zawsze stanowi 

proces złożony, często przybierający gwałtowne formy. Towarzysz mu niejednokrotnie 

typowy stres egzystencjalny. Trudno bowiem oderwać się od wzorów 

kulturowej interpretacji świata, hierarchii wartości wyniesionych z domu 

i wspólnoty lokalnej, która mimowolnie buduje fundament osobowości każdego 

człowieka. Widać to wyraźnie w trzecim już tomiku wierszy Daniela Lizonia 

pt. Skupienie 5 . Zderzają się w nim żywiołowo światy, które mimowolnie 

stawiają przed autorem pytanie: „kim właściwie jestem?” oraz: „w jakim ja 

świecie żyję?”. Poeta ciągle zastanawia się na ile zmienia się otoczenie aksjologiczne 

jego życia, dezawuując znane mu wartości, przekonania i wiarę religijną, 

którymi dotychczas żył. Życie postrzega więc jako przysłowiowy rejs 

na żaglówce i zarazem w samolocie, które rozmiękczając grunt pod stopami 

i jak jastrząb krążą nad rodzinnym domem, odsyłają w świat niepewny, choć 

wypełniony fascynującymi pokusami, oferującymi nowy smak miłości, seksu, 

pieniądza, blichtru i kariery. Poeta zwraca się zatem ku fundamentowi własnej 

tożsamości, wyniesionej z „małej ojczyzny”, gdzie pozostali rodzice, przyjaciele, 

znajomi, krajobraz przyrodniczy i wspomnienia o dziadkach. W rezultacie 

tego zabiegu jak na dłoni ukazuje mu się inność świata miasta, czyli tego, 

co agresywnie próbuje omotać i zagospodarować jego życie. W wierszu pt. 

„Na Dąbrowskiej Górze” Lizoń pisze wprost „(…) z tego miejsca ponad jeziorem/krwawię 

do lasu i kocham się z sobą?// z tego miejsca widać wszystko/ 

co mnie zrodziło i wkrótce pochłonie/(…)”. Odchodzenie dotąd najbliższych 

mu osób rodzi wzmożone poczucie samotności, ale i roztacza złowieszczy 

horyzont ograniczoności życia, który mówi – jak pisze peta – że to, co „cię 

zrodziło, pochłonie cię również”. Przy tej okazji uświadamia sobie, że logika 

życia zmusza do porzucenia tego, co najbardziej się kocha i ceni. Odkryta perspektywa 

coraz wyraźniej wyjaśnia mu sens historii, która na przykładzie losu 

dziadka i babci odbiera złudzenia jego duszy, że stosunek ludzi do historii to 

żadna prawda, ale nienasycona melancholia. 

5 

Por. D. Lizoń, Skupienie, Wydawnictwo SIGNO, Kraków 2008. 

114

Poeta w myślach coraz częściej powraca i wtapia się w metamorfozy rodzimej 

przyrody, docenia „płodozmian dnia i nocy”, by świadomie stać się 

aniołem stróżem własnej opatrzności, gdyż życie osobiste w mieście burzy 

grunt pod jego stopami. Trudy codzienności stają się coraz bardziej czytelne, 

szczególnie wtedy, gdy ujmuje je bliskimi mu metaforami życia religijnego. 

W wierszu pt. „Czyściec” pisze sugestywnie: „(…) głowa pęka od pięt/i 

palców przepoconych skarpetek/pralka jest Chrystusem/prześcieradło zmartwychwstanie”. 

Doświadczenie życia wielkomiejskiego, przepełnionego zgrzytami technologii 

i mediów, budzi u poety nieskrywaną odrazę porównywalną do „mechanicznej 

kosy śmierci”. W wierszu pt „Trauma” czytamy: „(…) dla mediów 

była/trzydziestodziewięcioletnią kobietą/potrąconą śmiertelnie w miejscowości 

x/przez kierującego samochodem marki z//dla ciebie była wszystkim”. 

Lizoń uważa bowiem, że każda śmierć nadaje życiu poczucie sensu, które 

wzmacnia w człowieku powinność istnienia, ale i życia godnego. Napotykany 

świat temu jednak zdecydowanie przeczy, bo przepełniony jest właśnie zmorą 

„śmierci bezsensownej”. Obserwacja ta rodzi w nim wiele dylematów związanych 

z sensem wiary, a w jego emocjonalnym doświadczeniu świata głęboka 

wiara musi obecnie prowadzić do jej odmowy. W wierszu pt. „Modlitwa” 

wyjaśnia bezpośrednio stwórcy: „(…) nie gniewaj się/choć gorzko czynię/bo 

cóż to za wiara/gdy się czasem nie zwątpi”. Również miłość doczesna do ludzi, 

która stanowi centralną dla niego wartością, dostarcza rozczarowań i dylematów, 

kwestionujących sens zbawienie i życia wiecznego, a w wierszu pt. 

„Niebo” tak to widzi: (…) nawet ktoś kto popełnił/grzech śmiertelny jeśli był 

kochany/powinien zjawić się w niebie/tu jednak pojawia się gorzka refleksja/ 

niebo jest niewyobrażalne”. 

Penetrując zaułki i areny życia współczesnego, świata zauważa z zażenowaniem, 

że przysłowiowy garnitur, modnie skrojony, zmienia diametralnie 

świat i człowieka, by go następnie beznamiętnie porzucić. Ma wątpliwości 

czy „bycie człowiekiem” brzmi jeszcze dumnie. Widząc wołające o pomstę do 

nieba kontrasty między biedą i bogactwem, buntuje się i protestuje, by przypomnieć, 

że ślepy los rządzi życiem człowieka, zarówno biedaka i bogacza, 

a więc ta elementarna miłość i solidarność między ludźmi jest do życia koniecznie 

potrzebna. Przemoc i panosząca się deprawacja budzą w nim odrazę 

i nieskrywane oburzenie, a nawet skłaniają go do miotania przekleństwami. 

Choć ciągle się słyszy w mediach, że mogą przenosić przysłowiowe góry, poeta 

ma świadomość, że takie góry są zawsze okaleczone, zaś ewangelizatorzy 

i moralizatorzy o brudnych rękach budzą w nim głęboki niesmak, szczególnie 

wtedy, gdy nawołują do chorej tolerancji. W tym świecie, z cierpką ironią 

w słowach poeta odsłania fakt, że nawet miłość mężczyzny do kobiety staje się 

115

prawie lesbijska, gdyż przecież kocha się w niej to, co kobiece, a nie odwrotnie. 

W „Erotyku prawie homoseksualnym” Lizoń konstatuje: „(….) mógłbym 

napisać, że jestem gejem/żeby zyskać rozgłos/ale jestem lesbijką/bo lubię to 

co kobiece”. 

Niewątpliwie, przyczyn rozrostu negatywnych stron w życiu naszego 

świata upatruje poeta w panującej ideologii komercjalizacji, dotykającej kulturę 

i religię i tzw. „narodowy patriotyzm”, prowadzących w konsekwencji 

do zaniku różnicy pomiędzy tym, co jest ważne i rodzi poczucie powinności, 

a tym, co sprzedajne i wzbudza jedynie resentymentalną nienawiść, żywiącą 

się zawiścią. Bardzo więc boli poetę upadek kultury sacrum. W wierszu bez tytułu 

widzimy taką oto scenę: „(…) wczoraj w nocy ksiądz Piotr/zwrócił uwagę 

młodej dziewczynie/która odpiwiała się pod kościołem św. Marka//Jej chłopak 

zrobił mu śliwkę pod okiem//Kościoły to pomniki kultury/i świadectwa historii//czy 

na rodziców szczacie”. 

Wiersze Lizonia, choć pisane z głębokiej subiektywnej perspektywy, zorientowane 

są społecznie. Najczęściej wyrażają jego rozczarowania oraz buntu, 

przeplatane w tym tomiku kilkoma wspaniałymi lirykami, inspirowanymi 

głęboką więzią autora z przyrodą, wsią oraz miłością do kobiety. Tryska z nich 

potrzeba kreowania ciepła, naturalnych więzi między ludźmi, zwykłej prostoty 

życia i przyjaźni. Jednak owo rozdarcie między cywilizacją współczesnego 

miasta i życiem na łonie przyrody, którego echa słychać w wierszach Lizonia, 

a które było, ale i obecnie również jest źródłem jego poezji, coraz bardziej 

osłabiają jego twórcze siły i inspiracje. Właściwie staje na rozdrożu, postrzegając 

siebie jako outsidera. W wierszu pod tym samym tytułem dowiadujemy 

się: „będę magistrem/własnej samotności/(…)/dzielę świat/na dwie ciemności//wybieram 

drogę/która nie prowadzi”. Co by ta deklaracja miała oznaczać? 

Zejście ze ścieżki poezji? Jednak kilka stron dalej autor wyjaśnia, na jaką drogę 

pcha go dusza poety. Kocha bowiem, jak pisze ze szczerością, ale i niekłamaną 

dozą ironii i humoru, ludzi, którzy „nad biedę przedkładają placki ziemniaczane”. 

Nowe credo jego poezji skierowuje się ku buntowniczości, która w zamiarze 

ma dążyć do obrony wartości tych, które czynią każdego człowiekiem. 

W wierszu pt. „W poszukiwaniu początku” tak oto wyjaśnia swój kolejny etap 

twórczości poetyckiej: „(…) i wtedy właśnie Bóg zapytał/szczęście w miłości 

albo poezji/wstawiony wybrałem to drugie”. Podążając tą ścieżką „aksjologicznego 

rebelianta”, poeta odsłania przyszłą metodę uprawiania sztuki słowa, 

która, po pożegnaniu się z naiwnymi oczekiwaniami w stosunku do świata 

i epatowaniem się nim, raczej będzie polegać na jego prowokowaniu. Do tego 

będzie potrzebował nestannej destabilizację własnej tożsamości, by mógł wrażliwie 

„czytać otaczającą go rzeczywistości” i odważnej metody żywienia do 

niego niczym nie skrępowanych uczuć pozbawionych elementu zażenowania, 

116

y ukazywać w swych wierszach to, co jest ludzkie, nawet w najbardziej upadłych 

jego przejawach. Taka zabawa artystyczna musi rodzić jednak w twórcy 

lęk i w wierszu pod takim samym tytułem mówi o tym: „dzisiaj/zamiast 

śmierci/chyba najbardziej/boję się/słów/jesteś fajny/ale”. Budowana więc 

przez Lizonia droga poetyckiego tworzenia wpisuje się w logikę wyborów artystycznych, 

stanowiących wyraźną formę buntu, a w jego przypadku m.in. 

przeciw pokoleniu, które wręcz obsesyjne epatuje się własną subiektywnością 

i nie ma świadomości, że jest ofiarą otaczających ją jej zbiorowych ekspresji, 

często bardziej drastycznych, w porównaniu z którymi traci na znaczeniu, bo 

już wiele nie mówi o samym poecie, a tym bardziej o świecie i ludziach, do 

których on odwraca się plecami. Poeta protestuje również przeciw idealizacji 

i medializacji miłości oraz solidarności między ludźmi, sądząc, że wykluczają 

one ich prawdziwie ludzkie urzeczywistnianie, a skazują je na sztuczność 

i nieautentyczność, które nie znają granic przyzwoitości. Z tej perspektywy 

poecie wydaję się, że uzyskuje powtórną szansę na ekspresję swojego świata 

i na prowokowanie również nieograniczonych niczym innych jego ekspresji, 

które wzbogacają tę przestrzeń życia, gwarantującą ludziom przysłowiowe 

„bycie sobą” i nie popadanie w syndrom „bycia z innymi” za wszelką cenę. 

Choć niewątpliwie obserwacje poety, co do świata, ludzi i obecnie panujących 

form twórczości, są trafne, trudno mu jednak będzie przekroczyć granice 

coraz sztywniejsze społecznej niemocy i nieprzyzwoitości, choć niewątpliwie 

ma szansę na budowanie wspólnot ludzi o podobnej wrażliwości i konsolidowanie 

ich wokół siebie. 

Zarówno Helena Gordziej, jak i Anna Kajtochowa od 50 lat pracują na 

niwie pisarskiej. Mają w swoim dorobku ponad 20 publikacji książkowych, 

głównie poetyckich. W ostatnio opublikowanych książeczkach poetyckich, 

związanych z osiemdziesiątymi urodzinami, notorycznie powraca w ich utworach 

problem własnej tożsamości artystycznej i kulturowej w kontekście zmian, 

jakie dokonały się i dokonują na ich oczach w świecie i kulturze w XX i na 

początku XXI wieku 6 . Cechą wspólna twórczości obydwóch autorek, bardzo 

zresztą ważną w tego typu komunikacji artystycznej, jest przede wszystkim to, 

że otwierają się i piszą dla ludzi prostych, dążąc do budowania z nimi wspólnoty 

egzystencjalnej w oparciu u uniwersalny i bardzo humanistyczny system 

wartości. Ożywiają więc publikowanymi wierszami nie tylko mowę ojczystą, 

ale rewitalizują wartości, których kultywowanie czyni każdego człowiekiem 

w pełnym sensie tego słowa. Przestrzegają przed negatywnymi przejawa- 

6 

Por. H. Gordziej, Wernisaż pamięci, Seria Wydawnicza LIBRA nr 1. Związek Literatów 

Polskich Oddział w Poznaniu, Poznań 2008 i A. Kajtochowa, Rosa przedświtu. Wiersze z lat 1983– 

2007, Wybór i opracowanie Marcin Kania, Wydawnictwo Naukowe DWN, Kraków 2007. 

117

mi przemian cywilizacyjnych, bo jako istoty nader wrażliwe, doświadczone 

i pamiętające, wiedzą dużo więcej i bardziej przeżywają zachodzące przemiany 

od przeciętnego człowiek, a troska o jego przyszłość stała się dla nich 

najważniejsza. 

Helena Gordziej w tomiku Wernisaż pamięci opisuje szereg sytuacji egzystencjalnych, 

pojawiających się z wiekiem, brutalnie modyfikujących jej 

doświadczenie osobiste świata, polegających na tym, że ciągle coś obcego, 

jakiś intruz, próbuje wejść do jej wnętrza i prowadzi ją ku horyzontom świata 

już kiedyś rozpoznanego, nad którym władzę trzymało jak zawsze słońce, 

dyscyplinujące kolejny dzień istnienia. Obecny świat ukazuje się artystce jednak 

jako wiecznie niespełniony mit, a właściwie zimny projekt rozumu na 

usługach techniki i cywilizacji. W takim świecie słowa tworzące go na sposób 

ludzki stają się coraz bardziej słabe, by go utrzymywać w istnieniu, co w konsekwencji 

budzi szereg trosk o sens jego przyszłego bytowania. W związku 

z tym również wysiłek twórczy poetki sprawia jej ból, bo nie umie już zwinnie 

manewrować pomiędzy fenomenami dobra i zła w swym otoczeniu. Szuka 

więc sensu swojego życia, który z latami staje się coraz bardziej wątpliwy, 

a nawet próbuje go odnajdywać w logice kosmosu, bo i tam poszukuje źródła 

własnej ludzkiej tożsamości. W wierszu pt. „Mało kto wie” czytamy więc, 

że „(…) Wszystko ma sens/trzeba tylko uważnie/wsłuchiwać się w głos Natury/pokornie 

zawierzyć jej wyższości/nad człowieczą pychą”. Skrupulatnie 

dokonuje obrachunku ze stworzonym przez siebie poetyckim światem uczuć 

i wartości, obecnie tracącymi na znaczeniu, uważając się poniekąd wdową po 

umarłym świecie młodości, który kształtował jej charakter i dawał moce kreowania 

siebie i sensownej obecności właśnie w tamtym świecie. Zadając sobie 

pytanie o sens istnienia ludzi, który ciągle na jej oczach ulega zmianom, odkrywa 

ostatecznie zręby własnej tożsamości w przysłowiowym „głosie Natury”, 

który w jej wierszach oznajmia, że miłość, śmierć, nienawiść, przyjaźń – same 

z siebie stają się przemijającymi formami każdego życia, dążącymi ostatecznie 

do jego unicestwienia, a więc morał wynika z tego taki, że trzeba się z tym 

pogodzić. To, co po nim zostaje, łączy się jedynie z żarliwą „logika serca”, która 

choć na pewien czas wstrzymuje ów kosmiczno-metafizyczny mechanizm 

przemijalności, czyli owo panta rei. Także sama tożsamość człowieka, jego 

twórczości i kreowane w jej ramach światy, pozostają w silnym związku z tą 

żarliwością logiki serca, a więc emocjami nadającymi istnieniu następujące po 

sobie jego znaczenia. Kiedy jednak śmierć zagląda w oczy, a wątpliwości nie 

mogą już być w życiu przetestowane, to wtedy pewne mistyczne zjednoczenie 

z „prawem Natury” uzasadnia sens tego, co już przeminęło, jak i tego, co określa 

choćby w zarysie człowieczeństwo każdego z ludzi zarówno dzisiaj, ale 

i może w przyszłości. „Logika serca” – podkreśla poetka – nie żąda bowiem 

118

zapłaty za życzliwość, lecz podpowiada potrzebę bezinteresownego obowiązku 

i służebności względem ludzi oraz kultywowania wspólnego z nimi naszego 

świata życia. 

Gordziej znakomicie czyta w grze praw natury, ale i ich społecznej wersji, 

przebłyski fenomenu piękna, bez którego żadna wartość nie może stać się 

celem i sensem działania człowieka. Przy okazji jej słuch muzyczny nieustannie 

skazany jest na tortury zmaszynizowanej cywilizacji, bo w żaden sposób 

nie harmonizuje ona z symfonią przyrody, która notabene dla współczesnego 

człowieka jest właściwie już niesłyszalna. W wierszu pt. „Ścięcie drzewa” 

kreuje wstrząsający obraz, którego dzisiaj większość ludzi nie postrzega, 

a opisuje to tak: „(…) drzewo które żyło/rozstaje się z ziemią/zimową 

porą/kiedy brzydotę świata/okrywa śniegowa zasłona//(…) Zorza co barwy 

opierała/na korzeniach drzewa/podąża za wozem/oświetla ostatnią drogę kłody//Koleiny 

pełne czerwieni/jakby ktoś krwi utoczył/z serdecznego palca”. 

Utwór ten przejmująco obnaża dynamikę zmiany sensu istnienia istoty żywej, 

kiedy z utratą własnej tożsamości bytowej, zostaje wciągnięta w mechanizmy 

świata, przetwarzającego jej sens istnienia, co nie wyklucza, że odnajduje 

w swym przeznaczeniu jakiś uniwersalny sens bytowy, który jakby ostatecznie 

dopełnia jej przypadek istnienia, choć przecież drzewo i kłoda znakomicie 

metaforyzują sens życia człowieka, zawsze kończącego się „zwłokami jego 

bytowania”. Wizja ta – rzecz jasna – ma sens egzystencjalny, bo świadomość 

tożsamości każdego z ludzi powinna być jakoś konstruktywnie doprecyzowana 

przez fakt świadomości nieuchronnej śmierci i życia jako procesu umierania. 

Nieprzypadkowo więc w utworach poznańskiej poetki pojawia się gorycz, 

smutek, ale i słowa, które wstrząsają wyobraźnia czytelnik. 

Doświadczenie artystyczne i życiowe Gordziej często skierowuje ją ku 

samej istocie poezji, która staje się dla niej „szaloną nocą”, potrafiącą pętać 

duszę i nawet uniemożliwiać tworzenie, odsyłać w przygodność świata, co 

jest wyrazem powstających wątpliwości, które pojawiają się w procesie nieustannego 

podważania własnej tożsamości osobowej i równoczesnej chęci jej 

obrony przed agresywnymi naciskami cywilizacji, ciągle domagającej się od 

twórcy coraz to nowszego projektowania znaczeń w przestrzeni języka oraz 

wyobraźni. Na starość jednak doświadczenie poetyckie – konstatuje artystka 

– wzmacnia mimo wszystko człowieka, bo staje się bardziej dojrzalszy, 

łatwiej mu zatem znosić wyroki losu i wykorzystywać w tworzeniu zdobyte 

doświadczenie życiowe, korzystając przy tym z pokładów pamięci ożywianej 

tlącą się jeszcze w człowieku „siłą życia”. To, co wtedy jest istotne, to 

przypływ pozytywnych emocji, o które z wiekiem coraz trudniej, ale również 

pogodzenie się z „prawem natury”, pozwala bronić swojej jedność i niepowtarzalność 

w porządku istnienia. Świat panoszących się „ludzkich blokowisk” 

119

może budzić odrazę, bo współczesność „nawet komarowi nie oszczędzi upokorzenia”, 

ale wtedy ziemia, jak zastygła krew matki, może stać się fundamentem 

wszelkich możliwych odniesień człowieka do siebie i świata. W wierszu 

pt. „Lawa”, kiedy poetka wpatruje się w grudkę zimie trzymaną w palcach, 

pisze, że „(…) Można mnie posądzić o sentymentalizm/bo kiedy się wpatruję 

w czarny/bezkształt odczuwam wzruszenie/przecież to zastygła krew mojej 

matki/Ziemi”. 

Wiara religijna stanowi dla poetki jakiś azyl i formę wygody metafizycznej, 

ale przede wszystkim jej istotę pojmuje jako apel o uszanowanie drugiego 

człowieka i przypomnienie mu o przyrodniczej, ale i duchowej podstawie 

istnienia, by nie doprowadził do samozagłady własnego gatunku, najpierw 

na płaszczyźnie metafizycznej, a następnie fizycznej. Bóg – podobnie jak 

w myśli Henryka Skolimowskiego – sytuowany jest tu w „przestrzeniach 

Natury”, bo świątynie wznoszone przez ludzi stają się miejscem kultu obłudnego 

i grzesznego, sprowadzanego najczęściej do pewnej formy biznesu ze 

stwórcą. Adekwatnym miejscem Jego kultu w odczuciu poetki jest więc sama 

przyroda, na łonie której „kościelna cisza” porządkuje życie i tu najwyraźniej 

słychać „mowę Boga”, nadającą całościowy sens światu oraz człowiekowi, 

pomimo że jest on nieokiełznanym, krnąbrnym dzieckiem przyrody, „nawet 

Bogu próbuje skoczyć do oczu”. W wierszu pt. „Bóg” dowiadujemy się bowiem, 

że „(…) Mowy Boga nie wolno przerywać/nawet głośniejszym oddechem/bo 

słowa jego można zakłócić/nawet szeptem dmuchawca/Mowa Boga 

jest sekretna/żyzna jak kłosy pełne ziaren/Waga słów delikatna a mocna/Położony 

na szali pyłek/może przeważyć każdą myśl/o ciężarze zwielokrotnionych/ 

złorzeczeń”. Kiedy jednak nie jest ona słyszana w zgiełku cywilizacji 

kultywującej nieprzejednany egoizm jednostkowy, człowieka – oznajmia 

Gordziej – czeka ostatecznie bolesna dolegliwość polegająca na uświadomieniu 

sobie pełnej samotności w tłumie jemu podobnych, której nieodłącznym 

towarzyszem jest nękający każdego dnia „sęp lęku”. 

Grodziej przez wzgląd na swoje doświadczenie i wiek stara się przy pomocy 

poezji zachowywać, jak przysłowiowa zaklinająca szamanka, otaczającą ją 

rzeczywistość, a jej wróżebny dyskurs ma na celu uświadomienie człowiekowi, 

by powrócił do siebie i drugiego człowieka. W utworze pt. „W podeszłym 

wieku” pisze: (…) Poezja jest moją autoterapią//Czysta kartka papieru/mózg 

jeszcze trzeźwo oceniający/realia/i nieustająca troska/o drugiego człowieka –/ 

najważniejszego wersu świata”. Cóż zatem – czy w świecie bez ludzi może zaistnieć 

kwestia mojej, twojej, nasze, waszej tożsamości i jakiegokolwiek sensu 

istnienia? Pytanie, które się tutaj nasuwa, skierowuje uwagę podążającego za 

głosem poetki na podstawę bytową, na której ujawnia się chyb najsilniej problem 

jednostkowej tożsamości. Pojmowana jest ona przez poetkę z upływem 

120

lat w coraz szerszym horyzoncie istnienia, stając się bardziej zrozumiałą, ale 

i dokuczliwą kwestią osobistą, bo prócz jej jednostkowego wymiaru, autorska 

zwraca uwagę na szerokie jej konteksty zarówno przyrodnicze, ale i kulturowe, 

na przecięciu których wyrasta i odradza się. Każda bowiem forma i poziom 

rozumienia tożsamości zakłada milcząco istnienie innych jej form oraz 

poziomów, na których jest ona wstępnie ustanawiana. Troska poetki o człowieka 

i jego jednostkowy byt łączy się obecnie również z obserwowanym upadaniem 

innych rodzajów tożsamości w świeci społecznym oraz autorytetów, które 

stanowiły zawsze układ odniesienia dla każdej jednostkowej świadomości 

konstytuującej własną „samość” w obrębie tych większych całości. 

Jeśli idzie o tomik Anny Kajtochowej, stanowiący przekrój przez jej twórczość 

poetycką z lat 1983–2007, zatytułowany Rosa przedświtu, to dostarcza 

on znakomitych przykładów autoanalizy własnej osobowości twórczej autorki. 

Tłem, na którym poeta dokonuje wglądu we własna tożsamość kulturową 

i artystyczna, są niewątpliwie: podłoże przyrodnicze oraz kulturowe wzory 

i wartości generujące jej emocje, systematycznie kształtujące osobowości. 

Głównym źródłem przeżyć zwartych w wierszach staje się pamięć, ale i zmiany 

kulturowe, powodujące, że autorka z ogromną melancholią odnosi się do 

świata, który odszedł na zawsze. W pamięci bowiem jeszcze trwają „tamte 

dni”, „miejsca rodzinne, dawno spustoszone”, czego wspomnienie z wiekiem 

powoduje wzmaganie się poczucia „bezradności trwania”. Pozostając w nostalgii, 

ale i w niepewności, poetka buduje własny autoportret emocjonalny, 

zza którego wyglądają te wartości, które już dzisiaj nie mają większego znaczenia, 

bo zaginął ich kontekst kulturowy oraz świat życie, w którym były 

mocno zakorzenione. W jednym z wierszy z cyklu „Sytuacje” (III), Kajtochowa 

przyznaje: „Wciąż trwają we mnie tamte dni/Mieszają wszystkie poplątane 

sprawy/Koszmarem męczą niewyśnione sny/Kosy ścinają pulsujące 

trawy/(…) Martwiej księżyc/dalej wrze burza”. 

Świat staje się zatem dla poetki coraz bardziej podobny do snu, w którym 

przeplatają się obrazy z przeszłości i teraźniejszości, a te z dzieciństwa jakby 

stanowią ramy nadające i dzisiaj kształt tożsamości poetki. Kiedy dociera do 

tego podłoża, jakby odżywa w niej energia twórcza, a w tedy w wierszu „bez 

tytułu” jest w stanie wyrzucić siebie takie oto wersy: „Jest we mnie cisza/wiosennego 

lasu/i skwar południa/dojrzałego lata/niepokój świtu/i niepewność 

nocy/(…) Jest we mnie wulkan/który nie wybucha/i pełna bólu/niestygnąca/ 

lawa”. Autorka stara się równolegle zrozumieć ewolucję emocjonalną własnej 

osoby, zachodzącą pod wpływem zmiana ról społecznych, które jako kobieta 

podejmowała, będąc młodą dziewczyną, żoną, matką, babcią, a obecnie 

starszą panią. Doświadczenia z tym związane prowadzą ją do pogodzenia się 

z bezwzględną zmiennością tkwiącą u podstaw swojego jednostkowego ist- 

121

nienia, która nie tylko niesie człowieka przez życie, ale coraz bardziej z wiekiem 

go pochłania, nadwątlając podłoże kulturowego jego tożsamościowych 

odniesień, skazując na poszukiwania ich w coraz odleglejszej przeszłości. 

Doświadczenia traumatyczne związane z chorobami podeszłego wieku wydobywają 

z wnętrza pamięci poetki szereg wątpliwości, co do prawdziwości 

cudzych myśli, ale równocześnie bezboleśnie wtapiają w nurt zmieniającej 

się rzeczywistości, wstrząsanej przeciwstawnymi żywiołami. Kajtochowa 

ujawnia przy tym pewną dialektykę życia, polegającą na tym, że w młodości 

„świat ciebie rzeźbi”, zaś kiedy dojrzejesz i próbujesz formować siebie i swoje 

otoczenie, wtedy już „starzejesz się” i dążysz, by zostawić po sobie „trwały 

ślad”. I wtedy pojawia się świadomość, że kolejne fazy twojego istnienia 

skazane były na destabilizowanie własnej tożsamości, by wkomponować się 

w otoczenie, co jednak miało i dobrą stronę, bo pozwalało poszerzyć osobiste 

odniesienia do świata. Stwarzało to również możliwość szerszego oglądu 

oraz wnikliwszego jego widzenia, a więc wspomagało wrażliwość twórczą 

i ułatwiało sam proces tworzenia, by w wieku dojrzałym stać się dla autorki 

normą życiową. Nauczyło ją nie tylko zostawiać ślady własnego istnienia, 

ale i czytać ślady pozostawione przez innych twórców i ludzi, postrzegając 

je jako pewną całość społeczną, które jednak – w opinii krakowskiej poetki 

– najbardziej są widoczne, kiedy odczytuje się je w kontekście naturalnego 

piękna przyrody. W utworze bez tytułu autorka konstatuje: „Rysowałam miłość/patykiem 

na piasku/nim się odwróciłam/ślady rozwiał wiatr/(…)/ Teraz 

rzeźbię/twarde bruzdy/w żywej tkance/może pozostanie twardszy ślad”. 

Kajtochowa była i jest wrażliwa na życie społeczne ludzi. We wszystkich 

swoich wcześniejszych publikacjach ze szczególną uwagą przyglądała się patologiom 

społecznym, upatrując ich źródła w formach sprawowania władzy 

przez ludzi. W „Sytuacji” (XXXIX) dowiadujemy się, gdzie znajdują się ich 

źródło, kiedy pisze: „Schizofrenia:/jedni rządzą/drudzy mają władzę”. Również 

i stosunek do wiary oraz religii staje się motywem wielu jej utworów, 

a w „Sytuacji” (LXVIII) prostolinijnie oznajmia, że „Marzenie maksymalisty: 

mieć Boga/na swoja miarę”, co również wskazuje, gdzie rodzi się owa 

patologia władzy w życiu społecznym, kiedy byt boży redukuje się do własnych 

potrzeb i interesów natury np. politycznej. By tak trafnie pokazać te 

uniwersalne źródła podkopujące zbiorowe istnienie ludzi potrzebna jest – w jej 

opinii – wiedza nabyta przez lata doświadczeń. Religia i wiara o tyle ma znaczenie 

zarówno sensotwórcze, ale tożsamościorodne, o ile pomaga stawać się 

człowiekiem, czyli uczy umiejętności samoorganiczania się emocjonalnego 

oraz racjonalnego i skutecznego wpływania na żywioły miotające życiem 

ludzi. Najcenniejszą wartością religii jest oczywiście pokora, która pozwala 

człowiekowi „starać się być człowiekiem”. Uczy również postrzegania praw- 

122

dy na sposób ludzi, właściwego gospodarowania czasem i umiejętności bycia 

„bytem niepodległym”. Taka wiedza wynikająca z doświadczenia religijnego 

pozwala także na bardziej obiektywne oceny procesów dziejowych i odsłania 

śmieszny, a nawet karykaturalny charakter ich historycznych interpretacji, 

które, jak jasno widać, nie są w stanie oprzeć się upływowi czasu. Kontemplacja 

dzieł sztuki jest natomiast dla poetki dobrym wskaźnikiem sensu 

dziejów człowieka, ale i źródłem ironicznej krytyki pojmowania przez niego 

własnej wolności. Nieocenionym źródłem dla życia człowieka jest oczywiście 

mądrośc, która z wiekiem pozwala mu zrozumieć, że ból, miłość, rozpacz, 

nadzieje – to przejawy ludzkiej egzystencji tworzące każde konkretne 

ludzkie istnienie i należące do natury człowieka, a więc stanowiące poniekąd 

osnowę jego gatunkowej tożsamości. Choć trudno jej zrozumieć „oczywistość 

śmierci”, a poezjowanie postrzega jako osobiste obcowanie twórcy z bólem 

i lękiem egzystencjalnym, to jednak niesie ono z sobą zawsze nadzieję na lepszą 

przyszłość. Zawsze bliska duszy przyrody, w której upatruje nawet źródło 

metafizycznej pociechy człowieka, popychana nadzieją, tak oto ukazuje logikę 

śmierci w niej obowiązująca. W utworze pt. „Na śmierć tuberozy” spotykamy 

oto taką jej wizję: „(…) Umiera tuberoza/płatki całunem/pokrywają zmierzch/ 

dusza zapachem/ulatuje w niebo/Pięknie umierają kwiaty/płynnie zmieniają/ 

byt w niebyt/albo przechodzą/z byt w byt/jako rzecze/metafizyka”. Ta animistyczna 

synteza estetycznego doświadczania przyrody w pełni rozkwitu, której 

przejawy często odnajdujemy w poezji Kajtochowej, ujawnia pewną prawidłowość, 

występująca u wielu poetów. Przy całej złożoności problematyki 

nieustannej destabilizacji tożsamości, poeci mogą zawsze identyfikować się 

jako byty nieustannie transcendujące, dotykające nieskończoności i próbujące 

wglądać w najskrytsze tajemnice świata oraz swego życia, ze pozycji pierwotnie 

danego w rozwoju ich osobowości środowiska przyrodniczego, w którym 

wyrastali. Ono to bowiem jest dla nich najbardziej stabilnym podłożem, ostoją, 

matecznikiem, ale i horyzontem, w przestrzeniach którego dokonała się 

i ciągle ich kulturowa formacja. 

Łatwo więc zauważyć, że u obydwóch doświadczonych i dojrzałych poetek 

istnieje wiele podobieństw tematycznych w publikowanych wierszach i że ich 

zawartość dowodzi, iż przez całe życie były poniekąd skazana na przebudowę 

własnych tożsamości. Takie procesy destabilizacyjne mogły być powodowane 

od z zewnątrz, a więc od ich środowiska życia, ale i również od wewnątrz, co 

skutkowało szeregiem pomysłów artystycznych i powstających ich wyniku wierszy. 

Ich twórczość jest również dowodem na to, że poeci podejmują problemy 

zawsze obecne w indywidualnej egzystencji każdego z ludzi, zaś artysta tym się 

od nich różni, że w oparciu o nie umie przełożyć tego typu procesy destabilizacji 

na akty tworzenia, pomnażające wymiary duchowe naszego świata ludzkiego. 

123

Problematyka mierzenia się z własną tożsamością w środowiskach artystycznych 

od dawien dawna była istotna dla wszelkiego rodzaju twórców. 

Jednak dopiero w wieku XX, kiedy zaczęło się żywiołowo rozwijać społeczeństwo 

ponowoczesnae pod wypływem coraz silniejszych procesów globalizacji, 

związanych z masowymi ruchami emigracyjnymi i migracyjnymi, 

pojawiły się silne procesy penetrujące podstawy zbiorowego i indywidualnego 

istnienia ludzi, a samo społeczeństwo stało się przestrzenią wzmagającego się 

ryzyka dla indywidualnych istnień ludzkich. Kwestie te nabrały kluczowego 

znaczenia w relacjach międzyludzkich nie tylko dla twórców, ale i dla każdego 

indywidualnego ludzkiego istnienia. Nie wnikając głębiej w te kwestie warto 

przytoczyć fragment wyznań pisarza dzielącego się własnym doświadczeniem 

emigracyjnym Amina Maaloufa, autora książki Zabójcza tożsamość, który tak 

oto widzi tę kwestię z perspektywy własnego doświadczenia międzykulturowego: 

„W każdym człowieku stykają się liczne przynależności. Nie zawsze 

żyją one ze sobą w zgodzie i czasem zmuszają do dokonywania trudnych wyborów. 

Dla jednych ten fakt jest oczywisty, widoczny na pierwszy rzut oka, 

inni zaś muszą wytężyć wzrok, aby móc przyjrzeć się tej kwestii z bliska. 

(…) Z racji chociażby tego położenia, którego zresztą nie śmiałbym nazwać 

„uprzywilejowanym”, jednostki te mają do odegrania pewną rolę, polegającą 

na utkaniu więzów, wyrównania różnic, naprawienia szkód, przywołania do 

rozsądku jednych, utemperowania drugich… Ich przeznaczeniem jest bycie 

łącznikiem, pomostem, mediatorem między różnymi społecznościami, różnymi 

kulturami. I chociażby dlatego ich dylemat jest bardzo wymowny: jeśli te 

osoby nie radzą sobie ze swymi licznymi przynależnościami, jeśli ustawicznie 

są zmuszane do opowiadania się po jednej ze stron, nawoływane do wyłączania 

się do szeregów, to mamy pełne prawo do niepokoju o losy tego świata” 7 . 

7 

A. Maalouf, Zabójcze tożsamości, PIW, Warszawa 2002, s. 10–11. 

124

ROZDZIAŁ XII 

Poezja a postmodernizm 

Po przełomie ustrojowym w Polsce po roku 1989 można było zauważyć, 

że centrum kulturalne kraju nie pokrywa się z jego centrum politycznym. Niektórzy 

badacze kultury i literatury mówili o tzw. „centrum wędrującym” lub 

o wielu centrach równoprawnie kreujących kulturę i literaturę rodzimą 1 . Miało 

to świadczyć o procesie pluralizacji kultury i było to zjawisko oceniane pozytywnie, 

a nawet dla wielu teoretyków sztuki oznaczało szybki „powrót do Europy” 

– do rodziny społeczności demokratycznych. Rychło okazało się jednak, 

że procesy te – w opiniach niektórych środowisk społeczno-politycznych – stanowią 

zamach na polską kulturę narodową i zmierzają do jej unicestwienia, bo 

prowadzą do utraty jej specyfiki, oryginalności, a przede wszystkim tożsamości 

narodowej, określonej przez położenie geopolityczne oraz historię narodu. 

Winą za ten stan rzeczy zaczęto agresywnie i systematycznie obarczać jakieś 

mniej określone siły o charakterze wręcz masońskim, realizujące na terenie 

kraju „spiskową teorię dziejów”, zaś sztandarem ideowym owych sił miał być 

mało jeszcze znany i rozumiany ruch filozoficzny, określany mianem New Age 

i postmodernizmem. Ruch ten, jak i jego depozytariusze, mieli dążyć do odebrania 

Polsce suwerenności politycznej, gospodarczej i kulturowej, zaś sztuka, 

w tym literatura i poezja, miały być wdzięcznymi przestrzeniami duchowości 

narodu, na terenie których dokonuje się ten proces destrukcji i dekompozycji 

wartości narodowych, stanowiący o specyfice polskości i stanowiący istotny 

czynnik jej autonomii. Nie można w tym miejscu nie wspomnieć o wielu spektakularnych 

atakach na wybitnych twórców kultury polskiej, jej instytucje, 

a nawet dwojga poetów – laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie literatury: 

Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Warto jednak przyjrzeć się pojęciu 

postmodernizm, by wyjaśnić sens tego terminu i zrozumieć, o czym on trak- 

1 

P. Marecki, Pospolite ruszenie. Czasopisma kulturalno-literackie w Polsce po 1989 roku. 

Rozmowy z redaktorami, Korporacja Ha!art, Kraków 2005, s. 7–11. 

125

tuje i by pojąć idee filozoficzne, które on głosi. Dobrym przewodnikiem po 

tej doktrynie filozoficznej jest niewątpliwie książka niemieckiego badacza tej 

zróżnicowanej formacji filozoficznej Wolfganga Welscha, wydana w polskim 

przekładzie w roku 1998 i nosząca tytuł: Nasza postmodernistyczna moderna. 

Przedstawimy więc niektóre poglądy na temat tego kierunku myślowego, które 

opisał Welsch, a które adekwatnie ukazują sens owej doktryny filozoficznej 

i kulturowej, odciskającej się również na sytuacji i miejscu poezji we współczesnym 

społeczeństwie. 

Dla poetów i innych artystów tworzących we wspólnotach lokalnych wiedza 

na ten temat jest o tyle ważna, że z braku pełnego zrozumienia sensu tej kategorii 

i zawartości własnego przekazu artystycznego w ich twórczości przez 

publiczności oraz lokalnych decydentów politycznych, mogą stać się przedmiotem 

szykan i oskarżeń o szerzenie tzw. „postmodernizmu lokalnego”, a ich 

twórczość może być odbierana wręcz jako „działalność agenturalna”, za którą 

stoją „wiadome siły”, mające na celu niszczenie tożsamości kultur lokalnych. 

126 

Kilka uwag o pojęciu „postmodernizmu” 

Kategoria „postmodernizm” ma swoją stosunkowo długą historię i nie jest 

wymysłem ostatniego półwiecza. Określano nią zjawiska, które wcześniej nazywano 

‘modernistycznymi’ i na które składało się wiele działań o charakterze 

innowacyjnym i awangardowym, kwestionujących wcześniejszą tradycję 

ze względu na jej nieodpowiedniości (nieadekwatność) do tego, co dzieje się 

aktualnie w świecie – w dziejącej się aktualnie rzeczywistości. Sama awangardowość 

innowacji niosła w sobie natomiast pewne przeczucia związane 

z antycypowaniem przyszłości, choć nie zawsze były one poprawne i potwierdzały 

się. 

Warto w tym miejscu wyjaśnić pewną kwestię stosunku między tradycją 

i innowacją zarówno w dziedzinie sztuki, nauki, stylu życia, czy technologii, 

gdyż wydaje się z pozoru, że postmodernizm jest radykalną negacją innowacji 

i propozycji modernizmu oraz nawrotem reakcyjnym do tradycji przedmodernistycznej. 

Pogląd taki jest tylko pozornie logicznie poprawny w sferze 

jedynie tzw. „logiki dwuwartościowej”, interpretowanej w kontekście tradycyjnej 

metafizyki w sposób absolutny, że jest: „albo, albo”, czyli: to lub tamto. 

Taka logika jest jednak daleka od życia, które dzieje się raczej „pomiędzy” 

ekstremami i przybiera w tym „pomiędzy” wielorakie postaci, nieustannie 

ewoluując. Bardziej więc odpowiada logice życia pojęcie tradycji i innowacji 

takie, że tradycja stanowi zachowanie (kumulację) wcześniejszych innowacji 

w dziejach, zaś sama innowacja jest próbą modernizacji tej tradycji, będąc jej

twórczą kontynuacją, a więc są to pojęcia komplementarne i dialektycznie dopełniające 

się. Tak też rozumie się współcześnie ruch filozoficzny, określany 

mianem postmodernizmu (ponowoczesności), a zatem modernizm i postmodernizm 

raczej się dopełniają, a nie są względem siebie doktrynami radykalnie 

przeciwstawnymi. Wiele więc propozycji i pomysłów oraz rozwiązań modernizmu 

stanowi dalszą kontynuację innowacji modernistycznych, napełniając 

je realnymi treściami przez ruchy oraz doktryny postmodernistyczne, zaś inne, 

które się nie sprawdzają, są dalej modernizowane lub odrzucane, jako szkodliwe 

dla dalszego sensownego rozwoju człowieka i jego środowiskach życia 

zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej. 

Współczesny postmodernizm jest więc odmiennie definiowany w dziedzinie 

sztuki, nauki, techniki, życia codziennego, a nawet religii, gdyż ich zakresy 

przedmiotowe są zupełnie od siebie różne i dlatego dążenie do jednolitego 

pojęcia postmodernizmu nie jest zasadne, choć zachodzi potrzeba wskazania 

jego istotnego sensu, który możliwy jest do zaakceptowania w różnych kręgach 

kulturowych oraz w różnych warstwach pracy badawczej, wysiłku artystycznego 

oraz życia społecznego człowieka. 

W socjologii pojęcie „społeczeństwo postmodernistyczne” wprowadził do 

dyskursu myślowego o zbiorowym życiu ludzi Amitai Etzioni w znanej pracy 

pt. The Active. A Theory of Societal and Political Process w roku 1968. Powstanie 

tego społeczeństwa, wyjaśniał Etzioni, wiąże się z kumulacją zmian 

o charakterze technologicznym w dziedzinie komunikacji i energetyki oraz 

sposobach rozwoju wiedzy o epoce industrialnej, w wyniku których nastąpił 

przełom aktywizujący pasywne społeczeństwo industrialne, którą to aktywność 

podejmować będą nie struktury centralne, ale regionalne i lokalne. Takie społeczeństwo 

aktywne będzie podlegać nieustającej transformacji, wychodzącej 

na przeciw potrzebom własnych członków, które ciągle będą ulegać zmianie. 

W socjologii jednak bardziej jest znane pojęcie Davidsa Riesmanna – „społeczeństwo 

postindustrialne”, które wprowadził w roku 1958 do badań socjologicznych, 

zaś w Europie upowszechnił go od roku 1969 badacz francuski Alain 

Tourain. Najpełniejszą analizę fenomenu „społeczeństwa postindustrialnego” 

przedstawił dopiero Daniel Bell w roku 1973. W jego ocenie społeczeństwo to 

opiera swój rozwój nie na technologiach maszynowych, ale „technologiach intelektualnych” 

i dominuje w nim wiedza teoretyczna, połączenie nauki z technologią 

oraz planowanie i sterowanie rozwojem społecznym. Zmierza ono do 

zastąpienia porządku naturalnego świata porządkiem technicznym, natomiast 

powstała w jego obszarze kultura ma charakter wywrotowy. Różnica między 

ideą społeczeństwa Etzioniego i Bella polega na tym, że Bell szukał reguł socjotechnicznych 

porządkowania masowego społeczeństwa postindustrialnego, 

natomiast Etzioni wskazywał na jego samokreacyjność i samoświadomość, 

127

których wynikiem jest ciągle rozwijany i przekształcany pluralizm kulturalny 

wspólnot lokalnych, składających się na tego typu społeczeństwo. 

W filozofii współczesnej pojęcie „postmodernizm” pojawiło się w roku 

1979 w znanej pracy Jeana-Francoisa Lyotarda pt. La Condition potmoderne. 

Rapport sur le savoir, gdzie francuski myśliciel opowiedział się za tezą, iż 

współczesne technologie i nauka mają zdecydowany wpływ na los człowieka 

w przyszłości. Tworzą one układ normatywny i określają jednoznacznie 

sposób życia ludzi. Lyotard uważa, że należy stosować tylko te technologie 

i innowacje, które są zgodne obecnie z istotą życia ludzi. Nie należy budować 

totalizujących dyskursów wyjaśniania i nowych całościowych narracji, bo są 

one przejawem chęci dominacji i totalitaryzmu, charakterystycznych dla społeczeństw 

industrialnych. Wyzwolone części winny w nowym społeczeństwie 

rozwijać się niezależnie i autonomicznie, dbając o własną odmienność i różnicę. 

Musi jedynie istnieć konsensus i paralogia, uzasadniające uznanie różnic 

w dyskusji pomiędzy różnymi narracjami na temat świata i miejsca w nim 

człowieka. Istnieje bowiem wielość prawd o świecie rodem z różnych kręgów 

kulturowych, które potrzebują osobnych narracji, natomiast ich absolutyzacja 

ma absurdalny charakter. Wielość i różnorodność stanowi bowiem największe 

bogactwo społeczeństwa postindustrialnego (ponowoczesnego). Jedyne, co 

ma być tu wspólne – to świadomość sprawiedliwości antytotalitarnej, która nie 

faworyzuje żadnego paradygmatu myślenia i towrzenia i pozwala się wszystkim 

harmonijnie oraz pluralnie rozwijać. 

128 

Postmodernizm artystyczny 

Modernizm artystyczny starał się tworzyć sztukę ze swej natury elitarną, 

nie dostępną szerokiemu gronu publiczności niewtajemniczonej, natomiast 

postmodernizm dąży do egalitaryzmu i do sztuki zamierza wprowadzać 

jakości artystyczne ważne w sensie regionalnym i lokalnym, zrozumiałe 

dla szerokich rzeszy ludzi. Ideę literatury postmodernistycznej przedstawił 

w roku 1969 Leslie Fiedler w artykule drukowanym na łamach „Playboya” 

pt. Cross the Border – Close the Gap. Według niego współczesny artysta to 

„podwójny agent”, a więc twórca działający na dwóch frontach, tj. globalnie 

uczestniczący w modernizacji sztuki i starający się równocześnie tę modernizację 

wyjaśniać i upowszechniać językiem oraz wartościami lokalnymi. Fiedler 

przeciwstawił się także idei post-historii, głoszonej przez Francisa Fukuyamę, 

twierdząc, że historia się nie skończyła, ale że toczy się dalej w wersjach 

lokalnych i regionalnych społeczności, gdzie rzeczywiście jest tworzona, bo 

tam funkcjonuje jeszcze pamięć zbiorowa i jej animatorzy oraz twórcy, którzy

ja ożywiają i starają się przenieść ją do przeszłości. Historia ma więc charakter 

pluralistyczny i dlatego związane z nią pisarstwo musi mieć podobny charakter, 

tzn. musi go cechować wielość treści, form oraz narracji. 

Ruchy artystyczne i literackie okresu postmodernizmu wychodzą naprzeciw 

i sankcjonują układ warstw społeczeństwa postindustrialnego, które zarówno 

w sensie globalnym, jak i lokalnym, co podkreśla Zygmunt Bauman – dzieląc 

na dwie grupy ludzi, czyli na turystów i włóczęgów. Turysta – to obywatel 

świata – „bogacz na skale międzynarodową”, którego ojczyzną jest cały świat, 

natomiast włóczęga – to „lokalny biedak” podążający za turystą w regionalnej 

ojcowiźnie. Artysta – ze względu na pozycję społeczną oraz możliwości 

ekonomiczne może więc dzielić zarówno los przysłowiowego turysty, ale i bogacza. 

We współczesnym świecie opartym na zasadach gospodarki wolnorynkowej, 

w którym nawet sztuka uległa urynkowieniu, artysta najczęściej dzieli 

los włóczęgi, szczególnie wtedy, gdy jego życie związane zostaje ze wspólnotą 

lokalną lub regionalną. Nawet artyści uznawani za twórców globalnych i tak 

kreowani przez media, w dużym stopniu, często z własnego wyboru, skazani 

są na łaskę losu włóczęgi. Ta sytuacja odosobnienia a nawet świadomej 

marginalizacji wiąże się najczęściej z regułami procesu twórczego, bo tworzenie 

zawsze wymaga dystansu do świata i związanej z nim samotności twórcy. 

Artysta musi więc używać „podwójnego kodowania” przekazywanych treści, 

by mógł być postrzegany zarówno lokalnie, jak i globalnie. Z przekąsem Fiedler 

nazywa takiego artystę „osobnikiem dwupłciowym”, czyli tym, który 

oddaje się równocześnie obiegowi globalnemu, jak i lokalnemu, by zabiegać 

o publiczność tu i tam. Aby w miarę łatwo przechodzić z jednego poziomu 

życia społeczeństwa postmodernistycznego do drugiego, artysta musi nawet 

podejmować trud „wielokrotnego kodowania” swych treści w utworze artystycznym, 

co skazuje go niejednokrotnie na kreacje eklektyczne przynajmniej 

w warstwie powierzchniowej swego utworu. Musi więc równocześnie być 

podmiotem wielu typów racjonalności oraz wielu uniwersów aksjologicznych, 

co siłą faktu skazuje go na sposób istnienia transwersalnego, czyli staje się nomadą 

wędrujących po wielu kulturach. Nieprzypadkowo współcześni artyści, 

a szczególnie pisarze, jednocześnie wykonują inne zawody, jak np. nauczyciela, 

lekarza, rolnika, aktora, czy malarza. Takie sytuacje prowadzą jednak 

do szybkiego narastania u twórców problemu tożsamości ich osobowości, co 

nierzadko jest przyczyną wzmagania się u nich szeregu psychoz i problemów 

związanych z jej kondycją. Owocuje to niekiedy erupcją ogromnej liczby projektów 

oraz utworów artystycznych, choć w takich przypadkach rzadko ilość 

przechodzi w jakość, ale najczęściej w bylejakość. 

Innym zjawiskiem jest pojawienie się wielofunkcyjności przekazu artystycznego, 

który – prócz przeżyć natury estetycznej – w zamyśle autora ma 

129

pełnić inne funkcje bardziej utylitarne. Samo zaś wielokrotne kodowanie przybiera 

formy wielojęzyczności oraz wykorzystywania jednoczesnego kodów: 

tradycyjnych i nowoczesnych, konstruktywistycznych i przedstawiających, 

elitarnych i popularnych. Najbardziej luksusową pozycję w tej sytuacji postmodernistycznego 

społeczeństwa ma poezje: sztuka oparta na wielokrotnej 

metaforyce i możliwości nieograniczonego obrazowania. Czyhają tu jednak 

na poetę ogromne niebezpieczeństwa przeładowania treścią formy w obrębie 

danego gatunku poetyckiego, co w rezultacie prowadzi do rozpadu utworu 

poetyckiego, bo przecież mistrzostwo poznaje się w ograniczeniu formy 

kompozycji. Wielość używanych kodów oraz stopień eklektyczności zmusza 

poetów, wbrew zasadzie przejrzystości dzieła Theodora Lessinga, do sięgania 

do technik kolażu, tj. łączenia np. poezji z malarstwem, rzeźbą, fotografią i innymi 

formami sztuki: mówi się wtedy, że mamy do czynienia z „trans-awangardą” 

transwersalnego podmiotu artysty. A idzie tu o to, żeby utwór zawierał 

drogowskaz do konkretyzacji danej propozycji poetyckie innymi niż słowne 

środkami wyrazu. Logika „trans-awangardy” pojawiającej się w ruchach postmodernistycznych 

jest jednak taka, że artysta rezygnuje ze społecznej misji 

sztuki i nie chce być agitatorami społecznych utopii. Sztuka tak pomyślana nie 

niesie praktyk pojednawczych, ale zawsze dąży do wytwarzania różnic, a więc 

w praktyce nie łączy, ale różni, czyli radykalnie opowiada się za różnorodnością 

i pluralizmem. Dobrze jest, kiedy takie dążenie do „różnienia się” ma 

piękny i rzeczywiście twórczy wyraz, co jednak wymaga negocjacji wspólnego 

konsensusu semantycznego, a jest działalnością niezmiernie trudną, często 

wręcz niemożliwą bez tolerancji i dobrej woli stron uwikłanych w konflikty. 

Sztuka w społeczeństwie postmodernistycznym – jak podkreśla Achille 

Bonita Oliva – stanowi „system alarmowy” – społeczny system ostrzegawczy, 

dzięki któremu można opanowywać jednostkowo i zbiorowo, żywiołowo następujące 

po sobie transformacje społeczne i historyczne. Jest ona więc programowo 

zróżnicowana i nieciągła, a jej poetyki są mocno zindywidualizowane, 

subiektywne i osobiste, a w rezultacie silnie segmentują gusty publiczności, 

a w konsekwencji artysta ponowoczesny nie może liczyć na zbyt dużą publiczność, 

jeśli za nim nie stoi silna machina propagandy medialnej. W konsekwencji 

taka forma sztuki ponowoczesnej prowadzi do „wielorakiego nomadyzmu” 

zarówno w sferze twórczości, jak i percepcji dzieła i zakłada permanentny 

ruch ludzi i idei. Jej istotą jest nie istnienie, ale dzianie się i możliwość interaktywnego 

uczestniczenia w niej wielu przedstawicieli z różnych opcji ideowych 

oraz aksjologicznych. Łączy się to ściśle z problemem tożsamości twórców, 

bo właściwie otaczające go niekończące się zmiany jego otoczenia kwestionują 

podstawy jego tożsamości. Musi również podważać osobiście daną mu 

własną tożsamość, by mógł więcej widzieć, słyszeć, czuć i rozmieć, bo bez 

130

tego szybko wypali się jako twórca. Może uciekać od siebie w przeszłość lub 

przyszłość, ale zawsze jest skazany na to, że przebywa w teraźniejszości, do 

której musi się musi odnieść. 

Warto w tym miejscu skupić się na Marku Wawrzkiewiczu jego tomiku 

pt. Dwanaście listów 2 . Stanowi on zbiór apokryficznych utworów traktujących 

o miłości, przemijaniu i śmierci, do których powstania przyczyniła się 

lektura twórczości amerykańskiej poetki z lat 20. ubiegłego wieku Elinor 

Wylie, szczególnie popularnej w Nowym Jorku. Tomik ten dobrze ilustruje 

wcześniejsze tezy odnoszące się do relacji: poezja – postmodernizm. Zbiór 

12 listów przypomina quasi-dokument historyczny, nacechowany emocjami 

autora i stanowi próby wydobywania z pamięci doświadczeń z przeszłości, 

czyli kolorytów światów, które przepadły, a jedynie tkwią gdzieś w naszej pamięć. 

Ona spotyka ich ślady i znaki w życiu codziennym. Poeta jakby posługuje 

się techniką hermeneutyczną odwrotną do przekreślania istnienia – jaką 

opisał w swej filozofii Martin Heidegger – czyli odzyskiwania ich uczuciowych 

kształtów z niebytu. Wawrzkiewicz na osobisty użytek wydobywa je 

z owego niebytu, czyli spoza milczącego horyzontu historii. Taki zabieg można 

nazwać aczasowym czasowaniem własną subiektywnością i poetyckimi 

środkami wyrazu miejsc, ludzi i doświadczeń, które wcześniej mogły mieć 

diametralnie różny sens. Tą drogą kreśli w świecie własne terytorium znaczeń, 

czyli buduje właściwie z niczego osobiste „domostwo bycia”. Dla niego czas 

jest bowiem, w przeciwieństwie do muz i kobiet, zawsze bezgranicznie płodny. 

Metaforą człowieka zanurzonego przez codzienność w świeci jest tu biblijny 

Judasz, pomyślany jako „pasterz bycia” otaczających go bytów, które zacierają 

znaczenie swojej podstawy, ukazując ją jako pustynię istnienia, czyli w praktyce 

jej doświadczenie emocjonalne staje się „pasieniem niebytu”. Człowiek 

bowiem zawsze narażony jest na omylność i – jak sądzi poeta – nawet Bóg się 

myli, bo właśnie ma coś z człowieka, choć często tak nie jest. Dla zrozumienia 

takiego zadłużenia w niepewnym istnieniu najbardziej jaskrawie przyczynia 

się często do śmierć dziecka, co uprzytomnia sens związku z matką, jakim jest 

właśnie miłość. 

Poezja Wawrzkiewicza to niewątpliwie gra emocjonalna, mająca na celu 

demokratyzację ludzkiego pożądania i emancypację seksualności: to próby 

głębokiej transgresji tropów poetycko zakazanych, skrywanych pod skorupami 

szat i ozdób. Najważniejsze są w tych wierszach siły życia i miłości, które 

nieustannie rodzą w ludziach nadzieję, a fenomen seksu jest tylko jej narzędziem. 

Właściwie mamy tu do czynienia z językiem ciała, w którego brzmienie 

wsłuchuje się poeta w imieniu człowieka. Język ten w swej fundamentalnej 

2 

Por. M. Wawrzkiewicz, Dwanaście listów, Wydawnictwo Astra, Łódź 2005. 

131

postaci nadaje pierwotny i uniwersalny sens wszystkim ludzkim znaczeniom 

i pozwala poezji dokonywać wglądów w niekończące się sieci emocji, które 

dają potęgę życiu i miłości. Klimat tej poezji zdają się dobrze oddawać fragmenty 

wiersza pt. „List z pierwszego wieku naszej ery”, gdzie czytamy: „(…) 

Żyć, zażywać rozkoszy, płodzić dzieci,/Radować się, kiedy pierwszymi ząbkami/Gryzą 

pierwsze podpłomyki, a potem/Próbują jagnięcego mięsa. Jestem// 

Jak Jagnie na pustyni, bez wody/I kolczastej trawy. Tam, w Galilei,/Gdzie ryby 

same wskakują do rąk,/Nie ma wody i chrztu nie ma. Znowu/Jestem najlepszym 

pasterzem,/Bo nie mas stada./(…) Matko, odtrąciłem cię,/Bo nie znałem 

ojca./W godzinie śmierci/Może ci uwierzę.//Ojcze, i ty się mylisz./Wszak jesteś 

człowiekiem”. 

132 

Problem postmodernistyczności poezji regionalnej 

Jak wynika z wcześniejszych analiz, poezja regionalna musi mieć charakter 

co najmniej dwoisty, tzn. system kodowania przekazu artystycznego 

musi zawierać elementy kodu zarówno lokalnego, jak i globalnego: musi ona 

posiadać charakter subiektywny i osobisty, czyli w podmiocie lirycznym wiersza 

własne ja poety powinno być wyraźnie widoczne. To samo czyni ją już 

w pewnym sensie utworem postmodernistycznym. Jakości estetyczne, które 

postrzega poeta w swym lokalnym otoczeniu, będą go z niepokojem odsyłać 

jednak ku wartościom uniwersalnym, znamionującym dla niego globalny charakter 

twórczości. Tak czyniąc, poeta ma nadzieję, że jego przekaz artystyczny 

dzięki unwersalizacji jakości lokalnych będzie mógł być i na poziomie globalnym 

zrozumiały. Poeta będzie więc poszukiwał pomocniczych kodów wyrazu 

dla uzyskania tego celu. Zabieg taki nie zabezpiecza jednak wartościom, które 

niesie jego przekaz odbioru jako pospolitych, ani wyjątkowych, bo jego utwór 

konkuruje z podobnymi inicjatywami autorskimi, co w rezultacie czyni je bardzo 

zbliżonymi do przedstawionych w utworach innych poetów. Tylko więc 

wskazanie wyjątkowości jakości składających się na wartości, czyli realnej 

różnicy między nimi, może stworzyć szansę dla zaistnienia utworu, który je 

niesie i jest wyraźnie postrzegany jako inny od pozostałych. Towarzyszące takiej 

kompozycji pozapoetyckie środki wyrazu mogą dany utwór odpowiednio 

wzmocnić, wskazując właściwą drogę przy konstytuowaniu w nim jego wartości 

w odbiorze przez publiczność globalną, ale nie koniecznie muszą, gdyż zawsze 

istnieje możliwość wolnych skojarzeń powstających poza publicznością 

lokalną, która inaczej odczyta zamysł poety w perspektywie globalnej. Jeśliby 

poeta ogołocił swój utwór z treści i jakości lokalnych na rzecz uniwersalnych, 

publiczność lokalna przestanie się z nim identyfikować. Mamy tu więc podob-

ną sytuację, jak z przekładem poezji na inne języki, który nigdy w pełni nie jest 

możliwy. Próbować globalizować poezję lokalną jednak zawsze można, choć 

skutki nigdy do końca nie mogą być pewne i zgodne z zamysłem autora. Jedyne, 

co da mu satysfakcję, to fakt, że jego wysiłek znajdzie odzew u publiczności, 

tzn. że zadziałała ona interaktywnie: kupi książkę, przyjdzie na spotkania, 

rozpozna autora. Dobrze ilustrują te prawidłowości dwie ciekawe pisarki, 

urodzone i wyrosłe w krajobrazie Piwnicznej, spokrewnione ze sobą, swą 

twórczością budujące pomniki z wierszy dla tego czarodziejskiego miejsca na 

Ziemi – ich ojcowizny. Spróbujemy więc przedstawić tę twórczość poetycką, 

tj. Wandy Łomnickiej-Dulak – Zielonej łaski pełne 3 i Krystyny Dulak – Nadpopradzie. 

Wiersze ludowe 4 . 

Poezja Wandy Łomnickiej-Dulak – to pieśni zachwytu i wdzięczności, 

utwory nacechowane niekłamanym podziwem i pokorą zarazem. Jej przedmiotem 

inspiracji, a zarazem podmiotem lirycznym każdego z wierszy, są góry 

otaczające Piwniczną i cały Beskid Sądecki. Autorka w wierszu pt. „Góry dzieciństwa” 

pisze: „Góry dzieciństwa/wschodzą we mnie ziarnem wspomnień/ 

nawet w dolin oddaleniu/spowiadam się wyniosłym zboczom ciszy/wciąż 

poznaję je stopa po stopie/kładąc pieczęć śladów/na ścieżkach rodzących kamienie/przyzwyczajam 

się/do niebosiężnego trwania szczytów/słoną kroplą 

zachwytu/zlizywaną z warg zmęczonych//(...) Góry dzieciństwa/zielonej łaski 

pełne/módlcie się ze mną/do Ojca Wszechzachwytu/o świetlistowieczny spokój 

mego serca/wstępującego w beskidzkie niebiosa”. Poetka postrzega je jako 

macierz i świątynię, gdzie modli się i przeżywa mistyczne ekstazy. Wczuwa 

się w każdy element przyrody, w której od dzieciństwa kształtowała się jej 

wrażliwość na wartości i ludzi, wśród których budowała się jej osobowość artystyczna. 

Te więzi ze środowiskiem mają charakter metafizyczny, zaś postrzegane 

i przeżywane wartości nasycone są owymi jakościami metafizycznymi, 

a więc wszędzie dzięki doborowi odpowiednich słów i wersyfikacji pojawiąją 

się dusze roślin, zwierząt, drzew, strumyków, kamieni i połonin, ożywiane słowami 

oddającymi sensy fundamentalnych przeżyć poetki. Za wierszami Łomnickiej-Dulak 

widać całe serie obrazów, przypominających film o Piwnicznej 

i jej okolicach, albo i świat widziany z wierchów tego Beskidu. Motywem 

przewodnim tego tomiki, na poły napisanego przepiękną polszczyzną, na poły 

gwarą sądecko-spiską, staje się niewątpliwie cisza. Tworzy ona jakby uwerturę 

do symfonii orkiestującej tę nieskończoną różnorodność w jedną wspaniałą 

i organiczną całość – ojcowiznę. Składają się na nią właśnie lokalne krajobra- 

3 

Por. W. Łomnicka-Dulak, Zielonej łaski pełne, Katolickie Stowarzyszenie „Civistis 

Christiana”, Nowy Sącz 2003. 

4 

Por. K. Dulak, Nadopodradzie. Wiersze ludowe, Wstęp Jalu Kurek, Katolickie Stowarzyszenie 

„Civitas Christiana”, Nowy Sącz, 2001. 

133

zy oraz jej kultura, będąca wyrazem ducha ludzi tam żyjących. W wierszu pt. 

„Pieśń ciszą napełniona” słyszymy: „(...) cisza jest wielkim głosem/przystańmy 

w milczeniu/w gór zachwycie próbując/odkryć zielone serce piękna”. 

W podobnym duchu wierszuje, choć zawsze gwarą sądecko-spiską, Krystyna 

Dulak (obecnie Dulak-Kulejowa – żona znakomitego mistrza boksu, na stałe 

mieszkająca w Anglii). Z perspektywy emigracyjnego oddalenia jeszcze wyraziściej 

jej pamięć i przeżycia niosą kolejne strofy poetyckiej narracji. W nich 

ciągle słychać szum Popradu przemieszany z charakterystycznym zaśpiewem 

mowy ludzi tu mieszkających; z pohukiwaniami wiatru po przełęczach i połoninach, 

przerywanego kwileniem ptaków i odgłosami ludzi uprawiających „kawałek 

chleba” na polach rozłożonych wzdłuż doliny Nadpopradzia. Pochwała 

miłości, wytrwałości i pracowitości matki, dziadka, babci, bliskich i przyjaciół 

zapamiętanych w dzieciństwie, których życie koncentrowała się na walce z tą 

dokuczliwą „bidą” dnia codziennego i oczekiwaniem na turystów, przeplatanymi 

bardziej wzniosłymi wydarzeniami: odpustem, weselem, pogrzebem 

i jarmarkami w Starym Sączu. Cały ten świat otrzymuje tu formę mistyfikacji 

owej przeszłości, wzbogaconej o wymiar dziejów regionu jeszcze z początku 

ubiegłego wieku. W wierszach Dulak pojawiają się więc diabły, czarty, Baby 

Jagule, postaci z wierzeń religijnych, ale i Żydzi przedwojenni ze swymi rodzinami, 

po których został tylko kirkut, Łemkowie i Madziarzy, a więc świat 

jeszcze z okresu Monarchii Austriacko-Węgierskiej. Z perspektywy Londynu 

poetce udaje się w ten krajobraz słowny wbudować wizję oglądanego świata, 

np. lotnisko w Delhi, Londynie, gdzie tłumy emigrantów poszukują możliwości 

lepszego życia, a pośród nich rozpoznaje nierzadko znajome słowa i akcent 

mowy ludzi z nad Popradu i Dunajca. W wierszu pt. „Pogrzeb w górach” Dulak 

pisze: „Spolygołeś Beskidzie, a twoje garbule/strzegom ludzkiej krzywdy 

jako Tatr wantule,/my zaś na ik ziobrak kiej niebozątka/dzirgomy swój żywot 

jako nici prządka”. Tak więc zbiór tych poezji przypomina wszystkie historie, 

które się tu zdarzyły w ostatnich stu latach i spłynęły z nurtem Popradu, a ich 

echa i pogłos słychać w gwarze żyjących tu jeszcze starych ludzi. 

Wydaje się, że wiodącym przesłaniem tych tomików są takie oto przedstawienie 

„kalendarza przyrody i historii” owych małych ojczyzn, w których natura 

jest spleciona jakby z liturgią życia ludzi: celebrowaniem jego wzniosłości 

wraz z jego naturalnym światem. Zostało ono przez poetki przedstawiona przy 

pomocy swoistych słów i ich specyficznych znaczeń wplecionych w warkocz 

przyrody jak ta przysłowiowa „czerwona wstążka miłosna” we włosy ukochanej. 

Ów świat życia obydwóch artystek posłużył im jednocześnie do pokazania 

źródeł własnej tożsamości, ale i zarazem stał się odskocznią do jej przekraczania 

w kierunku uniwersalnego rozumienia wartości i wzorców kultury, które 

postrzegają w najbliższym swoim otoczeniu społecznym i przyrodniczym. 

134

Indeks nazwisk 

Asank Japołł Michał 94 

Babiarz (Król) Joanna 9, 23, 105, 106, 107 

Babiński Andrzej 86 

Baran Józef 25, 48 

Basara-Lipiec Eugenia 41 

Basiaga Marek 26, 91, 92 

Barycz Henryk 94 

Bauman Zygmunt 7, 8, 129 

Bazielich Wiktor 94, 96 

Beamon Bob 20 

Bell Daniel 127 

Benn Godfried 13 

Bergson Henryk 69, 112 

Białoszewski Miron 74 

Boba-Dyga Bożena 58, 59 

Bobrowski Johanes 13 

Boros Wojciech 9, 84, 85, 86, 11, 112 

Brandys Barbara 20, 21 

Brandstaetter Roman 26 

Bubka Siergiej 20 

Camus Albert 62 

Celan Paul 13 

Chadzinikolau Nicos 41 

Chopin Fryderyk 23 

Cichoń Barbara 35,82 

Czech Jan Joachim 94 

Cyceron 69 

Cyganik Henryk 41, 87, 88, 108 

Dąbrowa-Szatko Marzena 70,71 

Długosz Jan 94 

De Maria Irena 82 

Drobysz Robert 82, 83 

Dulak Krystyna 133, 134 

Dürr Jan 94 

Dziekańska Barbara 50, 51 

Emerson Waldo 12 

Etzioni Amitai 127 

Fiedler Leslie 128, 129 

Fiut Ignacy Stanisław 7, 10, 30, 100 

Fiutowski Jerzy 41 

Franczak Stanisław 9, 25, 26, 87, 88 

Fronczek Jerzy Stanisław 89, 90 

Gadamer Hans-Georg 13 

Gajewska Maria Halina 83 

Gąsiorowski Krzysztof 61 

Ginsberg Allen 49, 84, 85 

Goethe Johann Wolfgang 71 

Gola Stanisław 54, 55 

Gołąb Marcin 43 

Gordziej Helena 9, 22, 23, 33, 45, 46, 63, 

64, 117, 118, 119 

Goszczyński Seweryn 94, 95 

Grzejszczak Marian 103 

Harasymowicz Jerzy 41, 51, 71, 77, 103 

Heidegger Martin 131 

Heraklit 66, 68 

Herbert Zbigniew 39, 41, 103 

Horacy 69 

135

Hölderlin Fryderyk 13 

Hrabiec Andrzej Maria 35 

Iwaszkiewicz Jarosław 33 

Jan Paweł II 99 

Jasicki Aleksander 9, 30, 31, 41 

Jastrun Mieczysław 103 

Jaszke Justyna 38, 39 

Jaworski Wit 48 

„Jeżyk” Kasprzak Rafał 56, 57 

Joannitus Martinus 96 

Kaczyński Bogusław 94 

Kamieńska Anna 26 

Kajtochowa Anna 9, 33, 34, 55, 73, 117, 

118, 121, 122 

Kajtoch Wojciech 33, 34 

Kania Waldemar 87 

Kasprowicz Jan 103 

Kawalec Julian 41, 72 

Kawiński Wojciech 9, 32, 33, 60, 61, 62, 

103, 104 

Kerby Anly 14 

Kielgrzymski Marek 86 

Kinga, św. 93, 99 

Kisielewski Kuba 52 

Kirsz Jan 46, 72 

Klejnocki Jarosław 15 

Kokot Krzysztof 100 

Kremza Arkadiusz 36, 37 

Krężołek Paluch Barbara 24 

Krupińska-Trzebiatowska Joanna 65, 66 

Królik Stanisław 94 

Krynicki Ryszard 48 

Konstanty Bogusława Agata 97, 108 

Koehler Krzysztof 15 

Kudyba Wojciech 26, 27 

Kukuczka Jerzy 20 

Kulikowski Wiesław 97 

Kunda Bogusław Sławomir 41 

Kurzawa Eugeniusz 83, 84 

Kwiek-Osiowska Janina 93 

Lebda Małgorzata 9, 73, 74, 75 

Lebdowicz Maria 100 

Lenczowski Czesław 94 

Lessing Theodor 130 

Leśmian Bolesław 51 

Linke Agata 52 

Lisowski Krzysztof 61 

Lizandr Melchior 96 

Lizoń Daniel 9, 73, 75, 76, 114, 115, 

116 

Lyotard Jean-Francois 128 

Łojek Krzysztof 46 

Łomnicka-Dulak Wanda 9, 26, 100, 133 

Łotocki Kazimierz 94 

Maalouf Amin 124 

Mallarmé Stéphane 

Malicki Tadeusz 94 

Maliszewski Karol 16 

Marcinkowski Robert 27 

Marcuse Herbert 14 

Marecki Piotr 125 

Meister Ernest 13 

Mickiewicz Adam 23, 99, 100 

Miller Henry 37 

Miłosz Czesław 9, 41, 47, 103, 125 

Morawski Szczęsny 94, 95, 100 

Musiał Elżbieta 52 

Nalepa Julia 73, 77, 78 

Nietzsche Fryderyk 39, 68, 69 

Nikifor 83 

Nowak Tadeusz 51 

Oliva Achilles Bonita 130 

Ortega y Gasset Jose 11, 12 

Ożóg Jan Bolesław 33, 61 

Pagaczewski Stanisław 94 

Pankiewicz Andrzej 7 

Pascal Błażej 39 

Pasierb Stanisław 26 

Pauli Żegota 94 

Paweł, Św. 26 

Perier Danuta 44 

Pisarek Walery 30 

136

Platon 71 

Plath Sylwia 83 

Plichta Paweł 7 

Pluszka Adam 36, 37 

Proustu Marcel 112 

Przeczek Wilhelm 41 

Przerwa-Tetmajer Kazimierz 39 

Przyboś Julian 103 

Przybyszewski Stanisław 23 

Raczek Jan 99 

Regnowska Marta 73, 78, 79 

Rodzik Ryszard 28 

Rokicki Jarosław 7 

Rosół Stanisław 94 

Roszko Janusz 94 

Różewicz Tadeusz 23, 41, 86, 96, 103 

Rusin Stefan 43 

Rychter-Janowska Stanisława 94 

Rutkiewicz Wanda 20 

Rzodkiewicz Joanna 44 

Salomon Joanna 61 

Smajdor Edward 93, 94 

Słowacki Juliusz 26, 39 

Sobieski Jan III 98 

Sosnowski Jerzy 15 

Stachura Edward 86 

Stabro Stanisław 48 

Stępień Jerzy 51, 52 

Stróżowski Władysław 7 

Sułkowska Danuta Maria 90, 91, 93, 98, 

100 

Szaja Tadeusz 97 

Szajerówna Jadwiga 94 

Szeliga Paweł 66, 67 

Szewińska Irena 19, 20 

Szlaga Krystyna 47, 48 

Szot Jan 100 

Sztaudynger Jan I. 39 

Szujski Jan 94 

Szymborska Wisława 9, 86, 103, 125 

Śliwiak Tadeusz 33, 41 

Ślusarczyk-Latos Józefa 9, 19, 20 

Świetlicki Marcin 15 

Tischner Józef 39 

Trakl Georg 13 

Trojanowski Jacek 72 

Toffler Alvin 74 

Torubs Andrzej Krzysztof 48, 49 

Tuwim Julian 96 

Twardowski Jan, ks. 26, 41, 51, 72 

Udziela Seweryn 94 

Valéry Paul 13 

Wabik Mateusz 36, 37 

Warzecha Andrzej 48 

Wasylewski Stanisław 94 

Wawrzkiewicz Marek 61, 131, 132 

Wawrzyński Marek 27, 42, 43, 57 

Welch Wolfgang 126 

Węgrzynowicz-Plichta Magdalena 69 

Widomska Stanisława 109, 110, 111 

Wiercioch Wojciech 39, 40 

Wirpsza Witold 33, 103 

Witkiewicz Stanisław Ignacy 39 

Wnęk Antoni 93 

Wojaczek Rafał 83, 86 

Wroński Szczęsny 49, 50 

Wyspiański Stanisław 94 

Zagajewski Adam 48 

Zemanek Alicja 9, 18, 19, 

Ziemianin Adam 48, 69 

Żeromski Stefan 94 

Żukowska Lidia 21, 22 

137

kulturowa tożsamość poetów prezentacje i analizy - Wydział ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?