Milli Zeka

Milli Zəka
fәrqi aydın müşahidә etmәk üçün yenә nümunәyә nәzәr yetirәk: “Ustadlar belә nağıl elәyirlәr ki, baş
Xudafәrin körpüsü ilә Araz–Kür qovşağı arasında Araz boyu yeddi yüz yetmiş iki ev yaşayırdı. Bunların
içәrisindә çox bәylәr, bәyzadәlәr vardı. Ancaq bunların hamısı Hüseynalı xana baxırdı. Hüseynalı xan
çox arxalı, varlı-dövlәtli xan idi. Hüseynalı xanın atadan-anadan doğma Mirzalı xan adında bir qardaşı
var idi. Ancaq o, çox yumşaqxasiyyәt adam idi. Özünün dә zürriyyәtdәn heç nәyi yoxdu. Qardaşlar nә
qәdәr ki ataları sağ idi, bir yerdә yaşayırdılar. Elә ki ataları öldü, Hüseynalı xan öz oğlanlarına bel bağlayıb
qardaşı Mirzalı xanı evdәn çıxartdı. Atanın o qәdәr var-dövlәtindәn Mirzalı xana bir toyuq da olsun
vermәdi. Mirzalı xan hara әl atdısa, heç bir yerdә әli bәnd olmadı. Axırda oturdu öz yoxsul daxmasında.
Günlәrin birindә Mirzalı xan arvadını çağırıb dedi:
– Arvad, bütün bu işlәr ona görә başımıza gәldi ki, bizim züryәtimiz, arxa-kömәyimiz yoxdur.
Deyirlәr ki, el duası müstәcәb olar. Bir qurban götürüb gedәk ocağa, orada nәzir paylayaq, qurbanı da
kәsәk, verәk yetim-yesirә, bәlkә bir övladımız ola...
Sabahı Mirzalı xan bir karlı qurbanlıq götürüb getdi ocağa. Nәzirini payladı, qurbanı da kәsdi. Allahtaala
bunların qurbanını qәbul eylәdi. Bir müddәt sonra Mirzalı xanın bir oğlu oldu ki, on dörd gecәlik
ay kimi. Mirzalı xana müjdә getdi. Mirzalı ac qarınları doyurdu, çılpaq әyinlәri geydirdi. Sonra uşağa ad
qoymaq istәdilәr.
Bir ağıllı qoca dedi:
– Oğlanın adını mәn qoyum – Qurbani. Çünki bunu qurbanla tapmısınız” (3, 124).
Göstәrdiyimiz nümunәlәrdәn dә aydın olur ki, dastanlarda әnәnәvilik, ümumi mövzu eyniyyәti
olduğu qәdәr dә, orijinallıq, fәrqlilik çalarları mövcuddur. Bu isә dastan yaradıcılığında ustad aşıqdan
son dәrәcә böyük isiedad, tәcrübә, güclü tәxәyyül, çevik düşünmә qabiliyyәti tәlәb edir.
Orta әsrlәrdә yaranan klassik mәhәbbәt dastanlarımızı diqqәtlә nәzәrdәn keçirsәk, onların böyük
әksәriyyәtindә sәnәtkarlıq, orijinallıq – yәni keyfiyyәt mәsәlәsinә xüsusi önәm verildiyinin şahidi olarıq.
Əslindә, klassik mәhәbbәt dastanlarımızın çoxunda mövzunun başlanğıcı, mәnbәyi, ilkin inkişaf
mәrhәlәsi, problemin qoyulması vә süjet xәtti mahiyyәt etibarilә çox oxşardır. Lakin hadisәlәrin çalarlığı
onları bir-birindәn fәrqlәndirәrәk gözәllәşdirir, dinlәyici auditoriyası üçün olduqca maraqlı edir.
Qeyd edәk ki, mәhәbbәt dastanlarının әvvәlindәn bir-birinin ardınca üç ustadnamә yer alır. Bu
ustadnamәlәr ilk baxışdan dastanın mövzusuna uyğun gәlmәsә, haqqında söz açılacaq qәhrәmanın
dilindәn söylәnmәsә dә, әslindә, әsәrә, bir növ, giriş xarakteri daşıyır vә baş verәcәk hadisәlәrin
mahiyyәtindәn xәbәr verir. Vә hesab edirik ki, dastanda ustadnamәlәrin mövzu ilә әlaqәlәnmәsi,
hadisәlәrin tәxmini dә olsa hansı istiqamәtdә inkişaf edәcәyi, hansı sonluqla nәticәlәnәcәyi mәsәlәsinә
işarә etmәsi vacib şәrtlәrdәndir. Bәzi dastanlarda bu qanunauyğunluğun gözlәnilmәmәsini onların
yaradıcılarının, düzüb-qoşanların zәif cәhәti, ya da tәhrif kimi qәbul etmәk lazımdır. Qeyd edәk ki, bu
mәsәlә ilә bağlı filologiya elmlәri doktoru, professor Füzuli Bayatın aşağıdakı qәnaәti xüsusilә diqqәti
cәlb edir: “Ustadnamәlәr... dastanın mövzusu ilә birbaşa bağlı olmasa da, bilavasitә onun yönü, ideoloji
axarı ilә sәslәşir” (2, 307).
Dastan yaradıcılığında әnәnәviliyin qorunmasının әsas şәrtlәrindәn biri dә yuxarıda qeyd etdiyimiz
mәsәlәnin diqqәt mәrkәzindә saxlanılmasıdır. Əksәr mükәmmәl klassik mәhәbbәt dastanlarımızda da bu
әnәnә qorunmuşdur. Fikrimizi әsaslandırmaq üçün bir daha “Əsli vә Kәrәm” dastanına müraciәt edәk.
Dastanın başlanğıcındakı birinci ustadnamәnin üçüncü bәndindә deyilir:
Öz süründәn vacib qurban deyәrsәn,
Öz yunundan şal toxuyub geyәrsәn,
Bәslәdiyin bağın barın yeyәrsәn,
Yad bağından sәnә heyva, nar olmaz (3, 3).
Yaxud, üçüncü ustadnamәnin dördüncü bәndinә diqqәt yetirәk:
Halal ilә haram, bil ki, alışmaz,
Qaynayıban bir-birinә qarışmaz,
Cәsәdә nuş olub, cana yapışmaz,
Rizasız tikәnin lәzzәti olmaz (3, 4).
29