Milli Zeka

Milli Zəka
hatlama ehtiyacını tәmin etmәkdәn, hәyatın tәlәb etdiyi ciddi fәaliyyәtlәrә hazırlıq mәşqi etmәkdәn, insanın nәfsinә hakim olmaqdan,
hakimiyyәt qurmaqdan, yarışmadan, zәrәrli vәrdişlәrdәn mәsum şәkildә xilas olmaqdan, real hәyatda gerçәklәşdirilmәsi
imkansız olan arzuların süni yolla hәyata keçirilmәsindәn tutmuş mәnlik duyğusunun qorunmasını saxlamağa qәdәr müxtәlif
izahlar verilmişdir (Huizinga, 2013, 17-18). Ancaq bunların hamısının özlüyündә oyunun bir tәrәfini әhatә etdiyinә, bir tәrәfini
qabartdığına görә oyun haqqında tam bilgi vermәkdәn çox uzaq olduğunu da demәk lazımdır. Oyunu bioloji, estetik vә ağlamәntiqә
dayanan bir fәaliyyәt növü hesab etmәk hardasa imkansızdır. O, özü-özlüyündә var olan rasionalla irrasionalın, ağılla
şüuraltının, mәntiqlә doğaclamanın sәrhәdindә gedib-gәlәn vә insanı insan edәn tәk anlayışdır.
Bütün bu çoxtәrәfli, çoxanlamlı funksiyasına vә fәaliyyәt sferasının genişliyinә baxmayaraq, oyun insanın istәr fәrdi,
istәrsә dә kollektiv şәkildә olsun, hәr gün oynadığı bir şey, gündәlik yaşamı deyildir. Hәtta mәdәniyyәtdәn öncә yaranmasına,
in sanın formalaşmasında oynadığı rola baxmayaraq, oyun hәyatın özü dә deyildir. O, yemәk-içmәk, dinlәnmәk, iş, söhbәt vә
s. qәdәr önәmli dә deyildir vә ya başqa şәkildә desәk, bizi onlar qәdәr әhatә etmәmişdir. Hәtta oyunla iç-içә olan heyvanların,
uşaqların da hәyatı başdan-başa oyundan ibarәt deyildir. Oyun boş vaxtın, vaxtı әylәncәli, zövqlü, mәnalı keçirmәnin
mәhsuludur.
Oyun haqqında deyilәnlәrdәn onun nә olduğunu yenә dә J.Huizinganın sözlәri ilә tamamlamaq mümkündür. Oyun
müstәqil şәkildә razılaşdırılan, ancaq tamamilә әmredici qaydalara uyğun olaraq müәyyәn bir zaman vә mәkan sәrhәdlәri
içindә hәyata keçirilәn, mütlәq bir mәqsәdә yönәldilmiş, bir hәyәcan vә sevinc duyğusu ilә “gündәlik hәyat”dan qoparaq
“başqa cür olmaq” bilincinin hakim olduğu, iradәyә tabe olan bir hadisә vә ya fәaliyyәtdir (Huizinga, 2013, 50). Huizinganın
bu tәrifi oyunun varlığını açmağa xidmәt edәn bacarıq, güc, iradә, әylәncә kimi qavramları da bәrabәrindә gәtirir.
Oyunların bәzilәrindә güc, cәsarәt, bacarıq, dözümlülük, bilmәklik, hәtta şans da önәmli rol oynayır. Burada qeyd
olunması vacib olan bir mәsәlә dә mәqsәdindәn, funksiyasından, mәnasından, formasından asılı olmayaraq, hәr bir
müsabiqәnin oyun olmasıdır. Müsabiqәnin ritual bağlamlı bir növü dә tapmacalardır. Bu gün folklorun epik növünә aid
edilmәsinә baxmayaraq, bu qәlib ifadәlәr, әslindә, bir zәka oyunudur. Huizinganın da yazdığı kimi, “Tapmacanın bir qayda
olaraq vә kökü baxımından qutsal bir oyun olduğu, yәni tapmacanın oyunu ciddi hәyatdan ayıran sәrhәdin o biri tәrәfindә yer
aldığı nәticәsinә gәlә bilirik” (Huizinga, 2013, 65). Epik mәtnlәrdә süjet yaradan element, әylәncә ünsürü olmasına baxmayaraq,
tapmacalar oyun xarakterini itirmәz. Bir az yoxlama, bir az әylәnmә, bir az da süjet yaradan element kimi tapmacalar
Qarabağdan toplanan nağıllarda daha yayğındır. Padşahın “Ən şirin şey nәdir? Ən acı şey nәdir” tapmaca-sualına kiçik qızın
dil gәtirmәsindә olduğu kimi. Vә ya quyuya düşәn qәhrәmana divin “әn gözәl şey nәdir?” - tapmaca-sualına qәhrәmanın
“könül sevәn göyçәk olar” cavabı tapmacaların ağlı yoxladığı kimi, olumla ölümün sәrhәdindә olduğunu da göstәrir. Bu zәka,
ağıl oyunu olmasını isbatlayan әsas kod tapmacanın insan ömrünü, dünya haqqında düşüncәlәri, fәlsәfәni, ağlı ehtiva etdiyindә
qorunmuşdur. Tәbii ki, bütün bunlar tapmacaların özünün strukturundan da görünmәkdәdir.
Tapmaca vә ya soru-cavab tipli oyunlardan әn geniş yayılanlarından biri dә aşıq әdәbiyyatında “dedim-dedi” tipli sorucavab
oyunudur. Bu soru-cavabda aşığın xәyali bir oyun qurduğu, özünün hәm oyunçu, hәm dә tamaşaçı olduğu görünür. Ən
spesifik zәka oyunu ki, burada bütün tәsәvvüfi, dini, dünyәvi, astronomik, әdәbi, tarixi biliklәr sınağa çәkilir, bu oyuna aşıq
yaradıcılığında qıfılbәnd deyilir. Qıfılbәndlәr aşıqlığın bilgi yarışması, elmi vә zәka üstünlüyünü göstәrmәk, zәka yarışını elә
zәkasının gücü ilә dә qazanmaqdır.
Oyun haqqında daha geniş mәlumat da vermәk mümkündür, ancaq deyilәnlәr dә Azәrbaycanda, xüsusәn dә Qarabağda
oyun vә tamaşaların mahiyyәtini açmağa yetәrlidir. Belәliklә, oyun cәmiyyәt hәyatını vә dünyanı qavrama, özünәmәxsus
biçimlәndirmә vә bu biçimin ifadә tәrzidir.
2. Oyunun insan fәaliyyәtindә rolu
Oyun insanın insan olmasında, bәlkә dә, әn әsas mәdәni fәaliyyәt növüdür vә insanın tam şәkildә formalaşmasını tәmin
edәn ünsürdür. Hәr bir oyun (ritual, әylәncә, ciddi, kollektiv, tәkbaşına, oturaq, atüstü oynanan oyunlar) müәyyәn bir qayda
daxilindә keçirilir. Oyun, heç bir şeydәn asılı olmayan müstәqil bir fәaliyyәt sahәsidir. Müstәqil sahә olduğu üçündür ki, onun
öz qayda vә qanunları vardır. Vә “oyun öz hәqiqәtini hakim olan mәntiqin, bilgi qaydalarının zorla qәbul etdirdiyi sistemdәn
kәnarda axtarır vә tapır. Hәr zaman o, hakim sistemin basqısından çıxma, ona alternativlәr yaratma cәhdindәdir vә ona görә
dә sistemin tәtbiqçilәri tәrәfindәn “ciddiyyәtsizlikdә” ittiham edilir” (Zeytinoğlu, 2014, 127). Qayda oyunun әn önәmli ünsürüdür,
o pozularsa, oyun dağılar, ondan heç bir şey qalmaz. Oyun müәyyәn bir dövrdә yarandığından öz dövrünün
özәlliklәrini yansıdır, öz dövrünün qaydalarını formalaşdırır. Oyun nә qәdәr müstәqil sahә olsa da, tarixi, iqtisadi, sosial şәrait
ona öz tәsirini göstәrir. Zaman keçdikcә hәr bir oyun tәkmillәşir, bir şeylәr itirdiyi kimi, yeni әlavәlәr dә qazanır, bәzәn
anlamını dәyişmәyә, yeni bir oyuna dönüşmәyә qәdәr gedib çıxır. O, cәmiyyәtin bütün xüsusiyyәtlәrini – tarixini,
psixologiyasını, milli fәrqliliklәrini, milli tәfәkkürünü, zövq anlayışını, estetik düşüncәsini özündә yaşadan әsas ünsürә çevrilir.
Tәbii ki, oyun tarixi, sosial, iqtisadi, dini vә siyasi şәraitdәn asılı olaraq dәyişә bilir. Hәr halda oyun tәqribәn:
1. İnsanın tәbiәtlә әlaqәsini
2. İnsanların gündәlik hәyat fәaliyyәtini, mәişәtini
3. Dini vә kult xarakterli düşüncәlәrini
4. Fiziki, zehni inkişafını, bacarığını
22