Milli Zeka

Milli Zəka
TƏBİƏTDƏN CƏMİYYƏTƏ OYUNUN ANLAMI,
TƏBİƏTİ VƏ ÖZƏLLİKLƏRİ
A. Önsöz
Qarabağda xalq oyunları vә meydan tamaşaları
mövzusuna keçmәdәn öncә oyun qavramı
haqqında elmi-nәzәri (tәbii ki, Qarabağda xalq
oyunları vә meydan tamaşalarından örnәklәrә istinad edәrәk)
mәlumat vermәk lazımdır. Bu nәzәri bazanın gәlәcәkdә xalq
oyunları vә meydan tamaşaları adlandırılan folklor vә sәnәt
növünün mahiyyәt vә anlamını açmaqda böyük rolu olacaqdır.
Çünki oyun qavramı bizim bildiyimizdәn, hәtta tәsәvvür
etdiyimizdәn daha geniş vә әhatәlidir. Türk dünyasında oyunun
tarixi ilә bağlı yazılanlar barәdә әsaslı fikir söylәmәk çәtin olsa
da, oyun haqqında ilk bilgini Kaşqarlı Mahmudun verdiyini
nәzәrә alaraq demәk mümkündür ki, zәngin oyun
mәdәniyyәtimiz XI yüzildәn bilim dünyasının marağına sәbәb
olmuşdur. Kaşqarlı Mahmud “Kitabi-Divanu luğa tit-türk” adlı
әsәrindә (Kaşğarlı, 1991, 386, 491) “Tәpik”, “Köçürmә”,
“Munquz-munquz”, (“Buynuz-buynuz”), “Ötüş” vә s. kimi
oyunların özünәmәxsus xüsusiyyәtlәri haqqında mәlumat
vermәklә oyunun türklәrdә әskidәn var olduğunu göstәrmәk istәmişdir. Burada oyun terminini bugünkü mәnasında ilk dәfә
XI yüzildә Kaşqarlı Mahmudun işlәtdiyini dә qeyd etmәk lazımdır. Avropada isә bu terminin işlәnmә tarixinin XIII yüzildәn
öncәyә getmәdiyi mәlumdur.
Kaşqarlı Mahmuddan bir qәdәr sonra yazılan vә Aşıq Paşaya aid edilәn bir risalәdә dә (Bax: Levend, 1955) olduğu kimi,
oyunun fәlsәfәsinin, semantikasının, özәlliyinin vә әhatә dairәsinin ilahi bir mәnşә ilә izah edilmәsi türklәrin oyuna bir neçә
yüz il әvvәllәrdәn bugünkü Avropanın gözü ilә baxdığını isbat edir.
1. Oyun nәdir
Füzuli BAYAT,
filologiya elmlәri doktoru, professor
İlk başda sadә görünәn bu sualın cavabının, әslindә, bilindiyindәn daha mürәkkәb, daha geniş olduğu bir hәqiqәtdir.
Azәrbaycanda xalq oyunları adı verilәn vә daha çox rәqsin nәzәrdә tutulduğu bu termin bütün insan fәaliyyәtini әhatә
edәn geniş anlamlı oyunun yalnız bir növüdür. Oyun mәdәniyyәtin әn qәdim növü olmaqdan daha çox, mәdәniyyәtdәn öncә
yaranmış vә hәtta mәdәniyyәti formalaşdırmış insan fәaliyyәtidir. Oyunun düşünәn (homo sapiens) vә alәt düzәldәn insandan
(homo faber) daha öncә tarix sәhnәsinә çıxdığı vә hәtta düşünәn insanın özünün oynayan insan (homo ludens) olduğu bәzi
araşdırıcılar tәrәfindәn qeyd olunmuşdur (Bax: Huizinga, 2013). Oyun nә olursa-olsun, nә formada oynanırsa-oynansın, onun
fәlsәfәsindә insanın ciddi olmayan, ancaq bәlli qaydalara tabe olan bir fәaliyyәtinin olduğu aydın olur. Belә ki, oyun, mәlum
vә mәşhur fikrә görә, ciddi olan hәr şeyin tәrsidir. Hәtta ritual mәzmunlu, törәnsәl mahiyyәtli oyunlar belә nә qәdәr ciddi
olursa-olsun, bir oyun olduğu üçün insan fәaliyyәtinin ciddiliyinә tәrs mütәnasibdir.
Müasir sivilizasiyanın qaynağının oyun olduğunu nәzәrә alaraq oyun adı altında nәlәrin nәzәrdә tutulduğuna diqqәt
etmәk lazımdır. Oyun dedikdә, hәr halda daha çox rәqs, taxta, stolüstü, kart, aşıq, şahmat, top oyunları, kәndirbazlıq,
mәzhәkәlәr vә s. nәzәrdә tutulur. Bundan başqa, bir dә monoloq vә dialoqlardan ibarәt bir vә ya bir neçә adamın göstәrdiyi
tamaşaya da oyun, yaxud meydan tamaşası deyilir. Meydan tamaşaları oyunun fәlsәfi, tәhkiyәli, ciddi, öyrәdici tәrәfidir.
Burada әsaslı bir fәrqi dә qeyd etmәk lazımdır. Oyunçu oyunun bir parçası olduğunu, oyun oynadığını bilir. Mәsәlәn,
“Bәnövşә”, “Dirәdöymә”, “Əl üstә kimin әli”, “Çilingağac” vә s. oyunlarda olduğu kimi. Tәhkiyәli, teatrlaşdırılmış, qismәn
dә sәhnәlәşdirilmiş, mәsәlәn “Kosa-kosa”, “Tәnbәl qardaş”, “Qaravәlli”, “Xıdır Nәbi” oyunlarında isә oyunçu rol oynadığını,
başqa bir kişiliyә dönüşdüyünün fәrqindәdir. Oyun oynamaqla rol oynamaq fәrqli-fәrqli şeylәrdir.
Bәzi bilim adamlarına görә, oyun insanın toplanmış enerjisini atmaqdır, bәzilәrinә görә, insanın tәqlidi iç dünyasının bir
bәnzәridir, bәzilәrinә görә, oyun rahatlanmanın bir formasıdır, bәzilәrinә görә, oyun gәnclәri vә ya yeniyetmәlәri gәlәcәk
yaşama hazırlamaqdır. Bәzilәrinә görә isә, oyun tәrbiyә etmәk, uşağın estetik zövqünü vә fiziki qabiliyyәtini inkişaf
etdirmәkdir. Ancaq hәr nә olursa-olsun, oyun tarixin başlanğıcından insanlığa yol göstәrmiş vә ritual-mifoloji dünyamızın
әylәncәyә çevrilmiş forması olmuşdur.
Oyunun nә olduğu haqqında bir-birinә bәnzәr, fәrqli, dәyişik fikirlәr mövcuddur. Qısaca olaraq bunları aşağıdakı kimi
qruplaşdırmaq olar: oyunu toplanmış artıq enerjidәn qurtarmaqdan, insanda doğuşdan var olan tәqlidetmә qabiliyyәtindәn, ra-
21