Milli Zeka
Description
Description
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
söylәyicilәrin xalqla әlaqәlәrinin mahiyyәtinә doğru-düzgün qiymәt verir. Doğrudan da, folklor söylәyicisi xalqdan<br />
öyrәndiklәrini mәhz xalqın düşüncә tәrzinә uyğun bir biçimdә bizlәrә çatdıran şәxsdir. Bu şәxsin danışdıqları yalnız<br />
o zaman folklor faktı ola bilәr ki, fәrdi şüur çәrçivәsindәn çıxıb kollektiv şüur mәhsuluna çevrilmiş olsun. Deyim tәrzi,<br />
hadisәlәri, insanları qiymәtlәndirmә üslub vә üsulu baxımından xalq ruhunu dinlәyiciyә qabarıq şәkildә çatdıra bilәn<br />
söylәyicilәr sırasında H.Zeynallı aşıqlarla yanaşı, bağbanların, lәlәlәrin ailәlәrindәki qulluqçuların rolunu xüsusi qeyd<br />
edir. Maraqlıdır ki, hәm H.Zeynallı, hәm dә 20-30-cu illәrdә folklorla bağlı ciddi elmi mәqalәlәr çap etdirәn digәr<br />
folklorşünas – Y.V.Çәmәnzәminli qadın söylәyicilәr barәdә ayrıca danışmalı olur. Y.V.Çәmәnzәminli yazır: “Əlәlәskәr<br />
nağıla vә bütün xalq әdәbiyyatına vaqif olanlar arvadlardır. Arvadların da içindә hamısı yox, yalnız xalqın işinә yarayan<br />
vә onunla hәmişә tәmasda olanlar bilirlәr. Xalqa yaxın olanlar mәşşatәlәr, ağıçılar, yengәlәrdir” (4, 49). Qadın<br />
söylәyicilәr barәdә ayrıca danışan H.Zeynallı vә Y.V.Çәmәnzәminli diqqәti xalq әdәbiyyatını yazılı әdәbiyyatdan<br />
fәrqlәndirәn başqa bir cәhәtә – mәrasimlә bağlılıq cәhәtinә yönәldirlәr: “Hәlә ağı söylәyәn qadınlarımıza baxınız!<br />
Əvvәlcә ölü üstә birisi söylәr, әtrafdakılar onu dinlәr, o bitirdikdәn sonra ikincisi, bir az sonra üçüncüsü başlar vә birbirindәn<br />
daha tәsirli söylәmәyә çalışarlar” (3, 124-125). Bir söylәyici tipi olaraq ağıçı adının çәkilmәsi ilә<br />
kifayәtlәnmәyәn vә ağıların oxunduğu yas mәclislәrini xatırladan H.Zeynallı şifahi xalq әdәbiyyatının mәrasimlәrlә<br />
әlaqәsindәn bәhs etmәyi folklorşünaslığın vacib meyarlarından biri sayır: “Çox zaman söylәmә ilә mәrasim bir yerdә<br />
olur. Mәsәlәn, üzük falı açmada bayatılar söylәmә; yaxud Kos-kosa oyununda söylәnәn sözlәr” (3, 125). H.Zeynallı<br />
kimi, Y.V.Çәmәnzәminli dә sözlә onun ifadә vә icra kontekstini vәhdәtdә götürür. Folklora bu cür elmi yanaşmağın<br />
nәticәsidir ki, Y.V.Çәmәnzәminli bayatıların bir növü olan vәsfi-halları falabaxma mәrasiminin tәrkib hissәsi kimi<br />
tәhlil edir. Yaşadığı sovet dövrünün tәlәbinә uyğun olaraq, xalq inanışı vә etiqadlarını, ayin vә mәrasimlәrini yeri gәldigәlmәdi<br />
“Avesta”ya bağlasa da, Y.V.Çәmәnzәminlinin folklorşünaslıq sahәsindә, xüsusәn bu elmin düzgün tәmәl<br />
üzәrindә formalaşmasında xidmәtlәr göstәrdiyini inkar etmәk olmaz.<br />
XX әsrin 20-30-cu illәrindә Azәrbaycan folklorşünaslığının tәmәl prinsiplәr әsasında xüsusi formalaşma mәrhәlәsi<br />
keçmәsini bir tәrәfdәn terminoloji bazanın yaradılması ilә, “şifahi xalq әdәbiyyatı nәdir vә onun yazılı әdәbiyyatdan başlıca<br />
fәrqi nәdәdir” kimi suallara cavab axtarılması ilә izah etmәk mümkündürsә, digәr tәrәfdәn dә folklorşünaslıq tarixinә vә<br />
nәzәriyyәlәrinә baş vurulması ilә izah etmәk mümkündür. Folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrini ümumi şәkildә gözdәn keçirmәk<br />
hәm dünya folklorşünaslığındakı әsas tәmayüllәr barәdә tәsәvvür yaratmaq, hәm dә xalq әdәbiyyatı ilә bağlı mәlum<br />
mübahisәli mәsәlәlәrә aydınlıq gәtirmәk mәqsәdi daşıyırdı. Zaman-zaman mübahisәlәrә sәbәb olmuş mәsәlәlәrdәn biri<br />
sәyyar süjetlәrin mәnşәyi mәsәlәsidir. 20-30-cu illәr Azәrbaycan folklorşünasları (xüsusәn dә H.Zeynallı vә<br />
Y.V.Çәmәnzәminli) әsatirçilәr (mifoloji), iqtibas, antropoloji vә tarixi kimi adlarla tanınan nәzәriyyәlәri mәhz konkret<br />
problemlәr, o cümlәdәn beynәlxalq ortaq mifoloji görüşlәr, beynәlxalq obraz, motiv vә süjetlәr baxımından qiymәtlәndirirlәr.<br />
Arxaik görüşlәr sisteminin dünya xalqlarında xeyli dәrәcә oxşar olduğunu tәsdiq edәn Y.V.Çәmәnzәminli Azәrbaycan<br />
folklorşünaslığına müqayisәlәr aparmaq üçün material verә bilәcәk bir sıra maraqlı örnәklәrә toxunmalı olur: “İbtidai insan<br />
kölgәsini görәrәk özündәn başqa (ona bәnzәr) bir ayrı adamın da yaşamasına etiqad edә bilirdi… Qәdim Misir vә Meksikada<br />
hәr bir insanın bir qarşılığı olduğuna inanılır vә bir zaman biri-birinә qovuşacaqlarına etiqad olunurdu” (4, 66). Dünya<br />
xalqlarının mәdәniyyәt tarixinә vә etnoqrafiyasına dәrindәn bәlәd olması yaxından kömәk edir ki, Y.V.Çәmәnzәminli<br />
folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrinin әsas müddәalarını tәdqiq vә tәkzib edәrkәn zәngin Şәrq vә Qәrb folklor mәnbәlәrindәn<br />
yerli-yerindә istifadә etsin. Folklorşünaslıq nәzәriyyәlәrinin әn çox mübahisәlәrә sәbәb olan müddәalarından biri folklor<br />
mәtnlәrindә tarixi hadisәlәrin izini vә birbaşa tәsirini axtarmaqla bağlıdır. Daha çox Rusiyadakı tarixi mәktәbin irәli sürdüyü<br />
bu müddәa ilә razılaşmayan Y.V.Çәmәnzәminli fikrini әsaslandırmaq üçün Azәrbaycan vә Axıska folklorundan tutarlı<br />
nümunәlәr gәtirir: “Tarixi nәzәriyyә, bizcә, nisbi olaraq qәbul oluna bilәr. Çünki tarixi bir simaya istinad edilәn әfsanәlәrin<br />
çoxunun iqtibas olunduğunu gördük. Mәsәlәn, bizlәrdә Şah Abbas әtrafında bir çox nağıllar söylәnilir. Halbuki bu nağılların<br />
izini Şah Abbasdan çox irәlidәki zamanlarda görürük. Nağıl vә әfsanәlәr kimi zaman vә mәkan tanımayan xalq әdәbi<br />
nümunәlәrinә ehtiyatla yanaşmalıyıq. Bunlarda müәyyәn tarixi etiqadların izi görünә bilir. Lakin tarixi şәxsiyyәtlәrin<br />
qondarılması sünidir. Mәsәlәn, Axıska türklәri nağıllarında Osmanlı sultanlarından vә İstanbuldan bәhs edirlәr. Halbuki<br />
mәzmun etibarilә bu nağıllar bizlәrdә vә İranda söylәnәnlәrin eynidir” (4, 72-73). Əslindә, tarixi mәktәb Rusiyada<br />
folklorşünaslıq mәktәblәrinin irәli sürdüyü vә tam elmi hәllinә nail ola bilmәdiyi müddәalar, xüsusәn sәyyar süjetlәrin Şәrq<br />
mәnşәli olması barәdәki ideyalar fonunda yaranmışdı. Tarixi mәktәbin yaranmasında xidmәti olan A.N.Veselovski belә<br />
hesab edirdi ki, xalq yaradıcılığına aid hәr hansı bir әsәrin dәyәri onun süjeti ilә müәyyәnlәşmir. Çünki tәkrar olunmayan<br />
süjetә rast gәlmәk çәtindir. <strong>Milli</strong> әdәbiyyatın araşdırılmasında süjetlәrin oxşarlığına yox, süjetlәri özündә birlәşdirәn bәdii<br />
formaya diqqәt yetirmәk lazımdır (5, 328). O.F.Miller hәmin fikri davam etdirәrәk bildirirdi ki, bütün oxşar süjetlәr yenidәn<br />
işlәnmәyә mәruz qalır, süjetin ilkin mәnbәyi hara ilә bağlı olsa da, o, yenidәn işlәnmәklә milli sәciyyә daşıyır. Bu baxımdan<br />
rus bılinaları da, İlya Muromets haqqındakı epos da rus milli eposu sayılmalıdır (5, 326). Tarixi mәktәbin tәrәfdarları üçün<br />
15