Milli Zeka
Description
Description
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Milli</strong> Zəka<br />
“Nәsihәtül-әtfal” (1907), “İkinci il” (1908), “Yeni mәktәb” (1909) vә s. kimi dәrsliklәr, “Hәdiyyeyi-sibyan” (1901),<br />
“Kitabi-xәzainül-әtfal” (1902), “Qaçaq oğul” (1910), “Balalara hәdiyyә” (1912), “Mәclis yaraşığı” (1917) vә s. kimi<br />
müstәqil oxu kitabları, “Dәbistan” (1906-1908), “Mәktәb” (1911-1920) kimi uşaq jurnalları meydana çıxır. “Türkün<br />
ana dilindә” yazmağı özünün başlıca mәramlarından biri sayan vә xalq әdәbiyyatından yaradıcı şәkildә bәhrәlәnәn<br />
“Molla Nәsrәddin” jurnalı mәtbuatda yeni bir xәttin әsasını qoyur. “Molla Nәsrәddin” әnәnәsi üstündә yaranan<br />
“Kәlniyyәt”, “Arı” vә “Tuti” jurnalları el әdәbiyyatının әsas qida mәnbәlәrindәn birinә çevrilir. Folklor nümunәlәrini<br />
әks etdirәn kitabların nәşr olunması işi XX әsrin әvvәllәrindә vüsәt alır, “Türk nәğmәlәrinin mәcmuәsi” (H.Zәrdabi),<br />
“Şeyx Bәhlul. Lәtifәlәr” (Ə.Müznib), “Nağıllar mәcmuәsi”, “Aşıq Qәrib”, “Kәrәm ilә Əsli”, “Saleh vә Valeh”<br />
(X.Babayeva), “Arvad ağısı, bayatı, haxışta, sevgi, layla, qayınana-gәlin sözlәri” (M.A.Abbaszadә), “Nәğmә vә şikәstә”<br />
(C.Bünyadzadә), “Gülmәli nağıllar” (A.Gәraybәyov), “Koroğlu” (R.Zәki), “Əsgәr nәğmәlәri” (D.Əbdürrәhman),<br />
“Mahnılar”, “<strong>Milli</strong> nәğmәlәr” vә s. kimi kitablar 1901-1919-cu illәr arasında işıq üzü görür. Folklora dair elmi-nәzәri<br />
mәqalәlәrin yazılması vә nәşr olunması XX әsrin әvvәllәrindә daha çox müşahidә edilir. Görkәmli әdәbiyyatşünas<br />
F.Köçәrlinin xalq әdәbiyyatına hәsr edilmiş mәqalәlәri daha çox bu dövrә tәsadüf edir. “Folkloru yazılı әdәbiyyatın<br />
bünövrәsi sayan F.Köçәrli eyni zamanda bu iki yaradıcılıq sahәsi arasındakı sәciyyәvi xüsusiyyәtlәri şәrh edir.<br />
Ədәbiyyatşünas-alimin şifahi әdәbiyyatın bir sıra ümumi mәsәlәlәri ilә yanaşı, ayrı-ayrı janrları – sayaçı sözlәri, aşıq<br />
şeiri vә onun nümayәndәlәri, xalq lәtifәlәri… nağıllar, atalar sözü vә mәsәllәr barәdәki mülahizәlәri dә nәzәri baxımdan<br />
xüsusi maraq doğurur” (2, 690-691). XX әsrin әvvәllәrindә folklora dair elmi mülahizәlәr F.Köçәrli ilә yanaşı,<br />
S.Hüseyn, N.Nәrimanov, A.Şaiq, R.Əfәndiyev vә b. ziyalıların da mәqalәlәrindә öz әksini tapır.<br />
Özünü fәhlә-kәndli dövlәti elan edәn Sovet hökumәti xalq әdәbiyyatına mәqsәdyönlü diqqәt vә qayğını<br />
mәdәniyyәt sahәsindәki ideoloji işin tәrkib hissәsinә çevirir. Azәrbaycan türklәrinin maddi vә mәnәvi mәdәniyyәt<br />
abidәlәrinin mәhz sovet ideologiyasına uyğun şәkildә öyrәnilib üzә çıxarılması mәqsәdilә Rusiyadan Azәrbaycana<br />
N.Y.Marr, İ.İ.Meşşaninov, V.V.Qordlevski, B.B.Bartold, V.M.Sısoyev, A.V.Baqri, İ.N.Aşmarin, A.N.Samoyloviç kimi<br />
tanınmış şәrqşünaslar gәlir. 1923-cü ildә yaranan Azәrbaycanı Tәdqiq vә Tәtәbbö Cәmiyyәtinә hәmin şәrqşünaslardan<br />
biri – A.N.Samoyloviç rәhbәrlik edir. Azәrbaycanın S.Ağamalıoğlu, R.Axundov, M.Quliyev, D.Bünyadzadә,<br />
Q.Musabәyov, S.M.Əfәn diyev, Ü.Hacıbәyli, H.Zeynallı, V.Xuluflu, T.Şahbazi, C.Mәmmәdquluzadә, Ə.Haqverdiyev,<br />
S.M.Qәni zadә, H.Cәbiyev kimi görkәmli dövlәt vә mәdәniyyәt xadimlәri Cәmiyyәtin tәrkibinә daxil olurlar.<br />
Azәrbaycan Mәrkәzi İcraiyyә Komitәsinin nәzdindә fәaliyyәt göstәrәn Cәmiyyәtin Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ, Şәki<br />
vә Gәncәdә filialları yaranır. Cәmiyyәt tarix vә etnoqrafiya, tәbiyyat, iqtisadiyyat adlı üç şöbә әsasında fәaliyyәt<br />
göstәrir. Tarix vә etnoqrafiya şöbәsinin ayrı-ayrı bölgәlәrә göndәrdiyi ekspedisiyalar nәticәsindә digәr materiallarla<br />
yanaşı, zәngin folklor nümunәlәri dә әldә edilir. Hәmin nümunәlәr barәdә Cәmiyyәtin Azәrbaycan türkcәsi vә rusca<br />
çıxan “Xәbәrlәr”indә mәlumat vә şәrhlәr verilir. “Maarif vә mәdәniyyәt”, “Maarif işçisi”, “Dan ulduzu”, “Azәrbaycanı<br />
öyrәnmә yolu” jurnallarında, “Kommunist”, “Yeni yol”, “Azәrbaycan kolxozçusu” qәzetlәrindә el әdәbiyyatından<br />
örnәklәr çap olunur. Azәrbaycanı tәdqiq vә tәtәbbö cәmiyyәtinin tәşәbbüsü ilә SMOMPK mәcmuәsinin redaktoru<br />
L.Q.Lopatinskinin arxivi Tiflisdәn Bakıya gәtirilir. Arxiv materiallarını A.Sübhanverdixanov sistemlәşdirir. A.V.Baqri<br />
hәmin materiallar әsasında 1930-cu ildә rus dilindә 3 cilddәn ibarәt “Azәrbaycan vә qonşu ölkәlәrin folkloru” adlı<br />
kitab çap etdirir.<br />
XX әsrin 20-30-cu illәrindә folklorun toplanıb nәşr olunması işi hansı cәhәtlәrinә görә daha çox fәrqlәnir?<br />
Folklorşünas P.Əfәndiyev bu suala belә cavab verir: “Cәsarәtlә deyә bilәrik ki, 1920-35-ci illәrdә toplanan vә nәşr<br />
edilәn folklor nümunәlәri heç bir zamanda olmadığı qәdәr sәmimi, tәbii vә etibarlıdır. Nә üçün? XIX әsrdә bizim folklorumuz,<br />
әsasәn, rus mәtbuatında çap olunub. Zәngin dilә, poetikaya, milli ifadә çalarlarına malik olan şifahi xalq<br />
әdәbiyyatımız rus dilinә tәrcümә olunarkәn onun milli koloritinә zәrbә dәymişdir. 1930-cu illәrin sonlarında isә<br />
toplanan folklor materiallarına repressiya, vulqar sosiologizm öz möhürünü vurmuşdur. Bütün bunlara görә dә bәhs<br />
etdiyimiz dövrdә tәbii qaynaqlardan alınmış mәnәvi sәrvәtimizә xüsusi bir qayğı ilә yanaşmalıyıq” (1, 65-66). XX<br />
әsrin 20-30-cu illәrindә toplanan folklor nümunәlәrinin “etibarlı” mәnbә dәyәri qazanmasının başlıca sәbәblәrindәn<br />
biri o dövrdә toplama işi ilә H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz, H.Əlizadә kimi әdәbiyyatşünasların ardıcıl, sistemli vә<br />
geniş miqyasda mәşğul olmasıdır.<br />
Aydın tәsәvvür yaransın deyә dövrün toplama-tәrtib işlәrindәn bәzilәrini xatırlatmaq yerinә düşәr: H.Zeynallı.<br />
“Azәrbaycan atalar sözü” (1926); H.Zeynallı. “Azәrbaycan tapmacaları” (1928); V.Xuluflu. “Koroğlu dastanından iki<br />
qol” (1927); V.Xuluflu. “El aşıqları”(1927); V.Xuluflu. “Tapmacalar” (1928); S.Mümtaz. “Aşıq Abdulla” (1927);<br />
S.Mümtaz. “El şairlәri”. 2 cilddә (1927-1928); H.Əlizadә. “Azәrbaycan el әdәbiyyatı” (1929); H.Əlizadә. “Dastanlar<br />
vә nağıllar” (1937); H.Əlizadә. “Aşıqlar. Aşıq Əlәsgәr”. Hüseyn Bozalqanlı. “Aşıq Əsәd”. 2 cilddә (1929); H.Əlizadә.<br />
“Bayatılar” (1938); H.Əlizadә. “Koroğlu” (1941). Toplama işi ilә mәşğul olan H.Zeynallı, V.Xuluflu, S.Mümtaz kimi<br />
13