Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Piotr Jakub Fereński – O tym czy aktualne jest dziś rozróżnienie kultury i cywilizacji
95
humanistyczne (lub w pewnych przypadkach „społeczne”), kiedy to „potrzeby” jednoznacznie
zostają skojarzone z przystosowaniem, adaptacją, spełnianiem określonej
roli, zastosowaniem, przynoszeniem korzyści. „A przecież – jak przekonuje Pietraszko
– nie wszystko w świecie człowieka pełni funkcje homeostatyczno-adaptacyjne; w ogóle
nie wszystko tu przecież «funkcjonuje». Człowiek zachowuje się nie tylko podług
konieczności adaptacji, ale i z potrzeby transgresji. (Czyżby transgresja miała być tylko
formą adaptacji, jak ta podobnie naturalną i konieczną?). Mówiąc dokładniej – człowiek
dokonuje transgresji z potrzeby wartości – i tu właśnie zaczyna się sfera kultury, tu też
zarazem kończy się zasięg analogii między naturą a światem ludzkim. Również dlatego,
że odmienny niż w cywilizacji czynnik sprawczy zachowań ludzkich odnoszący się do
wartości nazywany potrzebami ma źródło nie w przyrodzie, lecz w świecie człowieka,
w którym wprawdzie są obecne także konieczności przyrodnicze, ale to nie one wyznaczają
tożsamość gatunku ludzkiego i jego specyficznego świata” 16 .
Niemniej, kultura i cywilizacja są ze sobą stale mieszane. Zachowania powiązane
z warunkami i koniecznościami materialnymi i technicznymi skłonni jesteśmy
określać jako kulturowe. Tymczasem, chociaż bez wątpienia wpływają one zasadniczo
na kształt całości ludzkiego uniwersum i procesy, które im towarzyszą mają
nawet swe odzwierciedlenie w takich dziedzinach ludzkiej aktywności – zresztą potocznie
identyfikowanych z kulturą – jak na przykład literatura, muzyka, sztuki plastyczne,
teatr czy też film, to wszakże są czymś zasadniczo innym. Co prawda, przystępując
do badań nad zjawiskami kultury, poruszamy się raczej w obrębie jej zewnętrznych,
obserwowalnych postaci, czyli, rzec można, mamy do czynienia z pewnymi
jej korelatami. Nie należy jednak ich w żaden sposób utożsamiać z fizycznymi
właściwościami jakiejkolwiek klasy obiektów, a także z przekształceniami i rozwojem
technik i technologii wytwarzania jakichś przedmiotów bądź strategiami
działań ukierunkowanych na spełnianie określonych funkcji. Przeto rolą czy istotą
kultury literackiej nie jest komunikacja społeczna, lecz „wdrażanie do wartości. Te
są dla ludzkiej egzystencji busolą sensowności” 17 .
Co jednak, gdy z Braudelem zapytamy już nie o granice „kultury” i „cywilizacji”,
ale – używając liczby mnogiej – o granice „kultur” i „cywilizacji”? Co stanie się,
kiedy z poziomu rozważań o własnościach i prawidłowościach porządków świata
„jako takich”, przejdziemy do właściwości, jakimi odznaczają się kultury i cywilizacje
w swej konkretnej dynamice? Czy będziemy musieli się jednocześnie zdecydować
na to, czy mówić obecnie o wielu cywilizacjach czy też o jednej, stanowiącej
coś na kształt globalnej „ekumeny”? Kulturom z uwagi na różne konfiguracje potrzeb
i wartości, bliższe mogą wydawać się takie cechy, jak indywidualność, jedyność, swoistość,
natomiast cywilizacje zorientowane na użyteczność, skuteczność czy wydajność
i prezentujące kumulatywny charakter rozwoju, przejawiać zaś będą tendencje
adaptacyjne, asymilacyjne oraz akomodacyjne, a w rezultacie również i unifikacyjne.
Ale czy tak w rzeczywistości jest? Felipe Fernández-Armesto, spoglądając na cywilizacje
w perspektywie dziejowej, przekonuje, iż ich rozwój jedynie w pewnej części
uwarunkowany jest przez „środowisko naturalne”. Jak pisze: „nie ma dowodu na to,
by jakiekolwiek z ludzkich doświadczeń zebranych razem pod szyldem historia było
16
S. Pietraszko, W sprawie przyrodniczych źródeł kultury, [w:] Biologiczne i społeczne uwarunkowania
kultury, red. J. Kmita, K. Łasowski, Warszawa-Poznań 1992, s. 100.
17
S. Pietraszko, Studia o kulturze, Wrocław 1992, s. 120. „Przede wszystkim więc wartości określają
daną kulturę literacką, a są to wartości trojakie: te wartości ogólne, które są urzeczywistniane w literaturze;
te wartości szczególne samej literatury jako formy urzeczywistniania się wartości ogólnych;
wreszcie – specyficzne wartości, które są właściwe danej kulturze literackiej.” (s. 121).