Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Piotr Jakub Fereński – O tym czy aktualne jest dziś rozróżnienie kultury i cywilizacji
94
z „innowacyjnymi” aktami twórczymi, czyli z tym, co stanowiło i stanowi nowość
w sztuce, literaturze, nauce, zaś drugi, czyli cywilizację, z naśladownictwem, imitacją,
adaptacją i akulturacją, czyli tym, co upowszechnia się i kumuluje w rozmaitych
sferach życia 14 .
Czy podobne do tych wyżej zaprezentowanych dystynkcje wciąż zachowują
swoją ważność i aktualność? Otóż zwłaszcza dzisiaj w świetle owej niesłychanej
otwartości na nowe obszary tematyczne badań, gdy skazane na banicje wydaje się
już samo pytanie o tożsamość i zakres przedmiotowy nauk o kulturze, konieczna
winna być refleksja nad tym, czym rzeczywiście są obiekty naszych analiz, co łączy
perspektywy badawcze przez nas podzielne oraz co ostatecznie je wyodrębnia. Czy
aby na skutek pewnych, powiedzmy, „nieporozumień” dotyczących pojęcia, a może
raczej „wytrychu” lub „szyldu”, kultura, nienadużywane bywają jednocześnie takie
nazwy, jak chociażby kulturoznawstwo? O jakich porządkach mówimy? Czy obowiązują
nas tu jakieś granice? O czym powinniśmy pamiętać?
Jak zwraca uwagę S. Pietraszko, ufundowane na szerokim, „globalnym” (bądź też
„antropologicznym”) ujęciu kultury programy jej badań nie pozwalają na wskazanie
nawet „wątłych”, „powierzchownych” cech właściwego im zakresu przedmiotowego.
Nie sposób przecież odróżnić, wyodrębnić czy zdefiniować czegoś, co obejmuje
całokształt ludzkiego uniwersum 15 . Nie da się odnaleźć własności wspólnych tak wielkiemu
i zróżnicowanemu obszarowi, nie wspominając już o identyfikacji jakiejś wyabstrahowanej
przysługującej mu stale jednolitości. Choć świat człowieka stanowi
pewną całość, to jednocześnie posiada także i określoną strukturę, wewnętrzne granice,
podziały, segmenty, które to wymagają rozpoznania i uwzględnienia nie tylko w planie
teoretycznym, ale również przy analizach konkretnych zjawisk. Aby nie doprowadzać
do całkowitego wymieszania odznaczających się jednak odmiennymi atrybutami
i rządzących się różnymi prawidłowościami jego sfer, co w konsekwencji
wieść może już nie tylko do braku efektywności praktyk poznawczych, ale nawet do
kompletnej nieprawidłowości wyników badań, należy dążyć do dokładniejszego, bardziej
precyzyjnego ustalenia tego, jaki repertuar uwarunkowań i czynników sprawczych
działań człowieka określać winniśmy mianem kultury. Pietraszko akcentuje
w tym miejscu, dostrzegany zresztą w myśli humanistycznej od dawna, związek kultury
z wartościami i proponuje klasyfikować w jej granicach właśnie te zachowania i wytwory
ludzkie, które mają do nich odniesienie. Przy czym, same wartości autor „Studiów
o kulturze” pojmuje tutaj raczej selektywnie, nie utożsamiając ich zwłaszcza
z ukierunkowanymi na funkcjonalność „pożytkami”. Te ostatnie wpisuje natomiast
w ramy porządku utylitarnego, który łączy z kategorią cywilizacji. A zatem kultura jest
sferą wartości „autotelicznych” (niejako „samych w sobie”) z czynnikami sprawczymi
zachowań nazywanymi „potrzebami”, zaś cywilizacja to dziedzina działań o charakterze
zinstrumentalizowanym realizujących tzw. obiektywne konieczności. Własności
czy jakości występujące na poziomie cywilizacji często stanowią odpowiedź na „wyzwania”
natury i w tym też sensie cechuje je przydatność, użyteczność, wydajność, skuteczność,
produktywność. Właśnie do tego drugiego z wyżej wymienionych porządków
nierzadko, acz zupełnie mylnie, usiłuje się sprowadzać całość świata człowieka. Błąd ów
jest znamienny nie tyle dla przedstawicieli nauk przyrodniczych, których trudno pozbawić
własnej perspektywy poznawczej, ale dla badaczy reprezentujących dyscypliny
14
Por. na przykład: G. Labuda, Rozważania nad teorią i historią kultury i cywilizacji, Poznań 2008,
str. 163-164.
15
S. Pietraszko, Problematyka kulturoznawcza w badaniach miasta przemysłowego, [w:] Łódzkie
studia etnograficzne, tom XXIX, Warszawa-Łódź 1989, s. 24-25.