Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Piotr Jakub Fereński – O tym czy aktualne jest dziś rozróżnienie kultury i cywilizacji
93
mu się stosować je wymiennie, to wszakże stale pamięta on o możliwej odmienności
ich obszarów znaczeniowych. Jednocześnie warta odnotowania tu jawi się deklaracja,
jaką składa Braudel, gdy pisze, że swoistym leitmotivem wspomnianej wyżej pracy
jest dialog wywiązujący się pomiędzy „cywilizacją a cywilizacjami”. Używając liczby
pojedynczej, ma na myśli takie rozumienie cywilizacji, w ramach którego oznacza ona
„przede wszystkim ”to, czego człowiek nigdy już nie zapomni„, a więc wspólne dobro,
które – zresztą nierówno podzielone – jest własnością wszystkich cywilizacji. Ogień,
pismo, umiejętność rachowania, uprawa roślin i udomowienie zwierząt nie mają odrębnych
źródeł, stały się wspólnym dorobkiem cywilizacji” 10 . Diagnozując, iż ta dyfuzja
dorobku ludzkości we współczesnym świecie przybiera niezwykłe rozmiary, łącząc się
zwłaszcza z dominacją zachodniej technologii, francuski historyk w swych rozważaniach
wielokrotnie powraca do pytania o ewentualne granice jej ekspansji.
W ramach teorii kultury rozwijanej w naszym kraju również pojawiały się ważne
i ciekawe ujęcia prezentowanej problematyki rozróżnienia kultury i cywilizacji (a także
tego, co „społeczne”). W znanej szeroko pracy Socjologia kultury Antonina Kłoskowska
cały rozdział poświęca klasyfikacji „kategorii kultury”. Poza kulturą materialną,
w obręb której wchodzą „działania, narzędzia i wytwory związane z produkcją,
dystrybucją, usługami i konsumpcją dóbr z czynnościami ochronnymi i obronnymi zabezpieczającymi
we właściwy człowiekowi sposób gatunek i jednostkę” 11 oraz kulturą
społeczną, do jakiej to zalicza stosunki, role i układy ludzkie w ich „wzajemnych powiązaniach”,
autorka wyróżnia także kulturę symboliczną. Kategoria ta mieści w sobie
znaki i wartości rozumiane jako akty oraz przedmioty ludzkich zachowań, „stanowiące
korelaty postaw i znaczeń” 12 . Na szczególną uwagę w zakresie poruszanego zagadnienia
zasługują jednak inne jeszcze koncepcje rodzimych badaczy. Przywołać i wyraźnie
podkreślić należy tutaj zwłaszcza osiągnięcia cytowanego już wyżej S. Pietraszki
wymieniającego w swych publikacjach takie porządki ludzkiego uniwersum, jak cywilizacyjny,
związany z tzw. „koniecznościami”, społeczny z przypisanymi mu „powinnościami”
i w końcu kulturowy, wyznaczany przez wartości (o charakterze autotelicznym).
O kulturze symbolicznej i techniczno-użytkowej pisał inny słynny polski
kulturoznawca Jerzy Kmita. Trudno jednak w tym przypadku przesądzić, jak
dokładnie łączy się druga z wymienionych sfer kultury z pojęciem czy kategorią cywilizacji
13 . Jeśli zaś chodzi o przedstawicieli historii, to przypomnieć należy koncepcję
kultury i cywilizacji Gerharda Labudy, który wiązał pierwszy człon tejże pary
10
F. Braudel, Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006, s. 41.
11
A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 110.
12
Tamże, s. 116.
13
Pozostańmy tu przy słowach samego autora: „Kulturę techniczno-użytkową danej społeczności
tworzą te powszechnie w jej obrębie respektowane przekonania normatywne i dyrektywalne, które
kojarzą się w pary normatywno-dyrektowalne tego rodzaju, że ich człony dyrektywalne zapewniają
skuteczność współwarunkowanych przez nie subiektywno-racjonalnie działań bez względu na powszechne
(w danej społeczności) respektowanie owych przekonań dyrektywalnych. Odnośne przekonania
dyrektywalne wskazywałyby tedy działania skuteczne przy realizacji stosownych wartości
(wskazywanych przez skojarzone z owymi przekonaniami przekonania normatywne) nawet wówczas,
gdyby nie były powszechnie respektowane w odpowiedniej społeczności, gdyby zatem nie należały one
do kultury tej społeczności” – przypadek ten ilustruje skuteczność opatulania drzew na zimę. „Natomiast
kulturę symboliczną danej społeczności tworzą powszechnie w jej obrębie respektowane przekonania
normatywne i dyrektywalne, które kojarzą się w pary normatywno-dyrektowalne tego rodzaju,
że ich człony dyrektywalne zapewniają skuteczność współwarunkowanych przez nie subiektywnoracjonalnie
działań pod tym tylko warunkiem, że owe przekonania dyrektywalne są (w danej społeczności)
respektowane.” – przykładem może być tu z kolei gest szacunku wobec przełożonego. J. Kmita,
Późny wnuk filozofii, Poznań 2007, s. 63.