Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Piotr Jakub Fereński – O tym czy aktualne jest dziś rozróżnienie kultury i cywilizacji
91
przekonania holistyczne” 1 . Obecnie w naukach o kulturze mamy raczej do czynienia
z dominacją podejścia, w ramach którego z jednej strony uwydatnia się niebywała
(iście demokratyczna) otwartość na to, co stanowić może zakres przedmiotowy poznania,
z drugiej zaś wyraźnie osłabły te tendencje refleksji teoretycznej, jakie wiązały
się z zainteresowaniem tożsamością czy też specyficznością porządku kulturowego.
Dopóki pozostajemy w obrębie studiów i opisów pewnych zjawisk (lub zespołów
zjawisk) uznawanych za „kulturowe” bądź „do kultury należące” – choć w rzeczywistości
będących najczęściej jej materialnymi bądź psychicznymi korelatami – dopóki
zagrożenia związane z owym podejściem nie przedstawiają się jako poważne.
Gorzej natomiast, jeśli badacze usiłujący wyjaśnić sposoby, struktury oraz prawidłowości
istnienia fenomenów kulturowych (lub takich, które są przez nich za „kulturowe”
uważane) odwołują się do zależności z obszaru innych raczej segmentów
ludzkiego uniwersum, zwłaszcza wyróżnianych niegdyś – obok „kulturowego” – porządków
„społecznego” oraz „cywilizacyjnego”
W obrębie nauk o kulturze relacje wewnątrznazewnicze między tymi segmentami
przedstawiają się wysoce skomplikowanie. Dotyczy to także łączących się z nimi
określeń kierunków lub dziedzin badań, czego przykładem są takie nazwy, jak
choćby „antropologia społeczna” i „socjologia kultury”. Ostatecznie jednak właściwy
problem stanowi tu sam zakres przedmiotowy poznania owych dyscyplin, czyli
społeczeństwo i/bądź kultura. Jednocześnie wydaje się, iż na poziomie własności
przedmiotów dociekań bodaj jeszcze większe trudności sprawia identyfikacja (dyferencjacja)
cech kulturowych i cywilizacyjnych. Przy czym, również i w tym przypadku
w pierwszej kolejności napotykamy na problemy natury terminologicznej.
Poddając analizie najczęściej powtarzające się treści związane z pojęciem cywilizacja
(tak w świadomości badawczej, jak i potocznej), można wyróżnić dwa podstawowe
elementy. Z jednej strony cywilizacja to pewien „typ” wspólnoty odznaczający
się zasięgiem większym niż grupowy, lokalny, etniczny, narodowy, państwowy
czy kontynentalny przekraczający kwalifikacje geograficzne oraz historyczne,
z drugiej zaś – termin ów odnosi się do sposobów radzenia sobie przez ludzi
z naturą i do utożsamianych z tym różnych poziomów rozwoju społecznego, a więc
możliwości bądź zdolności wytwórczych, postępu technologicznego, intelektualnego,
a niekiedy także i moralnego (nie pozostając tu całkowicie wolnym o wartościowania).
W obu przypadkach, jeśli chodzi o dorobek człowieka, termin „cywilizacja”
na przestrzeni dziejów często bywał stosowany wymiennie z terminem „kultura”.
Przekształcenia w tej praktyce nazewniczej, jak i szerzej, sposobie myślenia,
dokonały się za sprawą niemieckiej tradycji humanistycznej (filozoficznej i filologicznej),
a następnie na przestrzeni XIX i XX wieku zyskały dla siebie ważne
miejsce w filozofii kultury, historiozofii, historii, socjologii, antropologii 2 . Z cywilizacją
zaczęto wiązać przede wszystkim to, co materialne, utylitarne, użyteczne,
kumulatywne, a z kulturą to, co duchowe, stanowiące głównie domenę symboli i wartości.
Początków tego stanu rzeczy upatruje się w pismach Kanta, który łączył z porządkiem
kulturowym wyższe wartości moralne wykraczające ponad zachowania
postawy ukierunkowane na osiąganie korzyści. Ową myśl o kulturalnym umoralnieniu
ludzi kontynuował w dużej mierze wielki reformator uniwersytetu Wilhelm
von Humboldt, choć nie tyle przeciwstawiał sobie kulturę i cywilizację, co uważał,
1
S. Pietraszko, Natura prawidłowości w sferze kultury, [w:] Symetrie w sztuce i naukach humanistycznych,
red. J. Gajda-Krynicka, Wrocław 1993, s. 107.
2
Co nie oznacza, że zyskały powszechną akceptację. Niektórzy francuscy i angielscy autorzy prac o tematyce
społeczno-kulturowej nadal będą korzystać z obu tych terminów, uważając je właściwie za równoważne.