Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Bogusław Dziadzia – Prawda i zaufanie na horyzoncie kultury popularnej
86
przemian, jesteśmy jakby na powrót na etapie rozwoju kultury, o którym pisali
Adorno i Horkheimer w tekście „Przemysł kulturalny: oświecenie jako masowe oszustwo”
9 . Jednocześnie nie wolno nam zapominać, jak to lapidarnie ujął Kazimierz
Krzysztofek we wstępie do „Kultu amatora Andrew Keena”, że „Titanica zbudowali
fachowcy, a Arkę Noego amatorzy” 10 .
Ułuda prawdy i realność fikcji – kultura popularna „po sztuce”
Przypadkiem szczególnym i symptomatycznym przemian znaczenia prawdy i zaufania
w kulturze jest obszar sztuki. Wielu samo wspomnienie o sztuce w kontekście
kultury popularnej może potraktować jako pewne nadużycie. Niemniej od czasu
„żartu” Duchampa z fontanną to, co obecne w kulturze wysokiej ma niebagatelne konsekwencje
w obszarze tzw. „niższych” poziomów kultury. Chodzi o zaufanie w sens
sztuki przy powszechnej niepewności co do sposobów odczytywania formy. Dodajmy,
że wokół sztuki narosła taka wielość teorii, że już samo jej opisywanie stało się nieomal
jej subdyscypliną, a otrzymamy obraz niepewności jako normy. Następowało
to powoli wraz z wyczerpywaniem się klasycyzmu oraz platońskiego Ars gratia republicae
(sztuka służąca rzeczypospolitej) i nastaniem od romantyzmu Ars gratia artis
(sztuki dla sztuki). Nastąpił upadek kosmicznego porządku 11 , zaś twórca stał się
w pełni artystą. Kosmiczny porządek wybrzmiał librettem do Czarodziejskiego fletu
Mozarta, wchodząc do wnętrza człowieka, jego przeżyć, namiętności, jak w Eroice czy
Wolności wiodącej lud na barykady. Theodor Adorno podaje, że od czasów Beethovena
zaczął postępować nieodwracalny rozkład systemu. Coraz wyraźniej rezygnowano
z „dziecinnej przyjemności” – jak określił Adorno – naśladowania rzeczywistości
zewnętrznej 12 .
Od czasu impresjonizmu, który w przeciwieństwie do tego, co nastąpiło później,
wciąż był „służalczy” wobec rzeczywistości – jako poszukujący prawdy o tym, co
jest postrzegane, przeszliśmy fazą rozlicznych eksperymentów, po których sztuka
ma mieć siłę sprawczą dokonywania zmiany społecznej bądź też tworzenia enklaw
wyabstrahowanych i niedostępnych semantycznie przestrzeni. Niezależnie, na którym
z obszarów się skupimy, dotkniemy problemu kultury uprawomocnionej. Jak
pisali Bourdieu z Passeronem: „W określonej formacji społecznej kultura uprawomocniona,
to znaczy kultura wyposażona w dominujące uprawomocnienie, nie jest
niczym innym jak dominującą arbitralnością kulturową, jako że prawda obiektywna
o owej arbitralności jest nieznana zarówno w odniesieniu do jej arbitralności, jak i dominacji.”
13 Kiedy zdamy sobie sprawę z braków kompetencji do odbioru sztuki, która
jako taka legitymizowana jest przez przynależność do kultury wysokiej, dostrzeżemy
paradoksalną ezoteryczność tego, co jest treścią kultury, jej codziennością i reprezentacją.
Oczywiście łudzić się można, że ludzie powszechnie i w pełni rozumieją
działania Katarzyny Kozyry czy Zbigniewa Libery. Skądinąd przecież wiemy, że nie
potrafimy w pełni odczytać znaczeń zawartych w zwykłych wiadomościach telewizyjnych,
znaczeń zakodowanych w koncertach zespołu Rammstein (jak słynne Leibniza
9
Patrz: T. Adorno, M. Horkheimer, Przemysł kulturalny. Oświecenie jako masowe oszustwo [w:] T. Adorno,
M. Horkheimer, Dialektyka oświecenia, Warszawa 1994.
10
A. Keen, Kult amatora. Jak internet niszczy kulturę, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2007, s. 21.
11
J. James, Muzyka sfer, tłum. Mieczysław Godyń, Znak, Kraków 1996.
12
T. Adorno, Filozofia Nowej Muzyki, PIW, Warszawa 1974, s. 23.
13
P. Bourdieu, J-C. Passeron, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa 1990, s. 81.