Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Bogusław Dziadzia – Prawda i zaufanie na horyzoncie kultury popularnej
83
się jako akt sprawczy użytkowników, częstokroć tych, których w klasycznych modelach
komunikacji sytuowano jako biernych (czy nawet bezwolnych) konsumentów mediów.
Przed wieloma laty Umberto Eco pozwolił sobie na humorystyczną uwagę, iż ktokolwiek
chciałby kontrolować władzę mediów, jak i komunikację masową musiałby
„zająć w każdym punkcie globu pierwsze krzesło przed każdym telewizorem (i oczywiście
krzesło lidera grupy przed każdym ekranem kinowym, przed każdym tranzystorem,
przed każdą stroną dziennika)” 2 . To, co wydawało się żartem, dziś w dobie
ekspansji Internetu staje się rzeczywistością. Internetowe bazy danych rejestrują nasze
upodobania i zachowania na poziomie poszczególnych jednostek. Co więcej, istnieje
cały szereg projektów zakładających próby integracji baz rzeczywistości, która już
dawno przestała być wirtualna z tym, z czym mamy do czynienia w tradycyjnej rzeczywistości
fizycznej, czym zainteresowani są nie tylko specjaliści od marketingu,
ale również politycy czy firmy ubezpieczeniowe (być może pierwsze, które powiązanie
to osiągną). Batalia toczy się o wiedzę. Przy uznaniu wszelkich wzniosłych
haseł o tworzeniu się społeczeństwa opartego na wiedzy przyjąć musimy, że chodzi
tu przede wszystkim o wiedzę o nas samych. Błogim wydaje się odrzucenie prawdy
o rzeczywistości i zanurzenie się w bezmiarze meta doznań na tyle prawdziwych, na
ile zawierzyć potrafimy naszym zmysłom lub je oszukać. Uczestniczymy w „szwindlu”
kultury popularnej. Kultury, która potrafi nobilitować i dyskredytować, narzucać
i przemilczać na niewyobrażalną skalę. Kultury, która nakazuje nam być konsumentem.
Konsumpcja nie jest przy tym już tylko egoistycznym skupieniem się na własnej
przyjemności, ale jest wyrazem myślenia kolektywnego, czego wyrazem są analizy
ekonomiczne określające konsumpcję jako koło zamachowe rynku.
Prawda w obrębie kultury popularnej jest negocjowalna. Zależna jest przede
wszystkim od kompetencji odbiorcy, dla którego konwencjonalność jest w znacznej
mierze transparentna. Dopiero, gdy nimb przeźroczystej struktury znika, odbiorca może
stać się nieufny. Fundamentem zaufania do mediów jest zarówno uczciwość nadawców,
to, czym dla widza jest przekaz, jak go rozumie, jak pojmuje siebie jako
cząstkę układu komunikacyjnego. Ważna jest też niewiedza czy wręcz ignorancja, bowiem,
jak powiedział Ronald Laing: „Jeśli nie wiem, że nie wiem, to myślę, że
wiem” 3 . Ideologizowana rola konsumenta pogłębia fakt bierności w przekraczaniu
narzucanych ram konwencji, ale wzmacnia równocześnie zaufanie do całości jako
struktury, w której jesteśmy akceptowani. Zaufanie zdaje się być jednak jedynie symulowane.
Staje się prawdziwe z momentem, kiedy w pełni widzimy swe miejsce w układzie
kultury, z chwilą uświadomienia sobie władzy odrzucenia wpływu mediów (przez
prosty akt wolicjonalny świadomego wyłączenia komputera, telewizora czy odłożenie
gazety) czy stanie się pełnoprawnym i świadomym realizatorem/twórcą kultury. W procesie
przechodzenia od symulacji zaufania do uwewnętrznienia struktury jako własnej
jest coś niezwykłego, coś, co pozwala w obrębie kultury popularnej stwarzać
światy, a następnie uznawać je jako byty autonomiczne. Czyż nie jest czymś takim programowanie
w modelu Open Source? Zaufanie jest czynnikiem koniecznym trwania
kultury. Co więcej, jak podkreśla Piotr Sztompka, „zaufanie (...) jest nierozerwalnie
związane z działaniem i jest zawsze zorientowane ku przyszłości” 4 .
Pomimo swego znaczenia w kulturze status prawdy i zaufania jako wartości
2
U. Eco, Partyzantka semiologiczna, w tegoż, Semiologia życia codziennego, Czytelnik, Warszawa
1999, s. 165.
3
Ronald David Laing cytowany [w:] K. Mudyń, O granicach poznania. Między wiedzą, niewiedzą
i antywiedzą, Oficyna Wydawnicza „IMPULS”, Kraków 1995, s. 5.
4
P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków 2007, s. 12.