Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Jolanta Dąbkowska-Zydroń – Powroty do słowa w sztucenistyczna
80
Czy potrzebna jest ironia?
W ramach emitowanej we wczesnych latach osiemdziesiątych przez drugi program
Telewizji Polskiej Galerii 34. (później 35, 38) milionów Franciszka Kuduka znalazły
się wypowiedzi dziennikarzy z popularnych wówczas Perspektyw, Polityki,
Trybuny Ludu nie zajmujących się sztuką, lecz dostrzegający w niej poglądy, które
zawierali w swoich artykułach o tematyce społecznej. Szczególna uwagę przykuł
obraz Mijanka będący malarskim równoważnikiem jakiegoś poważnego tekstu publicystycznego
na temat elitaryzmu i egalitaryzmu. Oto mijają się na szosie „Trabant”
z „Żukiem”, a raczej ludzie z „Trabanta” z ludźmi z „Żuka”. I, jak zauważył redaktor
Andrzej Krzysztof Wróblewski z Polityki, „jeżeli jest to nawet jakaś poczciwa trabanciura,
to i tak dla tych z Żuka, ci w Trabancie to jest „elyta”. Po czym dodał: „wydaje
mi się, że dziś zadaniem sztuki i publicystyki także jest przede wszystkim
przystawić społeczeństwu do nosa lustro i pokazać im: oto, tacy jesteśmy” [Wróblewski
1978]. Inni zarzucali Dwurnikowi, że odbiór sztuki warunkowany jest nie
warsztatem artystycznym ale stopniu utożsamienia się z tematyką jego obrazów, zbyt
satyryczną i ironiczną. „To lustro, które ustawił pan naprzeciw społeczeństwa stoi pod
pewnym kątem. Wolałbym, aby ten kąt przesunąć leciutko” – postulował redaktor
Wieliński z Perspektyw 7 . Malarz nigdy nie pogodził się z powyższymi opiniami.
Uważa, że wszystko malował, czyniąc to z sympatii do ludzi i posiadanego poczucia
humoru. Bohater jego malarskich cykli nie uosabia wad narodu, lecz jest ciepłym wizerunkiem
Polaka. Tak na marginesie, tytuł „Sportowcy” nie pochodzi od żadnej dyscypliny
sportowej, lecz papierosów „Sport” tak bardzo popularnych w PRL-u.
Ogromną rolę przywiązuje artysta do podpisów – jednoznacznych, dosłownych,
ciężkich. W kilku obrazach wprowadził nawet komiksowe „dymki” dla wzmocnienia
przekazu. „Jadę na Śląsk” wypowiadane w kierunku otwartego okna przez mężczyznę
w typowym powycinanym podkoszulku ze „Sportem” osadzonym w szklanej lufce
spotyka się ze „Zmarnowałeś mi życie”. Na płótnie „A moja córeczka będzie naukowcem”.
Dopiero tytuł konstytuuje obraz, bez niego mężczyźni siedzący pod drzewem
przy piwku nie byliby tacy ciepli i nasyceni liryzmem. Trafnie zauważył to jeden
z komentatorów, mówiąc: „Prawdziwą złośliwością byłoby, gdyby obraz z takim
samym tekstem nie przedstawiałby grono czterech plebejuszy przy piwku, lecz grono
panów docentów, doktorów habilitowanych, profesorów nadzwyczajnych czy zwyczajnych
przy kawce. I to by może w sposób złośliwy, ale niestety niebywale trafnie
oddawało prawdę, że u nas coraz więcej zajęć czy przynależności społecznych jest
dziedziczne. (...) Jest w tym także wiele prawdy, że to, co się mnie nie udało, to może
uda się w przyszłym pokoleniu.” 8
Malarskie przedstawienia rzeczywistości, jakie proponuje nam Dwurnik w miarę
upływu czasu i zmian w otaczającej codzienności, podlegały (zwłaszcza po prezentacji
w 1982 roku na Documenta, w Kassel, coraz to nowej recepcji. Dwa lata po
prezentacji na Documenta odbyła się wielka retrospektywna wystawa Edwarda
Dwurnika w Stuttgardzie. To, co podkreślała prasa, kierowało uwagę na społeczny
wymiar tych obrazów, na głębokie zakorzenienie w Polsce, jaką mieliśmy przez
ostatnie 45 lat i jaką jeszcze mamy. Było to w opinii krytyków sztuki bezdyskusyjne.
W każdym razie, mniej dyskusyjne niż kwestia polskości.
7
B. Wieliński, wypowiedź z filmu F.Kuduka Malarstwo Edwarda Dwurnika, zdjęcia J.Ogrodowicz,
Galeria 34 milionów, TVP, Warszawa 1978.
8
A. K. Wróblewski, tamże.