Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Roman Bromboszcz – Pewne przejście przez granicę między etyką i teorią chaosu
70
życia, szlachetne, godne naśladowania, prowadzące do spokoju, stabilności, równowagi.
Zarzuty jednostronności wymierzone w Heideggera stawiane są przez kogoś, kto
wyżej ceni wolność nad uorganizowanie. W imię emancypacji jednostki oraz w imię
wolności intelektualnej, wielu autorów, wśród których najznamienitszymi są Jacques
Derrida, Michel Foucault i Gilles Deleuze głoszona jest krytyka wszelkiego rodzaju
drabin istnienia, wartości lub pojęć. Autorzy ci są zwolennikami nieporządku, czy też,
mówiąc inaczej, zagorzałymi fanatykami nieustanawiania hierarchii i obrony chaosu
– nie ma w tym niczego niezwykłego, że również w ich myśli odnajdziemy hierarchie,
na przykład, wyższość różnicy nad tożsamością i chaosu nad harmonią.
Heidegger wyznacza pewien zasób pojęć, które stają się kluczowe dla myślenia
zorientowanego na środowisko, otoczenie, bycie w grupie. Uczula na to, by planować
swoją egzystencję i wybiegać ku temu, co się otwiera w przyszłości. Inaczej niż
Husserl stara się wykorzystać słuchowe zasoby zdolności poznawczych człowieka.
Odwołuje się do mowy i milczenia, co oznacza, że nastawiony jest na uczestnictwo,
partycypację, zaangażowanie. Traktuje egzystencję jako coś, co się rozwija, ponawia,
problematyzuje poprzez sieci znaków i przedmiotów, którymi posługuje się człowiek.
Przedmioty służą do pewnych czynności, są powiązane ze światem. Używający ich
człowiek wydobywa z nich sens odnoszący się do świata i, idąc po kole hermeneutycznym,
dociera do sensu bycia tej egzystencji, która zadaje pytanie.
W opozycji do Husserla Heidegger nie zwraca się w stronę świadomości i życia
wewnętrznego. Pozostaje w świecie transcendentnym wobec świadomości, w świecie
przedmiotów, znaków i innych egzystencji, w świecie bycia wobec kogoś drugiego,
wobec sensu własnej egzystencji. Podobnie czyni Merleau-Ponty, próbując
wydobyć relacje pomiędzy widzialnym i niewidzialnym, pomiędzy tym, co się jawi,
a tym, co się nie ujawnia w bezpośrednim doświadczeniu poprzez zmysły. W jego
przypadku uwaga kieruje się ku stykowi podmiotu z przedmiotowością, egzystencji
z rzeczą. Interesują go relacje: zmysły a rzeczywistość, zmysły a przedmiot. Stwierdza,
że pomimo tego że istnieje związek pomiędzy jawieniem się rzeczy, a jej istotą,
ta druga strona pozostaje zawsze zasłonięta i w momencie próby jej wydobycia to,
co jawiło się znika, więc, próba wydobycia istoty rzeczy likwiduje rzecz. 18
Merleau-Ponty dostrzega, że nieuwzględnianym dotąd w perspektywie fenomenologicznej
czynnikiem jest ciało. Uważa je za coś, co umożliwia zawiązanie się relacji
pomiędzy różnymi zmysłami, dotykiem i wzrokiem, słuchem i wzrokiem. 19 Co dla nas
ważne, ciało i cielesność ustanawiają nierozerwalny splot pomiędzy podmiotem
i przedmiotem, pomiędzy widzianym i widzącym, doznawanym i doznającym. Merleau-Ponty
pyta, jak należy przeprowadzić między nimi granicę? 20 Stwierdza, po pierwsze,
że odrzucić trzeba przesądy mówiące o tym, że widzenie jest w ciele, umieszczone
w oczach, które są częścią organizmu, po drugie, nakazuje odrzucić różnicę między
ciałem i światem, w wyniku tej redukcji domaga się zarówno, by uznać ciało jako część
spektaklu, jakim jest świat, otoczenie, środowisko, jak i uznać, że widzenie nakłada na
swoje otoczenie swój ciężar, swoje oddziaływanie i w ten sposób staje się wszechobecne,
nieredukowalne, wszędzie obecne i w około zakorzenione. W analogii do analizy
wzroku należałoby to samo powiedzieć o innych zmysłach.
Trzymając się tych wyników redukcji fenomenologicznej wobec świata otoczenia
człowieka, chciałbym poprowadzić teraz wywód, samodzielnie rozpoczynając od
18
Maurice Merleau-Ponty, Widzialne i niewidzialne, tłum. Małgorzata Kowalska, Fundacja Aletheia,
Warszawa 1996, s. 153.
19
Tamże, s. 146.
20
Tamże, s. 142.