Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Roman Bromboszcz – Pewne przejście przez granicę między etyką i teorią chaosu
66
celu człowieka. Znamy ten pogląd z filozofii Heraklita z Efezu. Jednak w tym symbolu
zawiera się coś więcej aniżeli konfrontacja przeciwieństw.
Omawiany symbol wnosi do obrazu ciągłej zmiany pewną innowację. Nie tylko opozycje
siebie zakładają po to, by móc istnieć, to znaczy być zrozumiałym i możliwym do
ocenienia. Opozycje zawierają siebie nawzajem. W pewnej mierze, uczestniczą w sobie.
Nie jako część na granicy stycznej (rys. 2), ale na zasadzie przeniesienia części w pole
przeciwne. Do pewnego stopnia powstała w ten sposób granica przypomina fraktal. Pójdziemy
zaraz dalej, wzmacniając tę analogię. Zatrzymajmy się jednak jeszcze na moment,
by spostrzec, że przedstawiony tu symbol, jeśli potraktować go jako granicę, ma
w tym wyższość nad granicą w punkcie i granicą w odcinku (Rys. 1, 2), że posiada równowagę.
Tylko granica z częścią wspólną równoważy do pewnego stopnia strony. Omawiany
symbol równoważy strony silniej, w pewien sposób kontrując je.
Rys. 7
Przejdźmy do sedna tego przejścia. Wzmocnijmy analogię między drogą i chaosem
deterministycznym. Zamiast cząstki symbolizującej przeciwieństwo w części, wstawmy
cały symbol. Wprowadźmy w ten sposób samopodobieństwo. Jaka jest mądrość tej
nowej figury? (Rys. 7) Można przedstawić ją w następujący sposób. Pewne części drogi
zawierają drogę w całości. Pewne okresy czasu symbolizują cały pozostały czas. Pewne
pola świadomości zawierają w skrócie obraz całości dynamicznych napięć, w jakich
pozostajemy z innymi w otoczeniu. Konflikt dobra i zła przenosi się z poziomu na poziom,
dotykając coraz mniejszych szczegółów, które w kolejnych krokach urastają do
dużych rozmiarów.
Zaproponowana figura sugeruje, że równowaga duchowa jest procesem ciągłego
odsyłania z poziomu na poziom, z perspektywy szerszej w węższą, bez możliwości
zamknięcia granicy między opozycjami. Taki wniosek sugeruje, że droga się nie
kończy. Można jedynie pragmatycznie dokonać cięcia i uznać, że opozycje się ustaliły,
a całościowy bilans sił przedstawia się na korzyść lub grozi porażką. Innymi
słowy zaproponowana figura jest symbolem otwarcia, niezgłębionej, otchłannej
wędrówki między biegunami.
Czy stało się jasne, w jaki sposób dokonuje przejścia pomiędzy etyką i chaosem
jako przedmiotem nauki? Czy stał się jasny obraz drogi? Poruszone zagadnienia powrócą
ze zdwojoną mocą wtedy, gdy rozjaśni się sposób użycia przeze mnie pojęcia
sieć i labirynt. Twierdzę, że droga, szczególnie droga człowieka ponowoczesnego,