Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Roman Bromboszcz – Pewne przejście przez granicę między etyką i teorią chaosu
62
przeglądanie wyobrażeń, wspomnień, projekcji oraz tego wszystkiego, co możemy
wyodrębnić w strumieniu świadomości. Będą to również powtórzenia, ponawianie
tego, co doznane oraz projektowanie siebie wobec innych i wobec swojego otoczenia.
Do perspektywy fenomenologicznej dołączę rozważania dotyczące drogi oraz
granicy, przy czym to ostatnie pojęcie zinterpretuję, korzystając m.in. z teorii chaosu.
Jakie znaczenie ma dla etyki zorientowanie badań filozoficznych na strumień
świadomości? Uważam, podobnie jak Spinoza w Etyce, że rozgraniczenie na dobro
i zło nie ma reprezentacji w rzeczywistości obiektywnej. Ta sama rzecz wzięta z otoczenia
może raz być dobra, innym razem zła. Ta sama rzecz może być jednocześnie
zła, dobra i neutralna. 1 Zło i dobro to reprezentacje, inaczej mówiąc, wzruszenia
naszego umysłu wywołane ze względu na styk naszego poznania, zmysłów ze
środowiskiem, w jakim istniejemy, przebywamy i przeżywamy. Rozróżnienia na
wartości mają swoje źródło w życiu wewnętrznym i z niego czerpią siłę.
Powstaje w tym miejscu ważne pytanie: w jaki sposób należy domagać się przejawiania
się wartości w społeczeństwie, danym egzystencji, społecznym otoczeniu.
Uważam, że wnioski dotyczące dobra i zła należy odnieść do innych naczelnych
wartości. To samo, co powiedziane zostało o dobru i złu, należy powiedzieć o sprawiedliwości,
pięknie, a być może także, by być konsekwentnym, o prawdzie. Każda
z wymienionych wartości, by zostać ustanowiona potrzebuje oceny, a ocena nie
może być sformułowana poza podmiotem. W takiej perspektywie wartości stają się
momentami bycia w drodze.
W doskonałej pełni, którą równoważę z pustką, granice znikają. Czy jest tak, że,
gdy granice przestają się jawić, ustaje droga? Nie doszedłem do tego momentu, więc
nie mogę tego stwierdzić. Gdybym tam dotarł, również nie byłbym w stanie tego
wyznać, ponieważ, by można było to uczynić, przedmiot wypowiedzi należałoby
wyodrębnić od reszty. Tę sytuację opisują słowa Lao Tsy: „Ci którzy wiedzą, nie
mówią. Ci którzy mówią, nie wiedzą”. 2 Innymi słowy, droga prowadzi w stronę bezgraniczności,
pełni ponad podziałami, a na jej końcu znajduje się coś, o czym nie
można niczego powiedzieć. Sytuacja ta przypomina jedną z tez Ludwiga Wittgensteina:
„O czym nie można mówić, o tym trzeba milczeć” 3 .
Niemniej, stoimy na rozstaju dróg. Konferencja, spotkanie intelektualistów mające
na celu dialog oraz wspólna publikacja są rozstajami. Stoimy na przecięciu
różnych ścieżek i szukamy śladów. 4 Kierunkowskazem jest pytanie. Dobrze postawione
pytanie wyklucza sensowność pewnych śladów, a pewne z nich ujawnia nam
jako drogowskazy dalszej drogi. Moje zapytanie kieruję w stronę sposobów rozgraniczenia
granic. Pytam o graniczność samej granicy. Pytam, w jaki sposób skonceptualizować
granicę, by dotrzeć tam, gdzie zamierzam, do miejsca, gdzie granica
ujawnia się również jako fraktal, samopodobna figura. Zaproponuję pewną, dość
skromną klasyfikację granic i odniosę ją do przykładowych, filozoficznych zastosowań.
Wskazana klasyfikacja jest alternatywą dla matematycznego rozumienia
granicy jako tego, do czego asymptotycznie zmierza funkcja.
Wyróżniam pięć typów granicy, nie roszcząc sobie w tym względzie praw do
twierdzeń o zupełnym ich wyliczeniu. Pierwszy ze wskazanych typów to granica
1
Baruch Spinoza, Etyka [w:] Traktaty, tłum. Ignacy Halpern-Myślicki, Wydawnictwo Antyk, Kęty
2000, s. 590.
2
Lao Tsy, Droga, tłum. Michał Fostowicz-Zahorski, Rękodzielnia „Arhant”, Wrocław 1992, s. 62.
3
Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosphicus, tłum. Bogusław Wolniewicz, Wydawnictwo
Naukowe PWN, s. 83.
4
Jacques Derrida, O gramatologii, tłum. Bogdan Banasiak, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999, s. 74-75.