Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Bogusława Bodzioch-Bryła – Na pograniczu literatury i mediów, czyli...
59
kartce papieru. Przestaje też brzmieć absurdalnie pytanie o to, czy poezja może zawierać
w sobie element pozajęzykowy, gdyż w obrębie wiersza – utkanego z języka – przemawiać
do odbiorcy zaczynają elementy (momenty) pozajęzykowe. Zaznaczyć należy
również, iż proces, który obserwujemy, nie stanowi jedynie prostego powtórzenia zaistniałych
już w historii literatury zjawisk (jak ruch futurystów, poezja konkretna itp.),
ale zjawisko nowe polegające na upodabnianiu medium języka (zapisanego w postaci
druku) do kanałów innego typu oraz mechanizmów działania urządzeń z owymi mediami
sprzężonych, a także rhizomatycznych struktur hipertekstowych.
Poezja współczesna staje się hipertekstualna, kłączowata, jej lektura winna być
więc w związku z tym w naturalny sposób nielinearna, analogiczna lub upodabniająca
się do nawigowania, odbioru miejscowego, gdzie istotna jest nie tylko treść,
ale i forma, i to forma rozumiana nie tylko w sposób tradycyjny – jako konstrukcja,
budowa itp., ale konstrukcja, budowa oraz dodatkowy element wykraczający poza
warstwę tekstowa i formalną, sprowadzający się do ikoniczności, miejscowych
rozbłysków, epifanii pojedynczych ikon przenoszących odbiorcę w znajdującego
się w trakcie procesu lektury wprost ku rzeczywistości pozatekstowej.
Współczesna poezja „świadczy” o rzeczywistości. Jest jej dowodem. Będące od
wielu lat marzeniem prozaików ambicje przedstawienia świata spełniają się właśnie
w liryce. Doszło w związku z tym do przesunięcia kilku co najmniej punktów
ciężkości. Dawne, rzec można tradycyjne pytania stawiane pod adresem poezji, pytania
o misję poety i poezji, wydają się w kontekście zaistniałych zmian niezbyt adekwatne.
Poezja niekoniecznie chce być dzisiaj utożsamiana z krzykiem duszy oraz
służebnicą ludzkości. Zamiast pojęcia misji winniśmy używać kategorii funkcji i funkcjonalności.
Stan ten prowadzi do konieczności zmiany sposobu myślenia o współczesnej
wypowiedzi poetyckiej w kategoriach przekazu, w którym dominuje funkcja
estetyczna (czy też estetyzująca), zacząć natomiast dostrzegać w niej formę pokrewną
quasi-dokumentowi. Poeci za pośrednictwem wiersza podejmują próbę zarejestrowania
(utrwalenia) rzeczywistości w niemal fotograficznej postaci, w postaci, w jakiej
dostępna jest poznaniu i doświadczeniu każdego jej uczestnika. Poezja chce dokumentować
świat. Językiem tego świata zaczęła się więc w tym celu posługiwać. Jej
język staje się tubą przenoszącą czytelnika ku rzeczywistości.
Uzyskany obraz poezji współczesnej odpowiada koncepcji poezji i poetyckości nakreślonemu
przez Derridę. Zmediatyzowana poezja współczesna to jeż, który przerósł
niejako sam siebie, mutując i przeobrażając się w formę zwróconą do siebie („doskonale
bliską sobie”), ale jednocześnie wczepioną kolcami w tkankę rzeczywistości.
Czy wiersz jest więc dzisiaj dziełem sztuki? Jeśli wziąć pod uwagę Roberta Escarpita
koncepcję działa literackiego „podatnego na zdradę” 23 czy też koncepcje
dzieła otwartego Umberto Eco 24 – niewątpliwie, tak. Uwzględniając i łącząc niejako
wymienione teorie, literackie dzieło sztuki można byłoby zdefiniować jako dzieło
tekstowe w dużym stopniu otwarte, podatne na zdradę, czyli dopuszczające wielość
interpretacji przy założeniu, iż żadna z interpretacji nie wykracza poza obszar pola
semantycznego wyznaczanego przez poszczególne komponenty (płaszczyzny) dzieła
(formalną warstwę budowy i kompozycji, warstwę werbalną, warstwę tropów literackich,
czy inne warstwy – istotne dla jednorazowej sytuacji artystycznej), czyli nie
staje się nadinterpretacją.
23
R. Escarpit, Literatura a społeczeństwo, przeł. J. Lalewicz, [w:] A. Mencwel, red. W kręgu socjologii
literatury. Antologia tekstów zagranicznych. Tom. I. Warszawa 1980, s. 234.
24
U. Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, przeł. J. Gałuszka,
L. Eustachiewicz, A. Kreisberg, M. Oleksiuk, Warszawa 2008.