Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
361
Jakkolwiek więc sam Eliade odstąpienie od mitu archaicznego uznaje za wyraz
upadku człowieka, przytoczone przez niego fakty zdają się świadczyć, iż ludzka
kultura nieustannie oscyluje między tymi dwiema koncepcjami rzeczywistości, jaką
wprowadzają wspomniane mity i odpowiadające im paradygmaty 72 . Staje się to tym
bardziej czytelne, kiedy nie tylko, jak Eliade, zauważymy obecność elementów mitu
archaicznego w doświadczeniu człowieka nowożytnego, ale także obecność hierarchii
czy linearności w wierzeniach archaicznych – boski „ojciec” (bogów i ludzi) pojawia
się jako Zeus już w Grecji, sygnując sobą henoteizm, a nawet „pierwotny
monoteizm” 73 . O ile u Homera jednak ponad Zeusem stoi Moira, z całą jej ambiwalencją
spadkobierczyni pierwotnych bogiń, a zarazem reprezentacji rozumu, o tyle
w świetle opisu świata boskiego, jaki pojawia się w Theogonii 74 , zwycięstwo hierarchii
staje się czymś oczywistym począwszy od pozycji, jaką uzyskuje Zeus, gdy
przesądzony zostaje los jego alegorycznych małżonek 75 . Metis bowiem jako bogini
reprezentująca Mądrość zostanie przezeń połknięta, tzn. pochłonięta. W zamian
„urodzi” on swoją mądrość, uosobioną przez hierarchicznie podległą mu córkę,
Atenę, która, jak wiemy, wyskakuje z jego głowy (reprezentując tym samym mądrość
pochodną od jego mądrości). Związek z Themis, Prawem Boskim, rodzącym
Zeusowi, zależne od niego, trzy Mojry (Klothe, Lachesis i Atropos) odzwierciedla połączenie
porządku przyrody (Hory) za społecznym czy kulturowym porządkiem i podziałem
dóbr (moirai). W ten sposób (także we wspomniany „kanibalistyczny” sposób)
zostają „spacyfikowane” boginie, potencjalne orędowniczki kołowego porządku zazwyczaj
popierające synów, przy czym Zeus w ten sposób swoiście, ale nieodwracalnie
przekształca wcześniejszy podobny gest ojca, tyle, że skierowany przeciwko synowi.
Czyni to jednak o tyle skuteczniej, że podlega mu samo źródło mitycznego „niepokoju”,
zawartego w micie archaicznym. W ten sposób Zeus Hezjoda, reprezentując
teraz stałe Prawo i intelektualną Mądrość, staje się gwarantem zarówno porządku kosmicznego,
jak i ludzkiego (co pełny wyraz znajdzie w Pracach i dniach).
Jest to o tyle interesujące, że nie tylko w społeczeństwie nowożytnym, zdominowanym
przez mit nowoczesny, odpowiedzialny za usankcjonowanie hierarchii i czasu
linearnego (do którego jednolitości tak wyraźnie swoje przywiązanie w imię ratowania
specyfiki cywilizacji zachodnioeuropejskiej deklaruje przywoływany tu Lacroix,
postrzegając w jej przeciwieństwie nie bez pewnego uzasadnienia, przesłanki
totalitaryzmu 76 ) znajdziemy, np. struktury hierarchiczne – nie tylko społeczeństwa
tradycyjne (archaiczne) przedstawiane są jako posłuszne naczelnej zasadzie ładu,
konformizmu i konsensusu, a wreszcie reprodukcji. Jak stwierdza holenderski antropolog,
W. F. Wetheimer:
73
B. Kupis, Historia religii w starożytnej Grecji, Warszawa 1989, s. 13, 88; por. też: H. Zimoń
SVD, Monoteizm pierwotny. Wilhelma Schmidta teoria i jej krytyka w wiedeńskiej szkole etnograficznej,
Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001.
74
Hezjod, Narodziny bogów (Theogonia) [w:] idem, Narodziny bogów (Theogonia). Prace i dni,
przełożył, wstępem i przypisami opatrzył J. Łanowski, Tarcza, Warszawa 1999.
75
H. Podbielski, Mit kosmogoniczny w teogonii Hezjoda, Lublin 1978.
76
M. Lacroix, op. cit.
77
Cyt. za: G. Balandier, Ład tradycyjny i kontestacja [w:] Tradycja i nowoczesność, wybrali J. Kurczewska
i J. Szacki, wstępem opatrzył J. Szacki, przełożyli: T. Gosk, P. Kuczyński, J. Kurczewska, J. Kurczewski,
H. Mokrzycka, D. Niklas, U. Niklas, J. Szacki, K. Zonn-Pasternak, SW Czytelnik, Warszawa
1984, s. 184. Nawiasem mówiąc, uzasadniałoby to mówienie o kontrkulturze lat. 60' XX wieku zarówno
na Zachodzie, jak i Wschodzie.
78
G. Balandier, Ład tradycyjny... [w:] ibidem, s. 184.