Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
359
oznacza pozostawanie Boskiego świata poza granicami świata zamkniętego w konieczności
historycznej realizowania zdarzeń w prostoliniowym i ciągłym czasie, ograniczonym
początkiem i końcem tak w wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym,
a więc konstytuującym całość. Zarówno zewnętrzność jak i wieczność można uznać za
przesłanki wykrystalizowania stałości stanowiącej podstawę Prawa, które wyznacza
strukturę hierarchicznej przestrzeni i zamknięcie między początkiem a końcem w czasie
(co ujmie też paradygmat linearny). Tak więc w najgłębszej historycznie warstwie
można by szukać podstawy mówienia o kulturze jako opierającej się na takich kategoriach,
jak struktura i forma, a wraz z tym o jej szczegółowych realizacjach takich, jak
w czasie patriarchat czy klasycyzm, a w przestrzeni kulturowej: nauka newtonowska,
psychologia tradycyjna opierająca się na koncepcji świadomości, sztuka realistyczna,
powieść zideologizowana itd.
Natomiast ową głęboko sięgającą w czasie podstawę mówienia o kontrkulturze
(oraz odpowiadających jej szczegółowych realizacjach w przestrzeni, jak nauka o deterministycznym
chaosie, psychologia głębi, sztuka groteskowa, teatr absurdu lub powieść
dialogiczna, a w kulturowym czasie np. barok czy romantyzm) można by znaleźć
w obrazie świata, jaki przynosi mit archaiczny i jego pochodna – paradygmat kołowy.
Mit ten bowiem oparty wydaje się raczej na wydobywaniu wewnętrzności przestrzeni
(Natury jako hierofanii) zawartej „między” formami czy strukturami oraz czasu
in statu nascendi jako metamorficznego przejścia czy przepływu. Oba aspekty odpowiadałyby
za dynamikę, której wyrazem staje się życie. To ona konstytuuje swoiste
prawo (przejawiające się choćby rytmem w czasie). W paradygmacie kołowym przestrzeń
zyskiwałaby postać całościową opartą na zasadzie coincidentia oppositorum
podczas, gdy kołowy nawrót wyznaczałby temporalne jednostki.
Odpowiedzialny za taką archaiczną ontologię mit (archaiczny czy tradycyjny) nazywany
przez Eliadego mitem wiecznego powrotu ujawnia (sygnowaną symboliką lunarną)
wizję czasu wprowadzającą koncepcję katastrofy i nawrotu do Chaosu na planie
kosmicznym, do Atlantydy – na planie cywilizacyjnym, do orgii – na planie ludzkim,
do ciemności – na planie wegetatywnym oraz podobnie cyklicznego stwarzania opartego
na obserwacji stanowiących tu swoiste prawo, rytmów biokosmicznych czy przyrodniczych
(rejestrowanych również, jak to zaznacza Eliade, biologicznie), w którym
koniec jednego okresu staje się początkiem drugiego 64 i dzieje się tak ad infinitum (co
można uznać za uzasadnienie tezy Eliadego o swoistej bezczasowości mitu archaicznego
– odpowiednika wieczności w micie nowoczesnym – skoro każdy kolejny nawrót
przynosi unieważnienie przeszłości). Tym zaś, co powstaje w wyniku tak zachodzącego
powtórzenia kosmogonii, staje się Życie. Zawiera też mit archaiczny obraz
hierogamii, w szczególności zjednoczenia Nieba i Ziemi 65 w rzeczywistości absolutnej
czy pozaludzkiej, które można tu uznać za wzorzec organizacji przestrzeni wedle zasady
coincidentia oppositorum (zyskującej swoje odbicie w faktach takich, jak ludzkie
małżeństwo, np. połączenie Eneasza z Dydoną następujące podczas burzy sygnalizującej
tyleż połączenie żywiołów, co Nieba z Ziemią użyźnianą deszczem). Ta zasada
obowiązuje zarówno w opisie związków między bogami, jak i w opisie poszczególnych
bóstw, konstytuując obraz wewnętrznej przestrzeni: „Wszystkie te mity dają podwójne
objawienie: z jednej strony objawiają w różnych wersjach biegunowość dwóch postaci
boskich, powstałych z jednego i tego samego źródła i mających to samo przeznaczenie:
64
M. Eliade, op. cit, s. 62-63.
65
Ibidem, s. 34.
66
M. Eliade, Traktat o historii religii, przeł. J. Wierusz-Kowalski, wstęp L. Kołakowski, posłowiem
opatrzył S. Tokarski, Wyd. Opus, Łódź 1993, s. 402.