Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
356
które można zidentyfikować jako strukturę (formę, system) lub antystrukturę bądź też
– w innym ujęciu – jako pochodne od mitu Boga lub od mitu Natury paradygmaty
(kołowy i linearny) lub same te mity.
Z pewnością dla pojęć struktury i antystruktury (jako odpowiedzialnych za łączenie
pojęć kultury i kontrkultury) najlepszym odniesieniem będzie akcentujące
współistnienie stałości i zmiany stwierdzenie Victora Turnera: „Człowiek rozwija się
dzięki antystrukturze, a trwa dzięki strukturze” 46 . Mówi on nie tylko o człowieku;
mówi także o kulturze i – kontrkulturze: „To kultura fabrykuje strukturalne rozróżnienia
i również kultura usuwa te rozróżnienia w sytuacjach liminalnych, ale czyniąc
to, kultura jest zmuszona do użycia języka natury, do zastąpienia swych fikcji
faktami naturalnymi, nawet jeśli cała realność samych tych faktów istnieje tylko w ramach
tworzonych przez pojęcia kultury” 47 . W taki sposób struktura, dla której fundamenty
położył strukturalizm, kojarzona ze stabilną kulturą, zostaje tu powiązana z charakterystycznym
dla liminalności, anty- czy protostrukturalnym (a wywodzącym się
z tradycji Diltheyowskiej „struktury przeżycia”) dynamicznym przejściem, metamorfozą,
zmianą – przy czym, jeśli „liminalność reprezentuje to, co Goffman nazwałby
zrównaniem i pozbawieniem statusu strukturalnego, to ważnym składnikiem
sytuacji liminalnej (...) jest zwiększenie nacisku na naturę kosztem kultury” 48 . Struktura,
za którą stoi określone prawo (przenosząc kwestię na poziom metafizyczny
można by dodać: Boskie), ma charakter konserwatywny i przeciwstawia się antystrukturze
reprezentującej w gruncie rzeczy (domagające się przywołania zasady coincidentia
oppositorum) całe spektrum potencjalności czy alternatyw pozwalających
na (w perspektywie koncepcji Turnera przede wszystkim społeczną) innowację w zakresie
modeli, symboli i wzorców kulturowych.
Wedle niego, po stronie struktury stoi celowa (poprzez teleologię akcentująca linearny
wymiar czasu) praca w kalwinizmie postrzegana wręcz jako obiektywizacja
naznaczenia Boskim wyborem domagająca się prawie ascetycznego podejścia do
świata, naznaczona nakazem i obowiązkiem. Antystruktura natomiast, postrzegana
jako dokonujący się poniekąd bez celu i „bez reguł” 49 przepływ, poprzez zwierciadlane
odwrócenia skoligacony z żywiołem ludycznym (liminalność, symbolizowana
w obrzędzie przez grób będący zarazem łonem 50 ), a w dalszej konsekwencji z grą.
Odwoływać się tu więc by trzeba szczególnie do bogów-tricksterów 51 , bogów-prześmiewców
52 , w każdym razie w konsekwencji zabawa czy gra bywa sygnałem wręcz
destabilizacji prawa, w tym moralnego. Inna rzecz, że w zamian przynosi jednostce
poczucie wolności (stanowiącej pozytywną stronę nieładu całości).
Traktując te kategorie jako archetypy decydujące o wymienianiu się miejscami
w procesie, „w którym antystruktura jest okresowo przekształcana w strukturę, a struk-
46
V. Turner, Przedstawienie w życiu codziennym, życie codzienne w przedstawieniu [w:] idem, Od
rytuału do teatru, przeł. M. i J. Dziekanowie, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2005, s. 191.
47
Idem, Przejścia, marginesy i bieda: religijne symbole „communitas” [w:] idem, Gry społeczne, pola
i metafory. Symboliczne działanie w społeczeństwie, przeł. W. Usakiewicz, Wyd. UJ, Kraków 2005, s. 213.
48
Ibidem, s. 212.
49
V. Turener, Od liminalności do liminoidalności [w:] Od rytuału..., op. cit., s. 92.
50
Idem, Przejścia, marginesy..., op. cit. s. 218; por. też: M. Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais'go...,
op.cit.
51
E. Mieletinski, Poetyka mitu, przeł. J. Dacyngier, przedm. opatrzyła M. R. Mayenowa, PIW, Warszawa 1981.
52
Zob.: R. Caillois, Gry i ludzie, przeł. A. Tatarkiewicz, M. Żurowska, Oficyna Wyd. Volumen,
Warszawa 1997, s. 119 i nast.
53
V. Turner, Metafory antystruktury w kulturze religijnej [w:] idem, Gry..., op. cit., s. 239.
54
Idem, Przejścia, marginesy..., op. cit., s. 213-214.