Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
354
i Newtona symbolami określonej opcji myślowej, uznając linearność za domenę (tradycyjnej)
nauki, dokonuje znamiennego przeciwstawienia dzieła, jak je określa, „newtonowskiego”
rozumianego jako skończona całość, wyraziście gatunkowo określona,
strukturalnie zamknięta oraz obdarzona sensem (Barthes określa to mocniej: związana
z metafizyką prawdy, której gwarantem ma być pismo), a zarazem organicznie połączona
z innymi dziełami – dynamicznemu tekstowi, widzianemu w perspektywie języka jako
nieskończoności tautologicznych transformacji.
W sztuce jednak znajdziemy podobne zjawiska. W literaturze można w taki sposób,
jak to czyni Bachtin 36 , wyróżnić powieść „monologiczną” bądź ideologiczną
oraz dialogiczną, czyli powieść o idei, zarazem wiążąc z tą pierwszą autora-Boga,
a z drugą – żywy dialog bohaterów, a nawet monolog bohatera, który przekształca
się w dialog z sobą. W skrajnej postaci tradycyjna powieść oparta na linearnej fabule
(stanowiąca, nawiasem mówiąc, wzorzec dla tradycyjnego historiograficznego
dzieła) i „głównym” bohaterze czy narratorze wszechwiedzącym uzyskuje swoją
kontrkulturową realizację w antypowieści typu francuskiego nouveau roman, w którym
dynamika wypiera statykę: linearna fabuła zastąpiona zostaje kołowymi nawrotami
(jak w Dżin. Czerwona wyrwa w bruku ulicznym Alaine'a Robbe-Grileta),
a bohater staje się wewnętrznie niejednorodny, polimorficzny (jak w powieściach
Nathalie Sarraute czy Teodora Parnickiego). Ostatecznie można wydobyć te elementy
z antypowieści czytelne również w „antyteatrze” reprezentowanym przez takich
twórców, jak Samuel Beckett, Eugène Ionesco, Arthur Adamov, Jean Genet 37 .
Za odpowiednik antypowieści można uznać muzykę serialną, dodekafoniczną, np.
Schönberga, przeciwstawiającą się systemowi molowo-durowemu 38 . Umberto Eco
przeciwstawia w perspektywie interpretacji dziełom zamkniętym takim, jak fugi
Bacha, muzykę Pierre'a Bouleza jako ilustrację dzieła otwartego, by wskazać na
możliwości tworzenia różnych form zależnych od inicjatywy interpretatora, który
tym samym skłaniany jest raczej do ruchu niż do podporządkowania się jedynej
możliwej koncepcji twórcy. Uzmysławia przy tym:
Za tą poetyką jednoznaczności i konieczności stał cały zorganizowany kosmos,
cała hierarchia bytów i praw (…), którą każdy powinien rozumieć w jedyny możliwy
sposób, to znaczy w perspektywie twórczego Logos. (...) Ilustrację otwartego charakteru
sztuki w nowoczesnym tego słowa znaczeniu znajdziemy w sztuce baroku. (...)
Forma baroku, przeciwnie, jest dynamiczna (...) 39 .
Poprzez barok zatem, podobnie jak w przytaczanych wcześniej poglądach Wölfflina,
wracamy do współczesności, ale zarazem uświadamiamy sobie, że tego typu
rozwiązania opierające się na dynamice stanowią powtarzalny element przemian
kulturowych. Koncepcja antyartysty, jaką w sztukach plastycznych realizuje Yves
Klein, również oparta jest na buncie wobec stanowiącej ostoję porządku, hołubionej
przez klasycystyczną sztukę linii 40 . Poprzez klasycyzm zatem znowu możemy
odróżnić współczesność, sięgając jednak głęboko w czasie.
(Dokończenie z poprzedniej strony) idem, Teoria tekstu, przeł. A. Milecki [w:] Współczesna teoria
badań literackich za granicą. Antologia, oprac. H. Markiewicz, t. IV, cz.2, WL, Kraków 1996.
36
M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, przeł. N. Modzelewska, PIW, Warszawa 1970.
37
W. Julius, Nouveau roman und anti-théâtre. Robbe-Grillet, Butor, Sarraute, C. Simon, Beckett,
Ionesco, Adamov, Genet, Eine Einführung, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgardt 1972.
38
M. Gołaszewska, Estetyka i antyestetyka, WP, Warszawa 1984, s. 204.
39
U. Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, przeł. J. Gałuszka,
L. Eustachiewicz, A. Kreisberg i M. Oleksiuk, Czytelnik, Warszawa 1994, s. 30-31.
40
M. Gołaszewska, op. cit., s. 95.