Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
351
charakterze w ogóle nowożytności (wykazującej się romantycznymi cechami), która
„do dziś nam towarzyszy” 25 . Zasadność takiego postawienia sprawy można by uznać
zważywszy na np. zasięg „etyki autentyczności” przez Charlesa Taylora traktowanej
jako „dziecko romantyzmu” 26 .
Znamienne zatem, że romantyzm „zstępujący do głębi”, a więc eksponujący wewnętrzny
wymiar Natury, jest pokazywany jako sprowadzający do wspólnego mianownika
(autentyczności kulturowej) różne pierwiastki pozostające w opozycji do kultury
oficjalnej: pogański (w przeciwieństwie do chrześcijańskiego), północny (w przeciwieństwie
do... zachodniego), słowiański (w przeciwieństwie do rzymskiego, przez
który rozumieć należy całą hierarchiczną tradycję cesarstwa, także odrodzonego).
Temu wydobyciu „wewnętrznego” wymiaru rzeczywistości (zmarginalizowanego
przez europejską kulturę oficjalną) towarzyszy wydobycie wewnętrznego wymiaru
poznania (zmarginalizowanego przez Rozum): podświadomości, snów, duchów, wiedzy
alchemicznej o przemianach i medycznej – o leczniczej i zabijającej mocy Natury.
W pojęciu „człowieka wewnętrznego” łączą się przy tym doświadczenia nie
oficjalnego Kościoła, a mistyków chrześcijańskich, filozofii hinduskiej, gnozy czy parapsychologii.
Wreszcie romantyczna idea correspondances wprowadza pojęcie analogii
zamiast związku przyczynowo-skutkowego.
Nie bez znaczenia dla tego kontrkulturowego (w owym „kontr-” przejawia się
bunt wobec stałości) nastawienia pozostaje też fakt biograficzny: młodość stanowiąca
moment uwalniania się z hierarchii rodzinnych przy jednoczesnym dążeniu
do wtopienia się w wielką całość kosmosu ujawniałaby też inną diametralną zmianę
przynależności: przejście od mitu nowoczesnego do archaicznego i od paradygmatu
linearnego do kołowego. Oznacza to zarazem odkrycie znaczenia mitu jako sposobu
ujmowania rzeczywistości.
Znamienne, że w ujęciu Janion dokonuje się bezpośrednie przejście od „kontrkulturowej”
perspektywy stosowanej wobec romantyzmu do „kulturowego” ujęcia jego
następstw (określanego jako romantyczny „nowożytny paradygmat kultury”). Stanowi
to poniekąd odwracające odbicie mającej utrwaloną tradycję sytuacji, w której
w istocie prawo natury staje się prawem pochodnym od prawa Boga 27 . Nie może to
jednak zatrzeć faktu, że taka, jeśli nie zabsolutyzowana, to w każdym razie zdecydowanie
przesłaniająca to, co nią nie jest, kultura raz po raz konfrontowana jest nie tylko
teoretycznie z jej przeciwieństwem kontrkulturą, a w niektórych okresach to wcielająca
zmianę „kontrkultura” zdaje się przesłaniać rozumianą jako struktura czy forma
kulturę. Jeżeli jednak dla pokazania siły tej przemożnej dynamiki Janion odwołała się
do romantyzmu, być może nie od rzeczy będzie przypomnieć inne, mianowicie Wölfflinowskie
przeciwstawienie, które na przykładzie malarstwa wydobywa podobne
jak w przypadku opozycji mitu Natury wskrzeszanego przez romantyzm i mitu nowoczesnego,
a potem jego zdesakralizowanej wersji w postaci modernizmu obecnego
także w kulturze mieszczańskiej – zróżnicowanie epok jak barok i renesans.
Charakterystyczne, że wyeksponowana przez Wölfflina (na przykładzie architektury)
różnica między renesansem a barokiem ma charakter metafizyczny. Renesans
25
Ibidem, s. 26.
26
Ch. Taylor, Etyka autentyczności, przeł. A. Pawelec, SIW Znak, Kraków 1996, s. 27.
27
Takie rozumienie prawa naturalnego jako „wiecznego” prawa Boskiego znajdziemy zarówno u św.
Augustyna, jak i u Tomasza z Akwinu: realizując stałość umysłu Boga nie tylko przenika ono naturę, ale
i zapisane zostaje w człowieku. Zob.: R. Tokarczyk, op. cit., s. 127. W konkretnym przypadku teorii (a i praktyki)
społecznej, mianowicie mieszczańskiej, takie podporządkowanie wydobywa Ossowska (op. cit.,
s. 287-288), pokazując jak prawo Boskie traktowane być może jako naturalne, co pozwala na tworzenie
uniwersalnego katechizmu postępowania obowiązującego wszystkich.