Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
350
New Age. Znamienne, że dokonujący jej krytyki Michel Lacroix 20 dostrzega ostrą opozycję
między kulturą zachodnią wykrystalizowaną na podłożu religii monoteistycznej
(mitu nowoczesnego), co pociąga za sobą poczucie niepowtarzalności i skończoności
człowieka jako jednostki i odróżnienie przy tym przedmiotu od podmiotu, a także przyjęcie,
że żyje się w związku z naturą, ale nie we wspólnocie z nią, a koncepcją New Age
traktowaną jako oferta świata bezproblemowego, opartego w dużej mierze na obcych,
ale spłyconych, tradycjach, zarówno Wschodu, jak indiańskiej czy afrykańskiej (a więc
sytuujących się po stronie mitu archaicznego), zaś wbrew sugerowanej atrakcyjnej
wizji zmierzającą w istocie do ukonstytuowania świata totalitarnego, który sygnować
ma niewinnie Gaia. Za pomocą tego ostatniego odwołania przeciwstawia on zresztą monoteizmowi
jako obcą także całą tradycję grecko-rzymską, choć co do jej udziału w konstytuowaniu
fundamentów europejskiej kultury trudno się spierać.
Natomiast charakteryzując romantyzm, Maria Janion stwierdza:„Podstawę myślenia
romantycznego stanowi przeciwstawienie «natury» i «kultury», czyli «uczucia»
i «rozumu», «życia» i «cywilizacji», «prawd życiowych» i «prawd martwych»,
irracjonalnego i racjonalnego, autentyczności i fałszu, spontanicznej, konkretnej, bezpośredniej
pierwotności życia i ogładzonej, abstrakcyjnej wtórności rozumu” 21 . Budując
te opozycje, stawia ona romantyzm po stronie pierwszych z ich członów, stronę
drugą wiążąc jednocześnie ze średniowieczną kulturą dworsko-feudalną (którą moglibyśmy
tu utożsamić z Bachtinowską kulturą oficjalną średniowiecza, a tym samym
zbliżyć z kolei romantyzm ku „światoodczuciu” kultury ludowej tego okresu, w ujęciu
Bachtinowskim – kultury karnawałowej 22 ). Podobnie po przeciwnej stronie wobec
romantyzmu stawia ona kulturę mieszczańską XIX wieku – tę kulturę, w której wszak
można odnaleźć, ze względu na stan posiadania, zarówno konserwatywny (a z punktu
widzenia lewicy: reakcyjny) związek z zajmującą najwyższe miejsce w hierarchii
społecznej burżuazją, jak i traktowanie praw natury jako pochodnych od prawa Boga,
a w konsekwencji – praktycznie (nie przypadkiem krytykowaną przez „cyganerię” artystyczną
przełomu XIX i XX wieku) deprecjację ciała i prawdziwych emocji, podporządkowanych
grzebiącemu je w materialności małżeństwu 23 jako wyzbytemu
autentyzmu zewnętrznemu faktowi społecznemu. W obu przypadkach przeciwstawia
więc Janion w istocie romantyzm kulturze oficjalnej warstw panujących – w średniowieczu
wywodzących się z rycerstwa przedstawiającego się jako świecka reprezentacja
wartości chrześcijaństwa, a po rewolucji francuskiej zdominowanych przez
burżuazję. Oficjalna kultura oparta zostaje bowiem na idealizującej wizji rzeczywistości
odwołującej się do sankcji Boskiej. Tymczasem romantyzm przynosi myślenie
konkretne o życiu, jakim jest ono w swej istocie, co prowadzi bezpośrednio ku
filozofii życia związanej z pojmowaniem Natury jako (wedle Fryderyka Schillera) istnienia
spontanicznego (a spontaniczność ta rodzi się z emocji), przeciwstawianego
istnieniu mechanicznemu 24 (czyli właściwie i racjonalnemu). Z takiego przede wszystkim
jego opozycyjnego usytuowania Janion wyciąga wniosek o kontrkulturowym
20
M. Lacroix, Ideologia New Age, przeł. z franc. M. Gałuszka, Katowice 1999.
21
M. Janion, Gorączka romantyczna [w:] eadem, Prace wybrane, t. I, Universitas, Kraków 2000, s. 24 i nast.
22
Charakterystyczne zresztą, że D. R. Moser (Auf dem Weg zu neuen Mythen oder Von der Schwierichkeit
falschen Theorien abzuschwören, Euphorion, nr 3-4, 1991) zarzuca Bachtinowi konstruowanie
w swej koncepcji obrazu świata jako wymarzonej kontrkultury, która wówczas nie istniała. Nawiasem
mówiąc, „system karnawałowy” wielokrotnie wraca u Eliadego jako czas, w którym do głosu dochodzą
wyznaczniki mitu archaicznego. Zob.: Mircea Eliade, Mit wiecznego powrotu, przeł. K. Kocjan, Wyd.
KR, Warszawa 1998, s. 67, 79, 99)
23
M. Ossowska, Moralność mieszczańska, Wyd. PAN, Wrocław 1985.
24
M. Janion, op. cit, s. 24-25.