Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
347
odpowiednik Boga) lub „wysoka” Kultura. Zyskując niezależność, mogą zatem uzależniać,
podporządkowywać sobie to, co powstaje jako ich odbicie, powielenie czy
nawet przekształcenie. Toteż można by powiedzieć, że w ten sposób Kultura ta uzyskuje
w ludzkim świecie pozycję czysto duchowego, Jedynego Boga, zewnętrznego
w stosunku do zmiennej rzeczywistości, zajmującego nadrzędną pozycję ponad światem
– i także w zdesakralizowanej postaci staje się jego odpowiednikiem. Można by
rzec, że ta Kultura „przez duże K”, teoretycznie dzieło człowieka, w istocie uzyskuje
praktycznie nad nim przewagę, przekształcając się we wzorzec, a zatem stając się kwintesencją
stałości, czyli prawa (Bachtin mówiłby tu o kulturze oficjalnej, której kanon
uznawany jest za gwarant realizmu 15 ). Tak czy inaczej, rozumiane w ten sposób dzieła
mogą stanowić swoistą kwintesencję samego ukształtowania, zamknięcia, skończenia,
skądinąd rugującą potrzebę podłoża, na którym powstały, pojawiając się jako zbiór gotowych
efektów działań artystycznych, naukowych i innych, poprzez swoje zamknięcie
wydają się reprezentować specyfikę – czy nawet istotę – kultury stanowiącej kanon,
ustanawiającej prawo. Poza tak rozumianą Kulturą mieści się więc wszystko, co nie
uzyskało statusu samoistnego „dzieła”, toteż nadanie owej Kulturze wspomnianego nadrzędnego
statusu oznaczać będzie, że to, co się w tym zakresie nie mieści i stanowi obszar
kontrkultury czy Natury, będzie podlegało kształtowaniu przez nią. Dotyczy to przede
wszystkim człowieka – jego umysłu i życia.
Dwa kolejne rozumienia kultury charakteryzują ją jako proces kultywacji, który
zresztą zakładać musi zarówno obecność zabiegów selekcji podtrzymujących określone
efekty, jak i eliminacji niepożądanych elementów usuwanych jak usuwa się chwasty,
więc ostatecznie obejmujący działania o antynomicznym charakterze zmierzające
jednak do celowego, rozumnego ukształtowania jakiegoś „niekulturalnego”,
kontrkulturowego czy naturalnego, poddanego temu zabiegowi przedmiotu bądź
podłoża tego procesu. Dla tego rozumienia kultury oczywistym odniesieniem wydaje
się stare, Cyceroniańskie jej ujęcie jako uprawy, które z założenia zawiera w sobie
obraz podlegającego uprawie obszaru trudnych do opanowania sił reprezentujących
dzikość i barbarzyństwo, odpowiadających bezkształtowi, bezforemności, brakowi
struktury – choć tutaj zostaje ono poszerzone. W ramach tego poszerzonego rozumienia
oddziaływania kultury podlegający mu przedmiot może stanowić albo
umysł, a więc wymiar duchowy czy mentalny człowieka, albo życie, a więc wymiar
istnienia fizyczny, materialny, biologiczny. W tym sensie zamysł oddziaływania kultury
na to, co w człowieku nią nie jest, staje się totalny.
Kultura (przez małe „k”) pojawia się zatem w dającym jej przewagę prawa nad
przypadkowością, reguły nad nieregularnością, wzorca nad odbiciem, a więc także idei
(czy ducha) nad materią połączeniu z jej przeciwieństwem i zmierza do ukształtowania
go jako dzieła wykonanego z bezkształtnego, naznaczonego wielością tendencji,
umysłu lub życia poprzez podporządkowanie ich, jak można tu przyjąć, zewnętrznej
formie i wewnętrznemu strukturalnemu porządkowi.
Echa Cyceroniańskiego postrzegania kultury jako celowej „uprawy umysłu” wiodącej
do określonego efektu w jego ramach odnaleźć można szczególnie w pierwszym
ze wspomnianych przypadków: kultury rozumianej jako szlachetny szczep wyrastający
na dzikim pniu umysłu. Angielscy autorzy nie dokonują wewnętrznego
różnicowania tego umysłu. Najbardziej przekonujące byłoby ujęcie go jako nieświadomego
(a tym samym zakotwiczonego w emocjach, biologicznych instynktach,
15
M. Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przeł.
A. i A. Goreniowie, oprac., wstęp, komentarze i weryfikacja przekładu S. Balbus, W L, Kraków 1975.