Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
346
Można zatem powiedzieć, że ta wizja zawiera dwa nakładające się i przenikające ze
sobą obrazy, z których jeden wydobywa statyczny (prawo), drugi zaś – dynamiczny (przejście,
metamorfoza) aspekt rzeczywistości. W pierwszym przypadku ukonstytuować
można widzenie przestrzeni zewnętrznej, a zatem zakładającej hierarchię, i formy skończonej
w czasie (linearnym, zamkniętym między początkiem a końcem), w drugiej
– przestrzeni wewnętrznej (opartej na zasadzie coincidentia oppositorum) i czasu cyrkularnego.
Gdyby szukać dla tych aspektów najbardziej generalnych odniesień powiedziałabym,
że ten pierwszy obraz możliwy jest do ukonstytuowania dzięki obecności
w kulturze podstawowej figury (osobowego, a więc reprezentującego określoną, zamkniętą
formę) Boga, reprezentanta judeochrześcijańskiego mitu nowoczesnego (i może
nie tylko judeochrześcijańskiego), który stwarza świat i ustanawia w nim nadrzędne,
stabilne prawo 12 podczas, gdy ten drugi opiera się na figurze Natury, która
– jako wieczna odnowicielka, jak ją nazywał Owidiusz dający w swych Metamorfozach
bodaj najpełniejszy obraz mitów archaicznych jest wcieleniem życia jako
wyrazu zmiany i dynamiki 13 .
Przejdźmy jednak jeszcze do drugiej możliwości. O ile bowiem ta pierwsza kulturę
(jako strukturę czy formę) czyniła mimo wszystko i przede wszystkim pasem
transmisyjnym ludzkiej aktywności w zakresie tworzenia, przekazywania, ale też oddziaływania
za jej pośrednictwem na innego człowieka (grupę) instrumentem umożliwiającym
przepływ dokonujący się między biegunami, jakie wyznaczała ludzka
podmiotowość, o tyle ściśle kulturoznawczy punkt widzenia wspominanych wcześniej
angielskich autorów 14 buduje, jak się wydaje, przede wszystkim wyraźną hierarchię,
w której to kultura staje się poniekąd nadrzędnym czynnikiem, szczególnie
wtedy, gdy mowa o kulturze przez duże „K” – bo za jej pochodną można uznać poniekąd
pozostałe sposoby przejawiania się kultury jako kształtującej podlegający jej
działaniu materiał.
Zasadnicze określenie Kultury przynosi jej rozumienie jako tego, co zostało stworzone
przez człowieka, lecz wydaje się uzyskiwać samoistność i autonomię, wyzwalać
się spod jego kurateli jako skończone dzieło czy wielość dzieł pozbawionych już
związku z ze zmiennością (Natury). Wspomniane dzieła zostały wprawdzie stworzone
przez umysł i odbijają życie, ale ponieważ jest to „(umysł) kulturalny” lub „kulturalne
(życie)”, więc po odcięciu pępowiny z twórcą (zawierającym w sobie także pierwiastek
podlegający kształtowaniu) i z konkretną czasoprzestrzenią (rzeczywistością, w jakiej
dzieło powstało, wszakże wykraczającą poza kulturę, ponieważ jest nie tylko
ludzka) zdolne są właściwie (owe struktury) istnieć jako czysto duchowa (w filozofii
chrześcijańskiej reprezentująca stałość bytu idea platońska stanowiła przez wieki
12
To prawo uzasadnia rozumienie logosu jako powszechnej prawidłowości świata, a więc stałości,
rozumu kosmicznego u stoików, hipostazy rozumu bóstwa u neoplatoników (i rozumu absolutnego),
a wreszcie Słowa-Syna Bożego w teologii chrześcijańskiej. Takie pojmowanie staje w opozycji z rozumieniem
logosu jako prawa wiecznej zmienności, bo – jak zauważa Roman Tokarczyk – „Tam,
gdzie nie było idei natury (np. w Starym Testamencie), nie mogło też być miejsca dla idei prawa natury”.
R. Tokarczyk, Klasycy praw natury, Wyd. Lubelskie, Lublin 1988, s. 18.
13
Owidiusz, Metamorfozy, przeł. A. Kamieńska (ks. I-IX, w. 175) i S. Stabryła (ks. IX, w. 176-ks.
XV), oprac. S. Stabryła., wyd. II, zmienione, Wrocław 1995. Por. też: J. P. Vernant (Mit i religia w Grecji
starożytnej, przeł. K. Środa, Fundacja Aletheia, Warszawa 1998) – który, jakkolwiek daleki od
łączenia bogów greckich z religią natury, zwraca uwagę, że bogowie ci reprezentowali nie osoby, a siły.
W tym sensie siły te stają się reprezentacją Natury takiej, jak ją postrzegał potem Owidiusz. Przypomnijmy,
że Robert Lenoble (Esquisse d'une histoire de l'idée de nature, Paris 1969) w przytoczonych
dziesiątkach definicji natury odnalazł tylko jedną ich cechę wspólną: dynamikę, zmianę, ruch wyrażające
to jej szczególne prawo.
14
E. Baldwin, B. Longhurst, S. McCracken, M. Ogborn, G. Smith, op. cit., s. 24-27.