Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Lidia Wiśniewska – Kultura i kontrkultura (w perspektywie mitów i paradygmatów)
344
jest uwewnętrzniana przez odbiorcę (indywidualnego lub zbiorowego).
Kultura uzyskuje najszerszy zasięg wtedy, gdy posiada wymiar zbiorowy. Jednak,
przywołując koncepcję Ralpha Lintona, można uznać ją za odgrywającą zasadniczą
rolę w życiu zbiorowym już wtedy, gdy mówimy o bodaj dwu osobach, między którymi
następuje jej przekazanie. Krótko mówiąc, każda z tych osób występuje jako samoistna,
bez odwołania do kontekstu zbiorowości ze swojej strony, natomiast dzięki
aktowi komunikowania kultury wytwarzana jest zbiorowość o minimalnym zasięgu.
Kultura więc pełni tu rolę łącznika, który z jednostek wytwarza całość o charakterze
coincidentia oppositorum.
Ponadto, w swoim minimalistycznym przejawie kultura nie tylko wychodzi od jednostki,
ale w krańcowych przypadkach istnieje nawet wtedy, gdy jednostka, ograniczając
się do tworzenia jej, nie wykonuje gestu przekazania – jak przyjmuje Stefan
Czarnowski 6 . Krótko mówiąc, kultura może być uzewnętrzniana pomimo że odbiorca
jej nie uwewnętrzni – nie ma w tym momencie odbiorcy, a zatem i rozerwaniu ulega
akt komunikacji. W tym przypadku kultura nie odgrywa roli spoiwa, ale, wręcz odwrotnie,
wprowadza pęknięcie. Kulturowy wytwór staje się zamkniętym faktem, zobiektywizowanym,
ale ustatycznionym. Jednak wspomniana autorka wprowadza tu
jeszcze jeden warunek sine qua non: kulturowe fakty są powtarzalne, tym samym
wprowadzają swoisty rytm kultury wyznaczający, jak to można interpretować, jej czas
cyrkularny. Krótko mówiąc, jeśli pojawi się kolejny, nawet niekomunikowalny fakt
o podobnym charakterze jak ów pierwszy, zamknięty i ustatyczniony, obydwa fakty
wchodzą już w dynamiczny akt „komunikacji” między sobą. Sygnują one zatem wyłonienie
się z poszczególnych jednostek całości, jaką jest kultura.
Otwiera to drogę do spojrzenia jeszcze szerszego: pojedyncza kultura jako fakt jednostkowy
wchodzi także w relacje „komunikacyjne” z innymi kulturami, postrzeganymi
jako fakty jednostkowe. Nowicka podkreśla że „w poszczególne kultury wbudowane są
immanentne mechanizmy zmiany. Te podstawowe mechanizmy to ewolucja i adaptacja
do określonego środowiska oraz dyfuzja kulturowa. Pierwsze dwa typy mają charakter
endogenny, trzeci egzogenny” 7 . Przyjrzyjmy się wymienionym możliwościom. Pojedynczy,
niekomunikowalny fakt kulturowy, który prowadzi do pęknięcia aktu komunikacyjnego
w powiązaniu z innym podobnym, prowadzić może do wyznaczenia nowego
ukierunkowania w ramach danej kultury, a więc do ewolucji jako stopniowego, wewnętrznego
przejścia od jednego stanu do drugiego. Jednak mechanizm adaptacji do
określonego środowiska (można przyjąć, że także, a może przede wszystkim, naturalnego)
jest już zjawiskiem innego rodzaju: dochodzi do „aktu komunikacji” między jednostkami
takimi jak kultura i natura (tutaj reprezentować może wszystko, co daną kulturą
nie jest, więc i natura, i inne kultury – uznawane np. za dzikie, barbarzyńskie
etc. 8 ). W łagodniejszej formie chodzić będzie o relacje z tym, co kulturami nie jest. Wtedy
jednak między poszczególnymi kulturami dochodzi do komunikacji odpowiedzialnej za
dyfuzję kulturową, która wiąże poszczególne kultury znowu w całość (przeciwstawianą
lub zbliżaną ku naturze jako całości, w zależności od tego, czy uznaje się, że relacja z tą
ostatnią jest relacją pęknięcia czy komunikacji). Jednak w każdym z wymienionych przypadków
jednak ujawnia się ambiwalencja sił powstających między stabilnymi biegunami.
5
Za: ibidem, s. 50.
6
Za: ibidem, s. 51.
7
Ibidem, s. 53.
8
Zob. np.: W. Nippel, Ethnic images in classical antiquity [w:] Imagology. The cultural construction
and literary representation of national charakter. The critical survey, ed. by M. Beller and
J. Leerssen. Amsterdam, Editions Rodopi B.V., New York 2007, s. 35 i nast.