Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Antonina Szybowska – Humanoetologia Desmonda Morrisa w poszukiwaniu granic ludzkiego zachowania
327
gatunku. Otwieramy usta przy karmieniu małego dziecka, czujemy swędzenie, kiedy
ktoś niedaleko intensywnie się drapie, „zarażamy się” ziewaniem. Kwestia infekowania
się gestami to temat otwarty, wydaje się, że obiecującą perspektywę badawczą oferuje
tu memetyka 49 . Inne podejmowane przez Morrisa tematy to postawy związane z formami
kultu, często związane z okazywaniem uległości bądź dominacji. To także zachowania
sportowe, o których traktuje książka The soccer tribe (Morris był wieloletnim
prezesem klubu piłkarskiego Oxford United). Przykładem brawury autora niech będzie
analiza sposobów okazywania przez sportowców radości ze zwycięstwa, w której
między innymi porównuje zwyczaj lania szampana przez stojących na podium
zwycięzców wyścigów żużlowych z ejakulacją dominującego samca alfa.
Morrisowska humanoetologia to nie tylko bardzo ciekawy konglomerat niezwykle
wnikliwych obserwacji. To także opowieść o granicach czy też raczej ich braku bądź wielkiej
płynności. Zagadnienia dotyczące ludzkiej kinetyki dotykają szeregu problemów,
z których część związana jest z rozpatrywaniem samej istoty człowieczeństwa i włączają
się w obecny w filozofii europejskiej dialog na temat relacji między kulturą a naturą,
o to czy człowieka pojmujemy jako jej integralny element (dla Morrisa to oczywiste),
czy też jako istotę przekraczającą ją, co jest tropem mającym długą tradycję
w europejskich dziejach myślenia o człowieku 50 . Koleiny po platońskim powozie
wyżłobione są nawet w języku 51 , choć nie jest to przecież jedyny środek lokomocji.
Morris z niewzruszoną pewnością wpisuje się w dominującą wśród badaczy o nastawieniu
neoewolucjonistycznym koncepcję człowieka uniwersalnego. Ubolewa on,
iż naturalną inklinacją wykształconego Europejczyka jest zauważać różnice i pomijać
podobieństwa 52 . To programowe zerwanie z europocentryzmem widać w podejściu
Morrisa na każdym kroku. Zajmuje on stanowczą postawę wobec dylematu czy to kultura,
czy raczej nasze biologiczne wyposażenie jest tym, przez co definiujemy samych
siebie i kwestia determinizmów nie wydaje się go peszyć. 53 Pisze: „należy odrzucić
plemienne mrzonki: Bo jeśli chodzi o sprawy istotne – wszyscy jesteśmy tacy sami.” 54
„Język” ciała jest tą cudowną dziedziną, tym reliktem przeszłości, który daje nadzieję
na wspólne porozumienie, zaś dzięki zdobytej wiedzy na temat naszej natury być może
unikniemy katastrofy, jaką niesie będące konsekwencją niebywałego sukcesu populacyjnego
naszego gatunku zjawisko przeludnienia. „Jak długo możemy się do siebie uśmiechać,
wspólnie cieszyć się, całować, ściskać, pokazywać sobie coś palcem czy
ruchem głowy, jest nadzieja na pokojową przyszłość.” 55
49
Por. wspomniana już wcześniej publikacja: A. Szybowska, Ewolucja gestów. O sposobach badania
„kinetyki człowieka” – propozycja metodologiczna [w:] Teksty z ulicy nr 12, Zeszyt memetyczny,
Wyd. UŚ, Katowice 2008. Dostępny także na stronie www.memetyka.pl
50
J. Lejman, Ewolucja ludzkiej samowiedzy gatunkowej. Dzieje prób zdefiniowania relacji człowiek
– zwierzę, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008, R. Speamann, O pojęciu natury ludzkiej [w:] Człowiek
w nauce współczesnej. Rozmowy w Castel Gandolfo, red. K. Michalski, Kraków 2006, s. 105-121, A. Pobojewska,
Jedna natura – wiele kultur, jedna kultura – wiele natur [w:] Między sensem a genami, red.
B.Tuchańska, PWN, Warszawa 1992, s. 178-181.
51
Opozycji homo – animal w języku i kulturze poświęcony jest 15 tom serii wydawniczej Język a kultura,
www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/
52
Zadania typu „znajdź różnice” są stałym elementem edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej w Polsce.
53
Por.: L. Ferry, J. D. Vincent, Co to jest człowiek? Przeł. M. Milewska, PIW, Warszawa 2003. Zob.
także: Dylematy współczesnej cywilizacji a natura człowieka, red. J. Reykowski, T. Bielicki, Poznań
1998, Zysk i S-ka.
54
D.Morris, Magia ciała…, s. 19.
55
D.Morris, Zwierzę zwane człowiekiem…, s. 46.