Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Antonina Szybowska – Humanoetologia Desmonda Morrisa w poszukiwaniu granic ludzkiego zachowania
321
językiem ma ją w jakiś sposób nobilitować – język, logos już przez Arystotelesa
traktowany był jako wyróżnik człowieka, owej „korony stworzenia” mającej jakościowo
inny status niż zwierzęta. A przecież obszar ten jest o wiele starszy od mowy
werbalnej, bynajmniej nie stanowi ludzkiego monopolu i „przetrwał jako cudowny
relikt okre-su pierwotnego” 17 . Wieża Babel nie jest pustą metaforą – to symbol procesu
rozciągniętego w czasie, wikłającego plemiona w gramatykę i strukturę danego
języka budującego różnice, wznoszącego mury niechęci, obcości i niezrozumienia
(„Mowa stała się jednym z głównych systemów antykomunikacyjnych naszego
gatunku” – mówi Morris 18 ). Próby analizy „języka ciała” przy zastosowaniu metod
wypracowanych przez językoznawstwo strukturalne podjęte zostały przez Raya Birdwhistell'a
i nie zakończyły się powodzeniem. Obecnie nowe możliwości badawcze
proponuje kognitywizm, według którego „gesty są pierwotnym sposobem obrazowania
myśli, jak najbardziej ikonicznym (obrazowym) i motywacyjno – wyobrażeniowym,
wywodzącym się bezpośrednio z fizykalnego ludzkiego doświadczenia
i jego bytowania w ontologicznej przestrzeni i czasie” 19 . Oczywiście istnieją pewne
uporządkowane kody gestyczne, jednak są to przede wszystkim systemy tworzone
sztucznie, np. kody płetwonurków i sposoby porozumiewania się w zakonach z klauzurą
milczenia 20 . Najczęściej jednak mamy do czynienia z zanurzeniem w przestrzeń
tak dobrze znaną, że nieuświadomioną, którą E. T. Hall nazywa „pierwotnym
poziomem kulturowym”, czyli niejawnym i w dużej mierze nieuświadomionym zespołem
zasad zachowania, programem, który steruje ludzką komunikacją i ułatwia
procesy selekcji otrzymywanych sygnałów na istotne i nieistotne. 21 W tym przypadku
szczęśliwsza wydaje się być nazwa „komunikacja niewerbalna”, aczkolwiek
i ona nie wyczerpuje obszaru ludzkiego behawioru, oscylując wokół jego komunikacyjnego
aspektu. W przypadku wielu sytuacji opisywanych przez Desmonda Morrisa
trudno mówić o komunikowaniu czegoś jako przekazywaniu informacji – omawia
on bowiem np. zachowania (trudności z przetłumaczeniem angielskiego action),
które podejmujemy nawet, kiedy nikt nas nie widzi. Kolejnym problemem
jest fakt, iż według Morrisa, człowiek wysyła i zarazem odbiera szereg informacji
w sposób nie do końca zracjonalizowany, niejako poza świadomością. Wówczas
termin informacja nabiera szczególnego znaczenia – niezależne od naszej woli kichnięcie
jest informacją wysłaną do towarzyszy o infekcji, którą przechodzimy. Wiele
ludzkich zachowań związanych jest z troską o ciało, z utrzymaniem komfortu fizycznego
czy najzwyczajniej z poruszaniem się i zmienianiem pozycji. Informacja
stanowi tutaj tło. To a piece of information, jak ją nazywa Morris. 22 Myjemy się i drapiemy,
ziewamy, kaszlemy, przeciągamy kończyny, jemy i pijemy, podpieramy się,
wypoczywamy, składamy ramiona i krzyżujemy nogi, siadamy w określony sposób,
stoimy, kładziemy się bądź przyjmujemy pozycję półleżącą, przemieszczamy
na różne sposoby. I choć te osobiste czynności mają znaczenie praktyczne, to wykonujemy
je w określony sposób zdradzający często nastrój, w jakim się znajdujemy
(zdenerwowanie, pośpiech, rozluźnienie). To jakby „podskórny system komunikacji,
17
D. Morris, Zwierzę zwane człowiekiem, tłum. Z. Uhrynowska-Hansz, Prima, Warszawa 1997, s. 43.
18
D. Morris, Zwierzę zwane człowiekiem..., s. 46.
19
J. Antas za: A. Załazińska, Schematy myśli wyrażane w gestach, Gesty metaforyczne obrazujące
abstrakcyjne relacje i zasoby podmiotu mówiącego, Kraków 2001, s.19.
20
K. Jarząbek, Rehabilitacja języka gestów (na przykładzie porozumiewania się zakonników i mniszek),
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999.
21
Por.: E. T. Hall, Poza kulturą, tłum. E. Gwoździak, PWN, Warszawa 2001, oraz inne publikacje
tego autora.
22
D. Morris, Peoplewatching, Vintage Books, London 2002, s. 21.