Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Justyna Szlachta-Misztal – Czy istnieje kultura górnośląska? Rozważania na temat kultury regionu
316
wspomina również książkę Małgorzaty Szejnert, reportaż historyczny jednej z dzielnic
Katowic, Giszowca 30 . Stwierdza, iż w zasadzie książka to: „powikłane śląskie losy,
wiry i zawirowania.” 31 Jest to bowiem opowiedziana w reporterski sposób długa i skomplikowana
historia jednego społeczeństwa, jakim jest społeczność dzisiejszego Giszowca,
typowego przykładu miasta-ogrodu zbudowanego/stworzonego na potrzeby
gospodarcze. Jest to dawna miejscowość zakładowa przystosowana dla potrzeb ówczesnych
pracowników kopalni oraz ich rodzin. Oswojony Górnoślązak nie zapomina
również o Ślązaku z krwi i kości, jakim jest Henryk Waniek. Mówi o nim: „Jest Ślązakiem,
homo silesiensis, wiecznie tułający się po błędnym kole Śląska.” 32 Są to wymowne
słowa, wobec których komentarz jest właściwie zbędny. Warto jednak
wspomnieć o klamrze, która spina trzy sylwetki. To, co łączy te trzy osoby, to niezaprzeczalny
fakt, iż wszyscy oni próbują ukazać górnośląską kulturę, jej charakterystyczne
cechy, wyróżniki, wyznaczniki. Dla Kornhausera jest to utrwalone w pamięci
wspomnienie z dzieciństwa, które pozwala mu dostrzec z perspektywy czasu, czym
charakteryzuje się górnośląska rzeczywistość. U Szejnert to podpatrzone, zbadane
,a później wspaniale wyselekcjonowane najważniejsze zagadnienia, tematy oraz elementy
śląskiego społeczeństwa ukazane na przykładzie dziejów kilku rodzin. W mistrzowski
sposób opowiedziane sagi rodzinne ukazują wygląd oraz funkcjonowanie
wielonarodowego giszowieckiego społeczeństwa. Natomiast Waniek, podróżując wraz
ze swymi bohaterami przez „nieznany”, na nowo odrywany region, przez wielkie „r”,
z jednej strony uporczywie wskrzesza nieistniejący już niemiecki Górny Śląsk, z drugiej,
staje się pisarzem poszukującym, krążącym, zresztą podobnie jak jego główny
bohater Paul, „po swoistym circulos vitiosus”.
Dla samego Netza Górny Śląsk to przede wszystkim: „Gwara, czarna cegła, ciężkie
powietrze. Domy spięte klamrami.” 33 Ważny w tym miejscu staje się fakt, iż jego wyznaczniki
pokrywają się w zasadzie z elementami omówionymi we wcześniejszej części
pracy. Wynika zatem, iż istnieją pewne już utrwalone wyznaczniki i elementy, które
charakteryzują lub chociaż w jakiś sposób określają bądź definiują ten teren.
Podobnie Górny Śląsk upatruje przedstawiciel niemieckiej literatury śląskiej, Horst
Bienek. Dla niego Górny Śląsk to: „Zapachy: zakłady hutnicze, koksownie hałdy szlaki.
Odgłosy: wieże wyciągowe kopalń, kotły parowe, pobliska stacja rozrządowa z lokomotywami,
z trzaskiem zderzaków i z sygnałowymi gwizdkami manewrowych. [...]
Bujna roślinność. Dziewanna.[...]. 34 To elementy materialne, które w zasadzie mogą
przeminąć lub w miarę czasu przemijają. Jednakże dla Bienka rzeczywistość górnośląska
to przede wszystkim «śląska muzyka słów» 35 , to nazwy miast i miejscowości, to
słynne «Pierunie» – słowo w Gliwicach powszechnie znane i dlatego też stereotyp.” 36
Dla Bienka bowiem najważniejszym wyznacznikiem górnośląskiej kultury to właśnie
język, który próbuje scharakteryzować, poświęcając temu zagadnieniu odrębny akapit:
Już na to wskazywałem, że Górnoślązak nie mówi żadnym określonym narzeczem, lecz
wyuczoną w szkole literacką niemczyzną (Schriftdeutsch). Język polski ma wpływ na skład-
30
Wielka księga Ślązaków, [w:] F. Netz, Ćwiczenia…, s. 359-365. Mowa o: M. Szejnert, Czarny
ogród, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.
31
Tamże, s. 363.
32
Homo Silesiensis, [w:] Tamże, s. 358.
33
Pole widzenia..., s. 315.
34
H. Bienek, Opis..., s. 14.
35
Tamże, s. 21.
36
Tamże, s. 22.