Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Justyna Szlachta-Misztal – Czy istnieje kultura górnośląska? Rozważania na temat kultury regionu
312
Do górnośląskiej architektury zalicza się pozostałe po dawnych granicach domy
celne oraz słupki graniczne, które, stojąc przy dawnych punktach granicznych, przypominają
czy może tylko uzmysławiają współczesnemu człowiekowi, jak mogło
wyglądać życie w podzielonym sztucznie jednym terenie.
Do typowo śląskiej panoramy należą liczne dawne baseny przeciwpożarowe z stojącymi
zazwyczaj obok rzeźbami. Jest to na przykład gliwicki Neptun, czy również gliwicka
fontanna z trzema tańczącymi faunami, zwanymi gliwickimi diabełkami. Pozostałością
po niemieckiej kulturze jest zapewne zabudowa miast na planie magdeburskim,
gęsta sieć torów kolejowych oraz spora liczba specyficznych budynków dworców kolejowych,
często występujących nawet w najmniejszych miejscowościach.
Wyznaczniki życia codziennego.
Elementy całokształtu ludzkiego istnienia
Następna, dosyć pojemna grupa specyficznych wyznaczników, to elementy całokształtu
ludzkiego istnienia. Jest to bardzo szerokie spektrum. Mieści się tu wiele aspektów.
Po pierwsze, jest to specyficzna forma pracy oraz związane z nią pracownicze zwyczaje.
Nie przypadkowo uwypukla się tak zwany śląski etos pracy, podkreślając przy
tym bardzo mocno sam wyraz etos. Termin ten określa zespół obyczajów i zwyczajów
charakteryzujący daną grupę społeczną. W przypadku regionu górnośląskiego to przede
wszystkim społeczeństwo górników pracujących w kopalni. Zaraz po kopalnianych
szybach wielkie hutnicze kominy są najbardziej charakterystyczną cechą tego krajobrazu.
W tym miejscu uwypukla swe „doniosłe” znaczenie charakterystyczny górnośląski
przemysł górniczy. Lecz przemysł, który wyrósł na wielu pokoleniach, to przede
wszystkim czynnik ludzki, to ludzie pracujący w jednym zespole. Jak każdy zespół, odznacza
się pewnymi niepisanymi, lecz obowiązującymi wszystkich zasadami. Ze względu
na stale czyhające niebezpieczeństwo 17 to przede wszystkim wzajemna pomoc. Zapewne
z takiej postawy wynika nieodzowne pozdrowienie pomiędzy pracownikami.
Wydawałoby się to naturalnym odruchem. Jednakże ze względu na mocno praktykowany
katolicyzm, jest to staropolskie „Szczęść Boże”.
Częstym obrazkiem związanym z pracą na kopalni był wizerunek kobiet oraz
dzieci oczekujących w dniu wypłaty przed bramą zakładu na swych żywicieli. W tym
miejscu uwypuklała się równocześnie doniosła rola kobiety. To ona bowiem zarządzała
wydatkami rodziny, to ona również dbała, aby te ciężko zarobione pieniądze
trafiały do rodzinnej kasy, a nie do knajpy, do której często udawali się górnicy
po zakończonej szychcie.
Drugi element to sam wizerunek życia codziennego. Ze względu na wielość jego
różnych aspektów jest to bardzo szerokie zagadnienie. Stąd niektóre elementy zostały
tylko zasygnalizowane bez szczegółowego opisu.
Na pierwszy plan wysuwa się tu, dziś już właściwie powoli zanikający, model
śląskiej, wielopokoleniowej rodziny. Ważną rolę odgrywają w niej osoby najstarsze
w rodzinie, tak zwani „starzyki”. Cieszą się oni ogólnym szacunkiem. „Rzykające się”
starsze kobiety oparte na kolorowych poduszeczkach, wyglądające z okien wcześniej
wspomnianych, czerwonych familoków to typowy śląski wizerunek. Oczywiście na
pierwszy plan wysuwa się tu, już wcześniej wspomniana, ogromna rola kobiety, żony
oraz matki. To właściwie do niej należał całokształt utrzymania rodziny, rola mężczyzny
17
Nie bez znaczenia w ostatnim czasie w związku z częstymi wypadkami w kopalniach coraz
częściej można usłyszeć stwierdzenie, iż kopalnia to „fabryka węgla, wdów i sierot”.