Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Justyna Szlachta-Misztal – Czy istnieje kultura górnośląska? Rozważania na temat kultury regionu
308
Autor szkicu Śląsk jako problem socjologiczny wzmocnił tezę niemieckich historiografów
stwierdzeniem, iż kluczową cechą Górnego Śląska jest jego pograniczny
czy też narożnikowy charakter. Owo pogranicze rodzi specyficzną tożsamość. Jest
nim człowiek rozdwojony, rozdarty, często poszukujący siebie, swego jestestwa.
Wspomniany wcześniej Emil Szramek pisał na ten temat: „Wynikiem długiej infiltracji,
czyli mieszaniny narodowej są jednostki nie tylko dwujęzyczne, ale też podwójnego
oblicza narodowego, podobne do kamieni granicznych, które z jednej
strony noszą znamię polskie, z drugiej niemieckie albo też gruszy granicznej, które
na obie strony rodzą. [...] Człowiek o dwóch językach pewniej stoi, bo nie na jednej
nodze, lecz na dwóch nogach.” 3 Dziś o człowieku pogranicza mówi się metaforycznie,
iż: „[...] urodził się w Gleiwitz, lecz dorastał w Gliwicach; po drugiej wojnie
światowej pozostał w tym mieście lub został przymusowo z niego wysiedlony czy
też dobrowolnie wyjechał do Niemiec; dla Niemców pozostawał wtedy zbyt polski,
[...] dla Polaków zbyt niemiecki; wiodąc żywot przesiedleńca (wypędzonego) lub
emigranta odbywał czasami podróż sentymentalną do swojego heimatu [...]. Ten
zaś, co pozostał na Górnym Śląsku, miewał kłopoty z narodową autoidentyfikacją
i autodefinicją.” 4 Sam termin region pogranicza nie zmienił przez ten czas swej kolorystyki
i zabarwienia i w dalszym ciągu jest podobnie postrzegany. Według Marka
S. Szczepańskiego: „Pojęcie «region pogranicza kulturowego» odnosi się do takich
obszarów państwa […], w których istnieje wyraźna świadomość społecznej odrębności,
a regionalny układ kultury stanowi wynik wieloletniego przenikania licznych
kultur i tradycji o zróżnicowanej proweniencji.” 5 W przypadku regionu górnośląskiego
jest to dyfuzja przede wszystkim kultury polskiej oraz niemieckiej. Antonina
Kłoskowska, socjolog, zajmująca się głównie problematyką kultury, próbowała
określić, jakie cechy dwóch głównych kultur narodowych mogły przyciągać potencjalnego
rodowitego Ślązaka. Otóż według niej: „Do polskości [...] zbliżał starych
Ślązaków podobny lub wspólny kult świętych, nabożeństwo, nacisk na obrzędowość,
przywiązanie do lokalnego kościoła i proboszcza.” 6 Do niemieckości zaś,
wyraźna wyższość cywilizacyjna, techniczna oraz organizacyjna, przejrzystość biurokratyczna
oraz potęga gospodarcza, polityczna i militarna tego kraju.
Niewątpliwe jest jednak to, iż taka specyficzna sytuacja pogranicza charakteryzuje
się lub powinna charakteryzować się przede wszystkim umiejętnością szeroko pojętego
dialogu oraz praktyką tolerancji. Owszem, postawy te załamują się w okresach
napięć politycznych, lecz doskonale funkcjonują w warunkach spokoju. Bowiem nie
ma racji bytu społeczeństwo, które wyrosło z historii i tradycji wielu kultur, gdy tymczasem
ich przedstawiciele będą się dziś wzajemnie niwelować, gloryfikować walory
własnej kultury czy też próbować narzucać swoją kulturę. Jest to o tyle ważne, iż kultury
te wpłynęły obopólnie na siebie, wymieszały się, czasem zrosły do tego stopnia,
iż dziś trudno wyróżnić ich narodowe pochodzenie. Czy w takiej sytuacji można mówić
o wyodrębnieniu się specyficznej kultury tego regionu? Czy zatem istnieje tak zwana
kultura górnośląska? W czym się ona przejawia?
Spoglądając na dzisiejszą mapę województw Polski, nie trudno zauważyć, iż jest to
w zasadzie podział na najbardziej znane polskie regiony. Pomorze, Warmia, Mazury,
Podlasie, Mazowsze, Kujawy, Wielkopolska, Małopolska, Dolny oraz Górny Śląsk to
3
Tamże, s. 12.
4
Tamże, s. 13.
5
Tamże, s. 5.
6
Tamże, s. 12; za: A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1996.