Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Joanna Spalińska-Mazur – Ślepe pole sztuki. Granice sztuki – granice dyskursu 289
fundamentem jest iluzja. Kiedy nie ma już interwału, który pozwala umiejscawiać,
wszystko staje się tożsame i pozbawione tego podstawowego prawa do umiejscowienia
i… tajemnicy.
Niebawem już zabraknie czułej powierzchni konfrontacji, możliwości rozpięcia
myśli między złudzeniem a rzeczywistością, luk, milczenia, jakichkolwiek sprzeczności
– ostanie się jedynie nieustanny przepływ, pojedynczy obwód scalony. (…) Kolosalnym
złudzeniem jest utożsamienie myślenia z niekończącym się
obrachowywaniem, fotografii zaś z powielaniem obrazów. Im dalej zabrniemy w tym
kierunku, tym bardziej oddalimy się od ich tajemnicy, wyzbywając się wszelkiej przyjemności,
jaką można z nich czerpać. 17
Szlachetne złudzenie sztuki konfrontowane jest tutaj zatem ze zgubnym złudzeniem
„technicznego komfortu” wymazującego rzeczywistość. Spisek sztuki wiąże
się również z unieważnieniem dotychczasowego statusu spojrzenia. Baudrillard
twierdzi, że:
Sztuce także nie udało się uniknąć owej formy urzeczywistnienia i spełnienia
wszystkiego, owej pełnej widzialności rzeczy, którą osiągnął Zachód. Hiperwidzialność
jest jednak również sposobem na zagładę spojrzenia. Sztukę tę konsumuję wizualnie,
mogę z niej czerpać nawet niejaką przyjemność, jednak nie przywraca mi ona
ani złudzeń, ani prawdy. Poddaliśmy w wątpliwość sam przedmiot malarstwa, by zaraz
potem postawić pod znakiem zapytania jego podmiot, wydaje mi się jednak, że w niewielkim
stopniu wzięliśmy pod rozwagę ów trzeci termin: spojrzenie. Jest ono w coraz
większym stopniu pobudzane i przyciągane, nadal jednak przetrzymywane w charakterze
zakładnika. Czy w przypadku sztuki współczesnej istnieje inne spojrzenie niż to,
jakim obdarza samo siebie środowisko artystyczne? 18
Paradoksalnie, wyjaśnienie daje nam już w 1968 roku Stanley Kubrick, realizując
obraz science fiction 2001: Odyseja kosmiczna. Z dzisiejszej perspektywy jest
to interesujące studium mentalnej konfrontacji człowieka z maszyną, w wyniku której
obie współistniejące sfery zostają uwolnione. Dr David Bowman zmuszony jest
do rozmontowania (czyli uśmiercenia) superkomputera Hala 9000, a następstwem
tej traumy jest tajemniczo zainicjowana kosmiczna podróż. Podróż zrazu gwałtowna
i przyspieszona, stopniowo synchronizująca się z czasem wewnętrznym człowieka,
aby pozwolić mu dotrzeć do miejsca mitycznego, w którym współistnieją ze sobą
wszystkie dostępne tryby czasowe możliwych interferencji obrazu. Dzięki podróżnikowi
spojrzenie zostaje nakierowane na czarny monolit, będący środkiem penetrowanej
czasoprzestrzeni, który odbija owo spojrzenie i zwraca podróżnikowi.
Dopiero takie zwrócone, „kosmiczne” spojrzenie pozwala przywrócić miejsce, pozwala
się zlokalizować.
Akt rozmontowania maszyny jest rytualnym aktem przejścia z niebezpiecznej szybkości
do czasu własnego człowieka. Vilém Flusser tego typu przejście opisał w relacji
fotograf – aparat fotograficzny.
(…) czas migawki fundujący błyskawiczne spojrzenie, strefa szybkiego rzucania okiem,
spokojnego przyglądania się, dociekliwego wpatrywania się – w takiej to czasoprzestrzeni
dokonuje się fotograficzny gest. Podczas aktu polowania fotograf przechodzi z jednej formy
czasoprzestrzeni do drugiej, dostosowując do siebie kategorie czasu i przestrzeni na podstawie
ich kombinacji. Jego skradanie się jest grą kombinacyjną z właściwościami aparatu
17
J. Baudrillard, Dlaczego wszystko jeszcze nie zniknęło?…, s. 37.
18
J. Baudrillard, Spisek sztuki,…, s. 111-112.