Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Jan Sowa – Sztuka – estetyka – polityka. Kilka uwag o dyskusji nad społeczno-politycznym...
275
– równoważność) apriorycznych form myślenia i faktycznej organizacji świata społecznego.
Jest to więc „myślenie świata”. Oczywiście jak zawsze w przypadku Rancière'a,
w podwojonym sensie tego wyrażenia. Innymi słowy – jest to sztuka.
Drugim kluczowym dla Rancière'a pojęciem jest reżim sztuki, czy też sztuk, ponieważ
autor Dzielenia postrzegalnego opowiada się za jednym systemem pojęciowym
opisującym funkcjonowanie różnych dyscyplin artystycznych: literatury, teatru, sztuk
wizualnych, kina itd. Reżim należy rozumieć jako zespół norm, zasad i wartości, które
regulują funkcjonowanie produkcji artystycznej. Chodzi przy tym zarówno o funkcjonowanie
wewnętrzne – na przykład reguły przedstawiania – jak i zewnętrzne, jak status
społeczny artystów lub działanie instytucji sztuki. Reżim sztuk ustala więc, co należy
i wolno robić w sztuce oraz co powinna i może robić sztuka.
Rancière wyróżnia trzy reżimy sztuk. Pierwszy z nich to etyczny reżim obrazów:
„Sztuka” nie jest w nim rozpoznawana jako taka, ale podporządkowana pytaniu o status
obrazów. Istnieją szczególne typy bytów – obrazy – co do których stawia się podwójne
pytanie: po pierwsze, o ich pochodzenie (i w konsekwencji o ich ładunek prawdy) oraz, po
drugie, o ich przeznaczenie, czyli o sposoby ich używania, a także o efekty, które wywołują.
W obrębie tego reżimu powstaje problem obrazów bóstwa – możliwości lub zakazu ich
produkcji oraz statusu i znaczenia obrazów już wyprodukowanych. 37
Etyczny reżim obrazów poznać można przede wszystkim po tym, że w jego obrębie
zakazuje się przedstawiania pewnych kategorii obiektów. Działa on ma przykład w islamie,
gdzie nie wolno reprezentować bóstwa ani postaci ludzkich. Posługuje się nim również
Platon, kiedy kategoryzuje sztuki ze względu na ich przydatność dla idealnej wspólnoty
(edukacyjny walor pewnych sztuk i społeczna szkodliwość innych). Kwestia wartości
artystycznej albo w etycznym reżimie obrazów w ogóle się nie pojawia, albo jest
całkowicie drugoplanowa wobec pytania o praktyczną użyteczność dzieł sztuki.
Drugi reżim sztuk Rancière nazywa poetycznym lub przedstawieniowym. Pisze o nim tak:
Definiuje on tożsamość sztuki – czy raczej sztuk – opierając się na parze poiesis/mimesis.
Zasada mimetyczna nie jest w swojej istocie zasadą normatywną nakazującą
sztuce sporządzać kopie zgodne z oryginałem. Jest ona przede wszystkim zasadą pragmatyczną,
służącą wyodrębnieniu w domenie sztuk (sposobów działania i wytwarzania),
pewnych szczególnych sztuk, które dokonują określonych rzeczy, a mianowicie
imitują. (...) Nazywam ten reżim „poetycznym” w tym sensie, że definiuje sztuki – to,
co epoka klasyczna nazywała „sztukami pięknymi” – ze względu na klasyfikację sposobów
wytwarzania i określa w konsekwencji, na czym polega dobre wytwarzanie oraz
według jakich kryteriów oceniać należy imitacje. Nazywam go „przedstawieniowym”,
ponieważ to właśnie pojęcie przedstawienia – czy też mimesis – organizuje w nim sposoby
wytwarzania, widzenia i oceniania. 38
W reżimie przedstawieniowym dzieła sztuki oceniane są więc przede wszystkim ze
względu na ich artystyczną wartość, której głównym wyznacznikiem jest umiejętność
naśladowania rzeczywistości. Zakłada on również istnienie hierarchii możliwych tematów,
którym odpowiada hierarchia form wyrazu. Widać to doskonale w poetyce antycznej,
zwłaszcza u Arystotelesa, który uważa, że dla pewnych tematów właściwa jest
forma komedii, a dla innych – tragedii. Hierarchia ta jest, zdaniem Rancière'a, odpowiednikiem
hierarchii społecznej. Odmienna wartość przypisywana różnym formom
36
Tamże, s. 70.
37
Tamże, s.79.
38
Tamże, s. 82.