Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Jan Sowa – Sztuka – estetyka – polityka. Kilka uwag o dyskusji nad społeczno-politycznym...
272
głośnej i wpływowej książki Louisa Althussera Czytanie kapitału. 24 Z Althusserem poróżnił
się jednak na tle kontrowersyjnej oceny, jaką guru strukturalnego marksizmu
wystawił wydarzeniom Maja '68, kategorycznie krytykując protestującą wtedy młodzież.
Rancière sympatyzował z rebelią i uznał jej krytykę sformułowaną przez Althussera
za przesadną i niesłuszną.
Ważnym etapem w rozwoju intelektualnym Rancière'a było zainteresowanie teorią
edukacji, w czym inspirowała go postać żyjącego na przełomie XVIII i XIX wieku francuskiego
pedagoga i filozofa edukacji Josepha Jacotota. Poświęcił mu wydaną w 1987
roku książkę Le Maître ignorant: Cinq leçons sur l'émancipation intellectuelle. Rozwijając
swoją teorię edukacji, wdał się w spór z wybitnym francuskim socjologiem Pierrem
Bourdieu. Jak pisał później sam Rancière, dyskusja ta miała wielkie znaczenie dla
formowania się również jego teorii politycznej. 25 Kontrowersja dotyczyła interpretacji
społecznego funkcjonowania szkoły. Zdaniem Bourdieu pod pozorem egalitaryzmu
szkoła petryfikuje społeczne nierówności, dokonując jednocześnie ideologicznego przemieszczenia
winy za nie z systemu społecznego na poszczególne jednostki. Rancière jest
innego zdania i uważa, że samo wyartykułowanie pewnych idei w przestrzeni publicznej
pod postacią instytucji, które mają im służyć, może mieć emancypacyjny potencjał,
nawet jeśli owe idee i instytucje funkcjonują na zasadzie – aby użyć terminu chętnie wykorzystywanego
przez Ernesto Laclau'a – tendencyjnie pustych znaczących.
Pisarstwo filozoficzne Rancière'a nie jest łatwe w percepcji. Jak pisze Magda Raczyńska
we wstępie do polskiego wydania Dzielenia postrzegalnego, czytelnika rozpoczynającego
lekturę książek Rancière'a „wita (...) jego chłodny i mozolny sposób
myślenia, wymuszający przesuwanie się od jednej figury do następnej dopiero po rozebraniu
tej pierwszej na małe kawałeczki.” 26 Jak postaram się pokazać, jest to jednak
wysiłek wart podjęcia, ponieważ Rancière ma zdolność stawiania dobrze znanych
spraw w zupełnie nowej, często zaskakującej perspektywie, co pozwala wydobyć się
z wielu intelektualnych klinczów, w jakich tkwi refleksja nad społeczno-politycznym
funkcjonowaniem sztuki.
Jak trafnie zauważył kiedyś inny wybitny francuski filozof Gilles Deleuze, uprawianie
filozofii polega na tworzeniu pojęć. Rancière jest pod tym względem filozofem
par excellence. Jego myślenie o relacji między sztuką a społeczeństwem i polityką rozwija
się na bazie dwóch stworzonych przez niego samego pojęć: „dzielenia postrzegalnego„
oraz „reżimów sztuki”. Dlatego dobrą rekonstrukcją argumentacji Rancière'a
będzie zbadanie treści tych dwóch kluczowych w jego estetycznej refleksji pojęć.
„Dzielenie postrzegalnego” Rancière definiuje dokładnie na samym początku
książki pod tym samym tytułem. Pisze on:
Dzieleniem postrzegalnego nazywam system odczuwalnych [sensible] pewników,
które jednocześnie uwidaczniają istnienie tego, co wspólne i podziałów, definiujących
w jego obrębie poszczególne miejsca oraz części. Dzielenie postrzegalnego ustanawia
jednocześnie to, co jest współdzielone i jego odrębne części. Owo rozmieszczenie części
i miejsc opiera się na dzieleniu przestrzeni, czasu i form aktywności określającym, w jaki
sposób możliwy jest udział w tym, co wspólne i jak te wszystkie elementy uczestniczą
w samym procesie dzielenia. 27
24
Wydanie polskie: L. Althusser, E. Balibar, Czytanie Kapitału, tłum. W. Dłuski, PIW, Warszawa 1975.
25
Zob. J. Rancière, Od polityki do estetyki?, [w:] Tenże, op. cit..
26
M. Raczyńska, Nie zakochuj się we władzy, [w:] Rancière, op. cit., s. 6.
27
Tamże, s. 69.