Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Agnieszka Skrobas – Sztuka radykalnego performance w aspekcie aksjologicznym
260
Schneemann w performance Wewnętrzny rulon wydobywała tytułowy rulon z własnej
pochwy jakby z wnętrza swojego ciała, odczytując zapisany na nim tekst. Performance
balansuje na granicy pornografii i anomaliów (orgie seksualne, publiczne kastracje i onanizm
czy też pornografia dziecięca i mniejszości seksualnych w fotografiach Roberta
Mapplethorpe'a). Działaniom performerskim towarzyszy swoista desublimacja i deestetyzacja
– kilkugodzinne ukrywanie się w trupie krowy, czy „obcowanie” z fekaliami itp.
Akcjoniści wiedeńscy, czyli grupa artystów skupionych w roku 1963 wokół Güntera
Brusa i wspomnianych już Ottona Mühla, Hermanna Nitscha oraz Rudolfa Schwarzkoglera
– piją krew i mocz, zjadają ekskrementy, kopulują ze zwierzętami, odprawiają
„czarne” msze, składając ofiary ze zwierząt.
Współczesny artefakt przełamuje dotychczasowe konwencje i przekracza wszelkie
tabu. Świadczą o tym liczne „eksperymenty” czy wystawy ciał zmarłych, np. refleksyjne
zestawienie zwłok starca i noworodka 8 , wystawienie puszki z ekskrementami zmarłego
artysty na pośmiertnej wystawie prac P. Manzoniego w roku 1964, wystawa fotografii
Adresa Serrano przedstawiających zmarłych w kostnicy i inne. Jak zauważa Jean Clair,
„dla człowieka współczesnego nie ma już zła tak, jak nie ma śmierci” 9 . Ambiwalencja
sztuki awangardowej sięga skrajności. Joseph Beuys igra z cieniem obozów śmierci.
Pilśń zrobiona ze zbitej i sprasowanej sierści, tłuszcze, prymitywny element pożywienia
lub higieny ciała, miedź używana do wyrobu instrumentów przypominających narzędzia
tortur, zwłoki zwierząt, jak królicze skórki, którymi Beuys wymachiwał podczas
swoich ceremonii, ustanawiają stosunki poddaństwa między mistrzem a jego uczniami.
Nie są to przedmioty niewinne, ewokują bowiem ludobójstwo 10 .
Radykalny artefakt fascynuje się produktami organicznymi, wydalonymi przez ciało
oraz wewnętrznymi płynami i wydzielinami: krwią, śliną, moczem, śluzem, ropą,
spermą, ekskrementami. Także obcięte paznokcie, włosy, zarost stają się materiałem artystycznym.
Współczesny performer „odnajduje się” w brudzie i brzydocie, które od zarania
zsuwane były na margines. Już w czasach antycznych dominowała bowiem groza
wobec tego, co bezkształtne, wobec odpadków, produktów organicznych, owłosienia itp.
Owłosienie cofało człowieka w czystą zwierzęcość, zaś obcięcie włosów stanowiło
symbol inicjacyjny, wyraz uspołecznienia człowieka. Od zawsze też owe „ciemne” aspekty
ludzkości, owiane pewną tajemnicą i niemożliwością budziły zainteresowania artystów,
którzy pragnęli doświadczyć zła, by odnaleźć sens ludzkiej egzystencji. Od markiza
Donatien Alfonse Francis de Sade (1740-1814) 11 , po Charlesa Baudelaire'a
(1821-1867) 12 , Jean Paul Sartre'a (1905-1980) 13 i Georgesa Bataille'a (1897-1962) 14 rodziła
się fascynacja grozą i bezkształtnością. Sade przekraczał granice tego, co wyrażalne
i niewyrażalne, Baudelaire epatował śmiałą erotyką i brzydotą, obrazami profanacji
i zła, Sartre opisywał to, co odrażające, płynne, lepkie i obrzydliwe 15 , zaś Bataille
swój surowy, ciężki erotyzm łączył ze złem, bólem, brzydotą i brudem.
Wyobrażenia literackie w radykalnej wersji sztuki najnowszej znalazły więc swą realizację.
Artyści współcześni przeszli do czynu. Performance apologizuje formy bezkształtne,
ciemne i napawające grozą, które od starożytności spychane były na margines.
8
Zob.: S. Marzec, Sztuka, czyli wszystko, dz. cyt., s. 182.
9
J. Clair, De Immundo. Apofatyczność i apokatastaza w dzisiejszej sztuce, dz. cyt., s. 14.
10
Tamże, s. 65.
11
Autor m.in. Justyny czyli nieszczęścia cnoty oraz 120 dni Sodomy, czyli szkoła libertynizmu.
12
Autor m.in. Kwiatów zła i Odprysków.
13
Do najgłośniejszych jego dzieł należą prace Byt i nicość oraz Mdłości.
14
Napisał m.in. Odbyt słoneczny, Erotyzm, Historia oka, Błękit nieba, Madame Edwarda.
15
W Bycie i nicości określał je mianem „objawiającej właściwości bytu”.