Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Magdalena Parus-Jaskułowska – Konstruowanie narodu w przemówieniach okolicznościowych prezydentów...
184
z okazji rocznicy zakończenia II wojny światowej 8 maja 1945 roku. W przypadku prezydentów
Polski przeanalizowane zostały również przemówienia z okazji rocznicy Odzyskania
Niepodległości 11 listopada 1918 roku oraz rocznicy Porozumień Sierpniowych
30 sierpnia 1980 roku, natomiast w przypadku prezydentów Niemiec – rocznica Zjednoczenia
Niemiec 3 listopada 1990 oraz rocznica Nocy Kryształowej 9 listopada 1938
roku. Dokładny wykaz przemówień umieściłam na końcu artykułu.
Analizie zostało poddanych 26 przemówień okolicznościowych, z tego 18 wygłoszonych
przez prezydentów Polski i 8 przez prezydentów Niemiec. Mimo że funkcja prezydenta
w Niemczech różni się od funkcji prezydenta w Polsce (np. wybierany jest on
w sposób pośredni przez Bundestag i przedstawicieli Landtagów, pełni znacznie
mniejszą rolę w polityce zagranicznej państwa oraz nie dysponuje prawem veta) wydaje
się, że do celów analizy wystarczy zbieżność, iż zarówno prezydent Polski, jak i Niemiec
pełni funkcję reprezentacyjną i ceremonialną. Dysproporcje w ilości analizowanych
przemówień w przypadku prezydentów Polski i Niemiec wynikają z tego, że
prezydenci Niemiec znacznie rzadziej przemawiają podczas uroczystości państwowych,
dzieląc się tą funkcją z kanclerzami Niemiec. Również wybór poszczególnych rocznic
dla każdego z analizowanych przypadków wydaje się być też uzasadniony. Nie chodzi
bowiem o dokładne porównanie tematyki, lecz o ogólny mechanizm wytwarzania i reprodukowania
narodu. Na przykładzie przemówień okolicznościowych chcę ten mechanizm
przybliżyć.
Michaił Bachtin rozróżnia święta oficjalne i nieoficjalne, np. karnawał. Gdy w okresie
karnawału znoszono wszelkie hierarchiczne stosunki, podczas oficjalnych świąt
kładziono nacisk na zademonstrowanie różnic w hierarchii. Podczas świąt oficjalnych
należało pojawiać się we wszystkich insygniach wskazujących na stan, urząd, zasługi
oraz zajmować miejsce stosowne do rangi. Święto oficjalne sankcjonowało nierówność
podczas, gdy karnawał ją znosił 6 .
Uroczystości, podczas których wygłaszane były analizowane przez mnie przemówienia
okolicznościowe z pewnością nie wpisują się w model święta jako czasowego
zniesienia hierarchii. Wręcz przeciwnie, odpowiadają one raczej dokonanemu przez
Bachtina opisowi obrzędów wypaczających istotę świąteczności – należą do świąt oficjalnych.
Jak pisze Bachtin, mamy w czasie ich trwania do czynienia z podkreślaniem
znaczenia hierarchii obowiązującej na co dzień, co za tym idzie sankcjonowaniem panującej
władzy i obowiązującego ustroju. To również doskonała okazją do wytwarzania
i reprodukowania narodu czemu służą między innymi przemówienia okolicznościowe.
3. Treść dyskursu – naród jako rzeczywistość zapośredniczona
W artykule tym naród pojmowany jest na sposób antropologiczny jako perspektywa,
dzięki której jednostki konstruują otaczającą ich rzeczywistość i swoją tożsamość.
Jest to podejście oparte na koncepcji Benedicta Andersona, który traktuje naród
jako polityczną „wspólnotę wyobrażoną” (imagined communities) 7 . Perspektywa ta
generowana i reprodukowana za pomocą rozmaitych dyskursywnych praktyk, które
są często wykorzystywane dla rozmaitych politycznych, ale nie tylko, celów. Tak rozumiany
naród jest więc zjawiskiem nie mieszczącym się w sferze rzeczywistości
życia. Wydaje się, że należy on raczej do któregoś z wyższych kręgów uprawomoc-
6
M. Bachtin, Dialog, język, literatura, PIW, Warszawa 1983, s. 148-149.
7
B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu,
Znak, Kraków 1997.