Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Magdalena Parus-Jaskułowska – Konstruowanie narodu w przemówieniach okolicznościowych prezydentów...
183
historycznie, społecznie, kulturowo i podlega naciskowi konkretnej sytuacji komunikacyjnej
i kontekstowi, w którym ta sytuacja zachodzi 3 .
Jednym z nurtów analizy dyskursu jest krytyczna analiza dyskursu (KAD). Jej celem
jest nie tylko opis i poznanie, lecz także uczynienie z tego opisu narzędzia refleksji, a nawet
zmianę rzeczywistości społecznej. Krytyczna analiza dyskursu (KAD) zajmuje się
dyskursem w specyficzny sposób, stawia w centrum swojego zainteresowania dyskurs
rozumiany jako społeczny aspekt komunikacyjnego funkcjonowania językowego ludzi.
Często zarzuca się KAD, że jest „mniej naukowa” niż niektóre metody ilościowe. Krytyczna
analiza dyskursu jest jednak raczej sposobem myślenia, wspomagana różnymi
technikami badawczymi, której głównym celem jest zakwestionowanie podstawowych
założeń i niepoddawanych zazwyczaj krytycznej refleksji aspektów komunikowania.
Nie pokazuje, jak rozwiązać raz na zawsze problem zdefiniowany w kategoriach naukowych,
ale powinna umożliwić badaczowi dostęp do nieujawnionych założeń – ontologicznych
i epistemologicznych – stojących za komunikowaniem się ludzi, a także wgląd
w ich jawne i ukryte cele, założenia, ideologie, uprzedzenia. Nie należy więc po KAD
spodziewać się jednoznacznych odpowiedzi na postawione pytania, pomaga ona natomiast
zrozumieć, w jaki sposób za różnymi problemami społecznymi, politycznymi, kulturowymi
kryją się określone założenia oraz sposoby formułowania tych założeń za
pomocą języka, używanego przez ludzi w codziennej komunikacji, a rozwiązanie różnych
problemów społecznych może polegać właśnie na uświadomieniu ludziom tych
założeń i skłonieniu ich do zmiany 4 .
W artykule zostały poddane analizie przemówienia okolicznościowe wygłaszane
przez prezydentów Polski i Niemiec z okazji rocznic ważnych wydarzeń historycznych.
Wszystkie analizowane teksty pochodzą z lat 1989/1990-2005. Głównym celem
analizy było uchwycenie głównych mitów, na których oparte jest myślenie w kategoriach
narodowych, a także rozmaitych strategii dyskursywnych takich, jak implikatury,
presupozycje i ukryte założenia, słownictwo i wartościowania czy zastosowania
figur i tropów retorycznych. Analiza tych elementów dyskursu umożliwi bowiem dostęp
do nieujawnianych założeń – ontologicznych i epistemologicznych – stojących
za wypowiedziami prezydentów Polski i Niemiec na temat narodu. Pozwoli na wgląd
w ich jawne i ukryte cele, założenia i uprzedzenia.
Warto zaznaczyć, że dyskurs zawsze konstruowany jest przy użyciu obowiązujących
w danej społeczności norm i reguł dotyczących zarówno poprawności językowej, jak
i sposobów oraz konwencji komunikowania się między ludźmi. Reguły te i normy mogą
być świadomie lub nieświadomie naruszane, zmieniane, pomijane lub kwestionowane.
Funkcje poszczególnych elementów dyskursu, wykorzystywanie różnych poziomów
dyskursu, stosunek do norm i reguł stanowią strategie komunikacyjne nadawców, które
mają na celu osiągnięcie zamierzeń założonych przez nadawców. Właśnie odkrycie tych
zamierzeń jest celem analizy KAD. Analizując dyskurs, zawsze bierzemy pod uwagę
kontekst, w jakim występuje 5 .
2. Materiał badawczy
Analizie poddano przemówienia okolicznościowe prezydentów Polski i Niemiec
3
M. Lisowska-Magdziarz, Analiza tekstu w dyskursie medialnym…, s. 9 oraz 19; por. Dyskurs
jako struktura i proces, red. T. A. Dijk van, PWN, Warszawa 2001.
4
M. Lisowska-Magdziarz, Analiza tekstu w dyskursie medialnym…, s. 22-23.
5
M. Lisowska-Magdziarz, Analiza tekstu w dyskursie medialnym…, s. 25.