Granice w kulturze - Wiedza i Edukacja

Grzegorz Pańkowski – Konstanty Siergiejewicz Stanisławski i metoda gry aktora jurodiwego
180
zmusić do pracy, niezbędne jest stworzenie normalnego życia na scenie.
Jak zaznacza Cezary Wodziński w swojej znakomitej książce Św. Idiota awanturnicza
prowokacyjność i skandaliczna zuchwałość jurodiwego wymaga światła dnia.
Na noc jurodiwy znika. Niestrudzona aktywność świętego szaleńca, jego bycie w akcji,
zakłada w sposób nieodzowny obecność innych, do których obraca się jego prowokacja
i agresja. Często jest to anonimowy tłum, na którego oczach jurodiwy dokazuje, swawoli,
uprawia szaleństwo.
Niezwykle inspirująca i przekonująca jest zaproponowana przez Panczenkę – bez
wątpienia największego znawcę rosyjskiego jurodstwa – perspektywa hermeneutyczna,
w której szaleństwo Chrystusowe jawi się jako rozmyślnie odgrywany i rozgrywany
spektakl, sam jurodiwy zaś – jako reżyser i aktor grający główną rolę.
Szaleństwo dobrowolne – rozmyślnie wybrane – wolno podejrzewać o rozumną, przemyślną
intencję. W konsekwencji zaś o to, że jest szaleństwem celowo symulowanym.
Każde miejsce nawiedzane przez jurodiwego zamienia się w scenę, na której rozgrywa
się „widowisko dziwne i cudne”. Dzieje się ono wprawdzie zwykle bez spisanego
scenariusza – i tym różni się od większości ceremonialnych widowisk średniowiecznych
– jest przeważnie improwizowane i inscenizowane pod dyktando przypadkowych okoliczności,
zawsze jednak zakłada interaktywność. Co więcej, obecność jurodiwego zdaje
się jedynie refleksem obecności tłumu, który z biernego obserwatora przeistacza się
w aktywnego uczestnika. Jurodiwy kieruje „tłumem i przekształca go w marionetkę”.
Czy jurodiwy jest idiotą permanentnym, czy też nim bywa i jest to kreacja, którą
przywdział? A raczej jak wynika z ustaleń – rozebrał? Nie ulega wątpliwości, że nazwany
tak, nie inaczej, stawia się w kontrze do społeczności. Kontra ta jest jednak z góry
upatrzona pozycją. A społeczna strategia walki z naznaczonym przez nazwanie go chorym,
paradoksalnie tworzy zeń nietykalnego.
To z kolei jest niezbędne odmieńcowi do prowokowania, parodiowania, obnażania,
ośmieszania i to nie tylko osobistych przywar członków, ale także podstawy ładu danej
społeczności. Wykrzyczane profanum, które na chwilę rozbije moralną podstawę bytu
społeczności scali ją na nowo już w formie oczyszczonej przez swoiste katharsis. To
schemat idealnej akcji i interakcji. Naznaczony staje się tutaj latarnikiem, który jest niezbędny
do bezpiecznego przeprowadzenia społeczności zapatrzonej w samą siebie, we
władzę i przyziemne interesy kierują swój krąg ku przepaści. Za mali, za ślepi aby spojrzeć
samodzielnie z dystansem na swoje życie – potrzebują przewodnika.
Naznaczony jednak przypomina im o tym i umożliwia od czasu do czasu zweryfikować
azymut. Dlatego posądzany jest o kontakty z sacrum i samym diabłem. Społeczeństwo
akceptuje zatem szalonych prześladowców, a nawet stwarza ich, bo są potrzebni
w weryfikacji celów i higienie potrzeb.
Po wielkiej ekspansji aktora jurodiwego następuje przesyt i degradacja. W XVII
wieku cerkiew prawosławna zaprzestaje na kilka wieków kanonizacji, co stanowi
reakcję na pojawienie się nieogarnionej ilości tzw. jurodiwych fałszywych. Przeciwko
nim wymierzone są oficjalne ustawy. W jednej z nich wydanej w 1634 roku przez
patriarchę Jozafata wymienia się oznaki zachowań „fałszywych”. I podczas świętego
śpiewu chodzą po cerkwi po dziesięciu i więcej ludzi i powodują w cerkwiach wielkie
zamieszanie i niepokój, i w cerkwiach czasami się kłócą, czasami i tłuką się. Inni
zaś udają chorych na umyśle, a potem ich widzą zdrowych, a inni jeszcze podczas
świętego śpiewu w cerkwiach pełzają, pisk czynią i wielką pokusę wzniecają u prostych
ludzi. Kłopot w tym, że wszystkie wyliczone tu ekscesy są, a przynajmniej mogą